DOĞU AKDENİZ’DE DENİZ YETKİ ALANLARININ PAYLAŞILMASI SORUNU VE TÜRKİYE BÖLÜM 2

DOĞU AKDENİZ’DE DENİZ YETKİ ALANLARININ PAYLAŞILMASI SORUNU VE TÜRKİYE BÖLÜM 2

 
Doğu Akdenizde Yetki Alanlarının Paylaşılması, Sorunu, Türkiye, Cihat YAYCI, Doğu Akdeniz, Kıbrıs, ilgili kıyıdaş, deniz yetki alanlarının, sınırlandırılması, Münhasır Ekonomik Bölge MEB, Enerji, Münbit hilal yayı, İsrail, Lübnan, Suriye, Türkiye, Irak, İran,

2. DOĞU AKDENİZ’DE DENİZLERİN PAYLAŞIM MÜCADELESİ 

Şekil-1 Gaz Hidrat Yataklarını Gösterir Harita 42 

Doğu Akdeniz’in çok boyutlu (askeri, ticari, ulaştırma v.s.) stratejik öneminin yanı sıra, sahip olduğu düşünülen yüksek enerji potansiyeli doğal olarak kaynakların ve dolayısıyla denizlerin paylaşımı mücadelesini de beraberinde getirmiştir. 

Bu mücadelede Doğu Akdeniz’e kıyıdaş devlet/yönetimlerin tutumlarını özetlemeden önce, ağırlıkla teamül hukuku şekline dönüşmüş 1982 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi’n den ve ilgili hükümlerinden kısaca bahsetmek faydalı olacaktır. 

2.1. Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Açısından Değerlendirme 

Devletler 1958 yılından itibaren toplanan deniz hukuku konferansları yolu ile 20’nci yüzyılın ikinci yarısında denizlerde sahip oldukları egemenlik haklarını büyük oranda genişletmiştir. Klasik deniz alanları olan karasuları, bitişik bölge ve balıkçılık bölgesi gibi dar deniz alanlarından başka, devletlere belirli konularda egemen haklar ve yetkiler tanıyan kıta sahanlığı ve münhasır ekonomik bölge gibi nispeten çok daha geniş deniz alanları uluslararası hukuka yerleşmiştir. Önceleri teamül olarak uygulanan Münhasır Ekonomik Bölge (MEB),43 
1982 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi (BMDHS) ile yazılı ve pozitif düzenlemeye kavuşmuştur. MEB, karasularının ölçülmeye başlandığı esas hatlardan itibaren en çok 200 deniz mili genişlikte bir alanda, deniz yatağı ve toprak altı ile üzerindeki suların canlı ve cansız doğal kaynaklarını araştırma, 44 işletme, muhafaza ve yönetim hakkını ilgili devlete tanımaktadır. 45 İlgili devletler bu deniz alanında bazı yetkilerin uygulanmasını içeren egemenlik haklarını da kullanabilmektedir.46 

Bu bakımdan artık günümüzde MEB, cansız kaynakların işletimini öngören kıta sahanlığı haklarından daha fazlasını ilgili devlete sağlaması açısından çok 
daha önemli birkavram haline gelmiştir. MEB’e ilişkin hükümler 1982 BMDHS’nin 55-85’inci Maddeleri arasında düzenlenmiştir.

MEB’in belirlenmesi için“ ilan” ve “ antlaşma” şeklinde iki ayrı ya da bütünler yöntem bulunmaktadır. Bu yöntemlerden MEB ilan etmek için 1982 BMDHS’nin 75’inci maddesi gereğince sahildar devletin ilan ettiği MEB’i gösteren harita yayımlayarak veya coğrafi koordinatlara ilişkin listeleri gerektiği şekilde yayımlayarak bunların bir nüshasını BM Genel Sekreteri’ne göndermesi gereklidir.
1982 BMDHS kıyı devletine karasularında ve devamında münhasır ekonomik bölge ilan etme hakkını vermektedir.

Öte yandan1982 BMDHS’nin 74’üncü Maddesi, sahilleri bitişik veya karşı karşıya bulunan devletler arasında MEB sınırlandırılmasının hakkaniyete uygun bir çözüme ulaşması amacıyla Uluslararası Adalet Divanı Statüsü’nün 38’inci Maddesinde belirtildiği şekilde, uluslararası hukuka uygun olarak antlaşma ile yapılması gerektiğini debelirtmektedir.47 Özetle, Sözleşme ve uluslararası yargı kararları hakkaniyete uygun bir çözüm için; “ilgili tüm taraflar arasında varılacak bir antlaşmadan” bahsetmektedir.48 

Bununla birlikte MEB’in tek taraflı ilan edilemeyeceğine ilişkin bir düzenleme de bulunmamaktadır. 

2.2. Doğu Akdeniz’de Kıyıdaş Devletlerin Tutumları 

Doğu Akdeniz’de ise devletlerin tüm kıyıdaşlarla antlaşmadan ziyade MEB’ini tek taraflı olarak ilan etme ve ikili antlaşmalar yapma yolunu seçtikleri görülmektedir. Bu kapsamda, Güney Kıbrıs Rum Yönetimi (GKRY), 49 Libya, 50 Suriye, 51 Lübnan52 ve İsrail 53 MEB ilanında bulunmuştur. 

2.2.1. GKRY 

Güney Kıbrıs Rum Yönetimi (GKRY), Avrupa Birliği’nin desteğini de alarak 2 Nisan 2004’te Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ve Türkiye’nin haklarını yok sayarak “Kıbrıs Cumhuriyeti” adına 21 Mart 2003 tarihinden geçerli olmak üzere münhasır ekonomik bölge ilanında bulunmuştur.54 

GKRY, 17 Şubat 2003 tarihinde Mısır, 17 Ocak 2007 tarihinde Lübnan ve 17 Aralık 2010 tarihinde İsrail 55 ile MEB sınırlandırma antlaşmaları imzalamıştır. GKRY’nin Lübnan ile imzaladığı anlaşma Türkiye’nin girişimleri neticesinde Lübnan iç 
hukukunda henüz onaylanmamıştır. Ayrıca, GKRY’nin Suriye ile sınırlandırma antlaşması müzakereleri yürüttüğüne,56 Libya ile bir sınırlandırma antlaşması yapma arayışı içinde olduğuna dair bilgiler açık kaynaklarda mevcuttur.57 

Şekil-2  GKRY Tarafından 2004’ te İlan Edilen MEB 58 ve Güney Kıbrıs Rum Yönetimi (GKRY) Eski Dışişleri Bakanlarından Nikos Rolandis’in Bu Haritanın Önünde Çekilmiş Fotoğrafı 59

Diğer yandan, GKRY 26 Ocak 2007 tarihinde Kıbrıs Adası’nın güneyinde 13 adet petrol arama ruhsat sahası ilan ederek bu sahaları ihale etmiş ve ihale edilen sahalar dan 12 numaralı sahaya ait haklar ABD’nin Noble Energy Şirketi tarafından alınmıştır.60 Konuy ailişkin son gelişmelere daha sonra değinilecektir.

2.2.2. Yunanistan

 
Yunanistan ise, deniz yetki alanlarına ilişkin olarak, “Girit, Kaşot, Kerpe, Rodos ve Meis hattını esas alarak ortay hatta dayalı deniz yetki alanı sınırlandırması” yapmayı hedeflemektedir. Bu kapsamda, Mısır ve Libya ile görüşmeler yapmaya başlamış,61 ancak bu teşebbüsler Türkiye’nin konuya olan hassasiyetleri ve girişimlerinin de etkisiyle henüz sonuçlanmamıştır. Diğer yandan, Yunanistan GKRY ile bir sınırlandırma antlaşması yapmak üzere uygun bir zaman kollamakta dır. 62 Ancak herhangi bir anlaşma yapmadan da MEB ilan etme konusu Yunan  Meclisinde tartışılmaktadır.63 Ayrıca İsrail’in Yunanistan’ın iddia ettiği MEB’i tanıdığı ve İsrail’in yayınladığı bazı haritalarda, Yunanistan MEB’inin, GKRY MEB’inin devamı olarak gösterildiği de Yunanistan’da zaman zaman dile getirilmektedir.64 
Dışişleri Bakanlığının 24 Aralık 2008 tarihli, DHGY/354 sayılı “Suriye Petrol ve Maden Kaynakları Bakanı’nın GKRY’yi Ziyareti” konulu yazısı; GKRY’nin Doğu Akdeniz’de takındığı aktif tutum kapsamında, Suriye ile de deniz yetki alanlarının sınırlandırılması ve özellikle enerji konularında işbirliği yapma gayretlerini sürdürmektedir. GKRY’nin, Suriye’nin yanı sıra Yunanistan ile de, önceden mutabakata vardıkları deniz yetki alanı sınırlandırmasını beyan etmek için uygun zamanı kolladığı bilinmektedir. 

Alter TV'de 8 Şubat 2011 tarihinde, yayımlanan ve Kostas Hardavelas tarafından hazırlanıp sunulan Atheatos Kosmos (Görünmeyen Dünya) programında; Kostas Hardavelas tarafından, Papandreu’nun Hristofyas’a; “şu anda bu konuda ileri gidemeyeceğini çünkü Türkiye ile sorun olduğunu, büyük bir baskı olduğunu ve bu konunun gelecekte ele alınacağını” belirttiği söylenmiştir. 

Yunanistan Başbakanı Yorgo Papandreu Parlamento’da yaptığı konuşmada, LAOS Partisi Başkanı Yorgos Karacaferis'in konuya ilişkin sorusunu yanıtlayan Papandreu, Yunanistan'ın “sadece ana kara kıyılarında değil, tüm adalarda da münhasır ekonomik bölge alanı belirleme hakkı bulunduğunu” belirterek “Türkiye'nin bu konudaki itirazlarının hiçbir temeli bulunmadığını” iddia etti. “Yunanistan'ın Ege ve Doğu Akdeniz'de, Türkiye ile Yunanistan arasında deniz bölgelerinin belirlenmesine yönelik istikşafi görüşmelere iyi niyet ve sorumlulukla katıldığını ve bu konudaki milli stratejisinin temel tezinin, ikili temaslarda bir çözüme varılamaması durumunda, deniz bölgelerinin, sonuçta Lahey Adalet Divanı aracılığıyla belirlenmesi şeklinde olduğunu” söyledi. 

Yunanistan; Girit, Kaşot, Çoban, Rodos, Meis hattını ilgili kıyı kabul ederek Türkiye’yi Doğu Akdeniz’den dışlamaya çalışmakta, GKRY ile birlikte ortay hatları esas alıp bunları hakkaniyete uygun hale getirmekten kaçınarak Türkiye’ye sadece Antalya Körfezi ile sınırlı çok az bir kıta sahanlığı ve MEB alanı bırakmaya yönelik hareket etmektedir. Bu tutum ilgili uluslararası hukuk normları ile bağdaşmamakta dır ve hukuki mesnetten yoksundur. Bu yaklaşımın gerekçeleri ise şu şekildedir; 
Öncelikle söz konusu Adalar Yunan ana karası ile Anadolu kıyıları arasında çizilen ortay hatta bakarak “Ters Tarafta” yer alan adalar olduklarından, sınırlandırma konusunda kıyı oluşturamaz ve karasuları dışında kıta sahanlığına sahip olamaz.65 Bu husus Uluslararası Hakem Mahkemesi’nin İngiltere ile Fransa arasındaki Kanal kıta sahanlığı uyuşmazlığında açıkça belirtilmektedir.66 Bu kapsamda Girit, Kaşot, 
Çoban, Rodos ve Meis Adalarının bir hatla birleştirilerek Yunanistan için Türkiye’nin sınırlandırma bölgesine cepheli ilgili kıyı şeridini ortadan kaldıran yeni bir kıyı oluşturması mümkün değildir. Herhangi bir sınırlandırma işleminde, aralarından duruma uygun olan prensiplerin seçilebileceği bir hakkaniyet prensipleri listesinin mevcut olduğu ilgili yargı ve hakemlik kararlarından ortaya çıkmaktadır.67  

Kararlardan ön planaçı karılan prensip “ coğrafyanın üstünlüğü ”prensibidir. Coğrafya kavramından, iki ülke arasında sınırlandırmaya konu olan alandaki  
anakara coğrafyası anlaşılır. Enönemli coğrafi unsur anakara kıyılarının uzunluğudur. UAD tarafından bu prensip, Kuzey Denizi Davaları kararında, 
“coğrafyanın yeniden şekillendirilmesi söz konusu olamaz ”,68  İngiltere-Fransa Davası kararında “ eşi tuzaklık ya da başka herhangi bir sınırlandırma metodunun uygunluğunu coğrafi şartlarbelirler ”,69  

Libya-Malta Davası kararında “ tarafların kıyıları başlama çizgisini oluşturur ”70  ve Tunus-Libya Davasıkararında “ kıta denize hâkimdir ”71  şeklinde belirtilmiştir. MEB ve kıta sahanlığının tek davada sınırlandırıldığı kararlarda coğrafyanın üstünlüğü prensibi ön plana çıkarılmıştır.72

Uluslararası mahkemeler, sınırlandırma işlemine başlarken öncelikle iki anakara ülke arasında, anakara ülkelerinin coğrafi özelliklerini yansıtan bir sınırlandırma  
çizgisi belirlemektedir. Eğer iki ülkenin kıyı uzunlukları yaklaşık ve kıyı şekilleri birbirlerine benzer ise, sınırlandırma çizgisi eşit uzaklık çizgisi olmaktadır.  

Kıyı uzunlukları arasındaki fark ve kıyı şekillerindeki önemli farklılıklari se, sınırın eşit uzaklık dışında bir sınır olmasını gerektiren unsurlar olarak karşımıza 
çıkmaktadır. 73  

Mahkemeler sınırlandırmanın ikinci aşamasında, belirlenen bu sınırın diğer“ ilgili ” coğrafi unsurlar dikkate alındığında da hakça sayılıp sayılmayacağını 
değerlendirmekte dir. Adalar diğer coğrafi unsurların başında gelmekte ve bu aşamada adalara verilecek etkinin ne olması gerektiği değerlendirilmektedir.  
Özellikle anakaralar arasında ki adalara ne kadar etki verileceğini, coğrafi denge ve nüfus, konum ve büyüklük gibi özellikler belirlemektedir.  

Adaların kıtasa hanlığı olsada, bu durum adaların anakara ülkeleri ile aynı statüde oldukları sonucunu doğurmaz. 
    Adalar bazı durumlarda, özellikleri çerçevesinde sınırlandırma çizgisini ya sınırlı birbiçimde etkilemekte ya da hiç etkilememektedir. 

Başka bir ülkenin kıyılarına yakın adaların, sınırlandırmadaki rolü çok daha fazla kısıtlamayatabi tutulmaktadır. Zira iki anakara arasındaki sınırlandırmada 
bu şekilde konumlanmış adaların anakaraların gerektirdiği sınırlandırma çizgisi üzerindeki “ bozma ” (distortion) etkisi çok daha fazladır. Dolayısı ile bu 
şekilde konumlanmış adalara çoğu kez ya çok sınırlı etki verilmekte ya da tümden ihmal edilmektedir.74 

Şayet bu adalar, üzerlerinde yaşayan yerleşik nüfus miktarının azlık, ekonomik olarak zayıflık, yerleşim unsurlarının yetersizliği gibi faktörler nedeni ile sosyal olarak zayıf ve çevresindeki anakaralara kıyasla yüz ölçümü açısından çok küçük iseler, her hangi bir etki sahibi olmaları çok daha zorlaşmaktadır. 

Bir başka devletin kıyılarına yakın olmayan, ama iki ana kıta arasındaki eşit uzaklık çizgisi dikkate alındığında diğer ülkeye yakın olan adaların da benzer 
bir biçimde önemli bir sosyal hayat barındırmadıkça ihmal edildikleri görülmekte dir.75 
Hakça çözüme ulaşılması için, coğrafi unsurların yanında diğer bütün ilgili unsurların da dikkate alınması gereklidir. 
Bu nedenle sınırlandırmanın bir sonraki aşamasında coğrafya dışı ilgili unsurlar uluslararası mahkemeler tarafından değerlendirilmektedir. 76
Yargı kararlarına göre ilgili unsurların başında sınırlandırılacak alanlardaki doğal kaynaklar gelmektedir. 
Doğal kaynakları orantısız paylaştıran bir sınırlandırma çizgisi hakkaniyete uygun bir sınır olarak kabul edilemeyecektir.77 

Bölgede taraflarca daha önceden petrol arama ruhsatı alanları gibi nedenlerle belirledikleri sınırlar veya üçüncü devletlerle belirlenecek sınırlar da dikkate alınmaktadır. 78
   Yargı ve hakemlik kararlarında ilgili faktörlerin birbirlerine göre etkilerine ilişkin de bazı prensipler ortaya konmuştur. 

Bu prensiplerden birincisi “oransallık prensibi” (proportionality) dir. Buna göre, iki devletin kıyı uzunlukları arasındaki oran ile sınırlandırma sonucunda bu ülkelere verilen kıta sahanlıkları ve/veya münhasır ekonomik bölge alanları arasındaki oranın birbirlerine yakın olması gerekir. 

Orantısallık, sonuçlanan sınırlandırmanın hakkaniyete uygunluğunu test eden nihai kontrol prensibi işlevi görmektedir. 

Bu prensip doğrultusunda herhangi bir faktör, kıyı uzunlukları arasındaki oranın sınırlandırmaya yansımasını önemli ölçüde değiştirecek bir etkiye sahip ise sınırlandırmada hakkaniyeti sağlayan bir metot olarak değerlendirilemeyecektir.79
Benzeri nitelikteki bir başka prensip ise “kapatmama” prensibidir.80 Özellikle kıta sahanlığı genişliğinin tespitinde mesafe unsurunun kabul edilmesiyle birlikte, sınırlandırma çizgisinin, her ülkeye, kıyılarına yakın alanları bırakmasını, yani kıyılarının önünü kapatmamasını sağlaması gerektiği kabul edilmiştir. 

Yani bir ülkenin yakınındaki deniz alanını bir başka ülkeye vermekle sonuçlanan bir sınırlandırma metodunun hakkaniyete aykırı olduğu vurgulanmıştır.81

BÖLÜM DİPNOTLARI:

42 TPAO Strateji Dairesi Başkanlığı tarafından hazırlanan bir sunumdan alınmıştır. 
43 Bugün münhasır ekonomik bölge olarak bilinen deniz alanının devlet uygulamalarına girmesinin; 23 Temmuz 1947 tarihli Şili’nin kıta sahanlığı ve 
     bitişik 200 millik bir alan üzerinde egemenlik iddiasında bulunduğu başkanlık açıklamasıyla gerçekleştiği iddia edilmektedir. Daha sonra Peru, 1 Ağustos 1947’de ve benzer şekilde, diğer devletlerin kıyıdan 200 mile ulaşan bir deniz alanında seyrüsefer serbestîlerini engellemeyen bir koruma, saklama ve araştırma bölgesi kurma bildirisini açıklamıştır. Kavramın ilk devresinde diğer Latin Amerika devletlerinin 200 millik deniz bölgelerini yasama kararlarıyla kurdukları görülmektedir. 
     1945’te kıyıdan uzak kaynakların farkına büyük ölçüde varılması sonucu ABD, iki başkanlık bildirisi ile daha önceden açık deniz alanı olarak kabul edilen bir bölgede iddialarda bulunuyordu. 1945 öncesinde, denizlerin bölünüşü bilindiği gibi karasuları ve açık deniz şeklindeydi, ayrıca bitişik bölge kuramı da milletlerarası hukuka yerleşmeye başlamıştı. ABD bu dönemde 3 mil karasuları genişliğinin önemli taraftarlarından dı. 
     Truman’ın yayınladığı bildiriler, Kıta Sahanlığı, deniz yatağı ve toprak altının doğal kaynakları üzerinde yetki ve kontrol iddiasında bulunuyordu. 
     1970’lerin ikinci yarısında birçok devlet, tek taraflı olarak 200 millik bölge uygulamaya başladıklarında, münhasır ekonomik bölge kavramı ile istemeyerek de olsa tanıştılar. Bu uygulamanın yaygın hale gelmesiyle birlikte, birçok yazar, milletlerarası örf ve adet hukukunun sahildar devlete 200 millik alanda haklar ve yetkiler uygulamaya imkân verdiğini ileri sürmeye başladılar. Bunun bir sonucu, 1980’lerin ortalarında milletlerarası hukukta münhasır ekonomik bölgenin geçerliliği ile ilgili doktrinsel yazılarda tartışmalar, kavramın ortaya çıkışındaki ilk on yıla göre daha ayrılabilir hale geldi. Bu görüşlerden 1979 yılından bu yana baskın olan görüşe göre, MEB’in III. BMDHK’da bir pozitif hukuk kuralı olarak ortaya çıktığını iddia etmektedir. Bu görüşe değişik gruptaki yazarlar, MEB’in özel niteliğinde farklı düşünmelerine rağmen katılmaktadırlar. Bu yazarların hemen hemen hepsine göre, genel örf ve adet hukuku bütün sahildar devletlere 200 millik MEB kurmaya izin vermektedir. Uluslararası Hukuk ve Politika Dergisi (UHP) Cilt 2 Sayı 5 (2006): 50-74. 
44 Petrol ve diğer madenlerin yanısıra, sudan, akıntılardan ve rüzgârlardan enerji üretimi gibi faydalanma da dâhildir.
45 MEB’e ilişkin hükümler 1982 BMDHS’nin 55-85’inci Maddeleri arasında düzenlenmiştir. En fazla 200 deniz miline kadar uzanan MEB, kara sularının 
ölçülmeye başladığı hattan itibaren ölçülmeye başlamaktadır (Md. 57; Md.5-16). Sözleşme,eğer deniz genişliği, bu genişliği karşılayacak kadar büyük değil 
ise, kıyı devletleri arasında anlaşma yapılmasını öngörmektedir. Ayrıca Sözleşme, MEB ilan eden kıyı devletinin ilanettiği MEB’i gösteren harita yayımlayarak 
bir nüshasını BMGenel Sekreterliğine göndermesi gerektiğini belirtmektedir (Md.75Para.2).
46 Bu bölgede kıyı devletinin yapay adalar, tesisler ve yapılar kurma ve kullanma, bölgesel araştırmalar yapma, deniz çevresini koruma ve gözetme, gümrük, maliye, sağlık ve göçle ilgili düzenlemeler yapma hakkı vardır.
47 1982 Deniz Hukuku Sözleşmesi’nin ilgili 74.ve 83.Maddeleri, uluslararası yargı ve hakemlik kararlarındaki anlayışı aynen yansıtmaktadır.  
Bu maddeler, hem kıta sahanlığı hem de MEB sınırlandırması için “ kıyıları karşıt ya da bitişik olan devletler arasında kıta sahanlığı sınırlandırması Uluslararası Adalet Divanı Statüsü’nün 38. Maddesinde belirtildiği şekli ile uluslararası hukuk kurallarına dayanan bir antlaşma ile ve hakça çözüm bulmak maksadı ile yapılır” prensibini kabul etmektedir. 
48 Örnek kararlar: 1977 tarihli İngiltere-Fransa Davası, 1983 tarihli Gine-Gine Bissau davası, 1992 tarihli Kanada-Fransa Saint Pierre & Miquelon Davası, 
1999 tarihli Eritre-Yemen Davası, 2009 tarihli Romanya-Ukrayna “Yılan Adası” Davası. 
49 Sema Sezer, “Doğu Akdeniz’de Rum Petrol Arama Ruhsatları ve Ekonomik Bölge Anlaşmaları” konulu tebliğ, Doğu Akdeniz Üniversitesi Stratejik Araştırmalar  Merkezi’nin (DAÜSAM) “International Conference on Middle East and North Cyprus Relations: Perspectives in Political, Economic and Strategic Issues” 
başlıklı konferansı, 20-21 Mart 2008-Gazi Magosa. GKRY tarafından BM’ye MEB ilanı maksatlı verilen bu harita ilk olarak Doğu Akdeniz Üniversitesi Stratejik Araştırmalar Merkezi’nin (DAÜSAM) 20-21 Mart 2008’de Gazi Magosa'da düzenlediği “International Conference on Middle East and North Cyprus 
Relations: Perspectives in Political, Economic and Strategic Issues” başlıklı konferansta ASAM Kıbrıs-Yunanistan Uzmanı Sema Sezer tarafından kaleme 
alınarak sunulan ve daha sonra da çeşitli dergilerde yayımlanan “Doğu Akdeniz’de Rum Petrol Arama Ruhsatları ve Ekonomik Bölge Anlaşmaları” tebliğinde yayımlanmıştır. BM sitesinde bir süre bulunan harita daha sonra kaldırılmıştır. 
50 “UN, 2011, Table of claims to maritime jurisdiction (as at 15 July 2011),” Birleşmiş Milletler, erişim tarihi 07.01.2012, 
   http://www.un.org/depts/los/LEGISLATIONANDTREATIES/PDFFILES/table_summary_of_claims.pdf, 
 27 Mayıs 2009’da, Libya Genel Halk Komitesi tarafından çıkarılan bir yasa ile 200 deniz mili genişlikte olacak şekilde Birleşmiş Milletler’e beyan edilmiştir. 
51 “UN, 2011, Table of claims to maritime jurisdiction (as at 15 July 2011),” Birleşmiş Milletler, erişim tarihi 07.01.2012, 
  http://www.un.org/depts/los/LEGISLATIONANDTREATIES/PDFFILES/table_summary_of_claims.pdf. 
52 “UN, 2011, Table of claims to maritime jurisdiction (as at 15 July 2011),” Birleşmiş Milletler, erişim tarihi 07.01.2012, 
    http://www.un.org/Depts/los/LEGISLATIONANDTREATIES/STATEFILES/LBN.htm. 
53 Birleşmiş Milletler Daimi Temsilciliği aracılığıyla 12 Temmuz 2011 tarihinde MEB sınırlarını gösteren koordinat listesini Birleşmiş Milletler’e bildirerek MEB ilanında bulunuştur. 

54 Türkiye, 2 Mart 2004 tarihinde BM genel sekreterliğine bir nota vererek, Türkiye’nin uluslararası hukuktan doğan haklarının mevcut olduğunu BM nezdinde bildirmiştir. (Türk Dışişleri Bakanlığı’nın 30 Ocak 2007 tarihli basın bildirisi.) Bu antlaşmanın imzalanmasından sonra Türkiye tarafından antlaşmanın Türkiye ve KKTC’nin Kıbrıs Adası’nın etrafındaki deniz alanlarında mevcut hak ve menfaatleri ni dikkate almadığı, GKRY’nin tek başına bütün Ada’yı temsil etme yetkisinin bulunmadığı bildirilmiş, her hal ve kârda böyle bir antlaşmanın yürürlüğe konulmaması talep edilmiştir. 
55 Dow Jones, “Cyprus, Israel define Sea Border for Energy Search,” 17.12.2010, erişim tarihi 17.12.2010, 
http://www.rigzone.com/news/article.asp?a_id=102276&hmpn=1. 
56 5 Aralık 2008 tarihinde ise açık kaynaklarda Suriye ve GKRY’nin, bakan düzeyinde hidrokarbon aramalarında işbirliği yapılması ve münhasır ekonomik 
bölge sınırlarının belirlenmesi konularını görüştüğü, teknik düzeyde görüşmelerin yapıldığı ve bilgi alışverişi için aralarında bir gizlilik anlaşmasına vardıkları haberleri yer almıştır. Bu kapsamda; Ağustos 2010 ayı sonunda GKRY Başkanı Suriye’yi, Kasım 2010 ayında ise Suriye Devlet Başkanı GKRY’yi ziyaret etmiş, özellikle Suriye Devlet Başkanı’nın GKRY ziyareti sonrasında açık kaynaklarda yer alan iki ülke arasında MEB anlaşması imzalandığına dair haberler Suriye tarafından yalanlanmıştır. 
57 Sertaç Hami Başeren, “Doğu Akdeniz’de İş İşten Geçmeden…,” erişim tarihi 09.10.2011, 
http://www.tudav.org/index.php?option=com_content&view=article&id=95%3Adou-akdeniz-serhat-h-baeren&catid=40%3Amuenhasr-ekonomik-boelge&Itemid=54&lang=tr. 
58 GKRY tarafından MEB ilanı maksadıyla BM’ye verilen harita. Bu harita Doğu Akdeniz Üniversitesi Stratejik Araştırmalar Merkezi’nin (DAÜSAM) 20-21 Mart 2008’de Gazi Magosa'da düzenlediği“International Conference on Middle East and North Cyprus Relations: Perspectivesin Political, Economicand Strategic Issues” başlıklı konferansta ASAM Kıbrıs-Yunanistan Uzmanı Sema Sezer tarafından sunulan ve daha sonra da çeşitli dergilerde yayımlanan“ DOĞU AKDENİZ’DE RUM PETROL ARAMA  RUHSATLARI VE EKONOMİK BÖLGE ANLAŞMALARI ” tebliğinde yayımlanmıştır.
BM sitesinde bir süre bulunan harita daha sonra kaldırılmıştır. Ancak Türk deniz yetki alanlarında araştırma faaliyeti icra etmesine izin verilen Hamburg Üniversitesi Deniz Bilimleri Enstitüsüne bağlı Maria S.Merian isimli geminin faaliyetlerine ilişkin olarak GKRY’ nin 1 Aralık 2009’dan itibaren yayınladığı NAVTEX mesajları ile kendi Münhasır Ekonomik Bölgesi’nin belirtilen kısmında bahse konu geminin araştırma yaptığını duyurmuş olması bu haritanın geçerliliğine ilişkin bir son örnektir.59 

“Türkiye DediğiniYapar!,” Akşam Gazetesi,13.08.2011,erişimtarihi17.02.2012,
http://www.aksam.com.tr/turkiye-dedigini-yapar--61139h.html.
60 Imersia Gazetesi,8Kasım2010tarihli haberi veEleftherotipia Gazetesi, 27Aralık 2010 tarihli haberi.GKRY Parlamentosu,26 Ocak 2007 tarihinde kabul ettiği bir yasa ile Kıbrıs Adası’nın güneyinde 13 adet petrol arama ruhsat sahası ilan ederek busahaları  ihaleye açmış, ancak ihaleye açılan sahalardan sadece 12 numaralı sahaya ait haklar ABD’nin Noble Energy Şirketi tarafından satınalınmıştır
61 “Türkiye'ye Akdeniz'de Büyük Oyun,” Bugün Gazetesi, 29.11.2011, erişim tarihi 16.02.2012, 
http://medyarazzi.com/haber/20111129/452762/0/turkiye-ye-akdeniz-buyuk-oyun.html. 
62 Erişim tarihi 23.09.2011, http://www.sana.sy/tur/237/2010/11/04/317205.htm. 
63 Bayram Çolakoğlu, “Papandreu'dan Sert Açıklama,” erişim tarihi 17.02.2012, 
http://balturk.org.tr/papandreudan-sert-aciklama/. 
64 Yorgos Meligonis, “İsrail Yunanistan’ın MEB’ini tanıdı,” Avgi Gazetesi, 19.02.2011. 

Son dönemde Doğu Akdeniz’e ilişkin olarak Yunan basın yayın organlarında; İsrail’in henüz resmi şekilde ilan etmese dahi, Yunanistan’ın MEB’ini tanıma yönünde karar aldığına, İsrail’in yayınladığı bazı haritalarda, Noble Energy şirketi tarafından Leviathan Havzası’ndan çıkartılacak doğalgazın Avrupa’ya taşınması amacıyla döşenecek denizaltı boru hattının Yunanistan üzerinden geçeceğine ve bu haritalarda Yunanistan MEB’inin GKRY MEB’inin devamı olarak gösterildiğine, bahse konu haritaların İsrail tarafından Yunanistan Dışişleri Bakanlığı’na verildiği ancak, Yunanistan Dışişleri Bakanlığı tarafından resmi bir açıklama yapılmadığına yer verilmiştir. 
65 Karadeniz’de Romanya ile Ukrayna arasındaki deniz yetki alanlarının paylaşımına ilişkin uyuşmazlığın çözülmesi konusunda 3 Şubat 2009 tarihinde verilen kararda Uluslararası Adalet Divanı, sınırlandırma yapılacak deniz alanına yansıması olan “İlgili Sahil Şeridi”ni (Relevant Coast) belirlerken Ukrayna’ya ait olan “Serpents” (Yılanlar) Adasını ilgili kıyı olarak dikkate almamış, sınırlandırma için hattın belirlenmesinde karşı sahiller arasında ortay hat (median line) metodunu kullanmış ve bu esaslar üzerinde sınırlandırmaya hükmedilmiştir. 
66 Delimitation of The Continental Shelf (United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland and The French Republic), 30 June 1977, 92; 195; 95; 203; 
International Boundary Cases: The Continental Shelf, Vol. I, Grotius Publications Limited, Cambridge, 1992, s. 363’de yer alan karar referans olarak alınmıştır. 
67 Libya-Malta Davası,par.46;Maine Körfezi Davası,par.88;Eritre-Yemen Davası,par. 103.
68 KuzeyDeniziDavalarıkararı,par.91.
69 İngiltere-Fransa Davasıkararı,par.96.
70 Libya-Malta Davasıkararı,par.47.
71 Tunus-Libya Davası kararı, par. 73.
72 Kanada-Fransa Davasıkararı,par.24. Jan Mayen Davasıkararı,par.51-53. 

Katar-Bahreyn Davası kararı,par.185.
73 UAD, Libya-Malta, Jan Mayen, Maine Körfezive Katar-Bahreyn davalarındaki kararlarında kıyı coğrafyasını en iyi yansıtan eşit uzaklık çizgisi ile 
sınırlandırmaya başlamıştır. Sadece Eritre-Yemen Davası kararında hakemlik mahkemesi eşit uzaklık çizgisi ile sınırlandırmaya başlamamıştır. 
Zira üzerinde her iki tarafında anlaştığı bir tarihi çizgi Mahkeme için başlangıçta temel sınırlandırma çizgisi olarak kabul edilmiştir. Eritre-Yemen Davası kararı, par. 139-164.
74 İngiltere-Fransa Davası kararı, par. 183, 184, 187, 192.
75 Katar-Bahreyn Davası kararı, par. 219.
76 Örneğin,Tunus-Libyadavası,par.81;Gine-Gine Bissau davası, par. 112. L.L. Herman, ‘The Court Giveth and the Court Taketh Away: an Analysis of 
 theTunisia-LibyaContinental Shelf Case’, International and ComparativeLaw Quarterly,vol. 33,1984, s. 835.
77 Kanada-Fransa davası, par. 84; Jan Mayen Davası, par. 73, 74; Eritire-Yemen Davası, par. 62, 63, 74.
78 Tunus-Libya Davası kararı, par. 96, 117.
79 Örneğin, İngiltere-Fransa Davası kararı, par. 182. Devletlerarası uygulama örneklerinden Fransa-İspanya (1974) ve Hollanda (Antilles)-Venezuella (1978) antlaşmalarında oransallık rol oynamıştır.
80 “Kapatmama” kavramı, yargı kararlarında kullanılan “non-encroachment” kavramının Türkçe karşılığı olarak kullanılmıştır. 
      Her ne kadar kapatmama kavramı non-encroachment kavramının Türkçe sözlük karşılığı değilse de, sınırlandırma hukuku çerçevesinde ifade ettiği 
mana açısından kapatmama kavramı uygun bir karşılık olarak kabul edilmelidir.
81 Örneğin, Gulf of Maine Davası kararı, par. 92, 98; Kanada-Fransa Davası kararı, par. 70.

3. BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..,,

***

DOĞU AKDENİZ’DE DENİZ YETKİ ALANLARININ PAYLAŞILMASI SORUNU VE TÜRKİYE BÖLÜM 1

DOĞU AKDENİZ’DE DENİZ YETKİ ALANLARININ PAYLAŞILMASI SORUNU VE TÜRKİYE BÖLÜM 1

 
Doğu Akdenizde Yetki Alanları, Paylaşılması, Sorunu, Türkiye, Cihat YAYCI, Doğu Akdeniz, Kıbrıs, ilgili kıyıdaş, deniz yetki alanlarının, sınırlandırılması, Münhasır Ekonomik Bölge MEB, Enerji, Münbit hilal yayı, İsrail, Lübnan, Suriye, Türkiye, Irak, İran,

Dr. Cihat YAYCI∗ 

∗ Türk Deniz Kuvvetleri Komutanlığı. 

Özet: 

Bu makalede Doğu Akdeniz’in tarihsel, stratejik ve ekonomik değeri ile Kıbrıs’ın önemine istinaden deniz yetki alanlarının paylaşımında Türkiye dâhil kıyıdaş devletlerin takındıkları tutuma ilişkin tespitler yapılmıştır. 

Bu tespitler ışığında Türkiye’nin hak ve menfaat kaybına uğramaması maksadıyla bir takım hukuki ve teknik önerilerde bulunulmuştur. 

Uluslararası hukuk çerçevesinde Türkiye’nin sadece Mısır, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) ve Suriye ile değil, Libya, İsrail ve hatta Lübnan ile de karşılıklı kıyıları bulunduğu ve Türkiye’nin bu devletlerle de deniz yetki alanı paylaşımı antlaşmaları akdedebileceği hususu tespit ve önerilerin esasını oluşturmaktadır. Bu durumda Türkiye’nin, uluslararası hukuka uygun hak ve menfaatleri doğrultusunda Doğu Akdeniz’de yeni bir deniz yetki alanları haritasını ortaya koyması mümkün olabilecektir. 

1. DOĞU AKDENİZ’İN ÖNEMİ 

1.1. Coğrafi Sınırları 

     Bugün Doğu Akdeniz’in, Tunus’daki Bon Burnu ile İtalya’ya bağlı Sicilya Adası’nın batıya uzanan ucundaki Lilibeo Burnu arasında çizilen hattın doğusundaki bölgeyi ifade ettiği konusunda genel bir mutabakat vardır. Bu tanımlamaya istinaden Doğu Akdeniz; İtalya, Slovenya, Hırvatistan, Bosna-Hersek, Karadağ, Arnavutluk, Yunanistan, Türkiye, Suriye, Lübnan, İsrail, Filistin, Mısır, Libya ve Tunus kıyıları ile çevrilidir.1 

Münbit hilal yayı, İsrail, Lübnan, Suriye, Türkiye, Irak, İran sınırları içinde kalan Güney Doğu Torosların güneyinde Zağros Dağları’nın batısında Basra Körfezi’nin kuzeyinde kalan verimli topraklara sahip hilal şeklindeki bölge. 

1.2. Tarihi Önemi 

Tarihin değişik safhalarında büyük savaşlara sahne olmuş olan Doğu Akdeniz aslında birçok tarihçi ve yazarın “Verimli Hilal” dedikleri bölgede yer alır.2 Gerçekten de Mısır, Mezopotamya ve Anadolu, Dünya’nın en verimli topraklarına sahiptir. Tarih boyunca oluşan uygarlıkların ilk hedefi, bu bölgelere hâkim olmaktı. Böylece, kara ve deniz yoluyla dünya ticareti kontrol altına alınabilmekteydi. 

Bu yüzden oluşan insan hareketleri, Doğu Akdeniz’i tarihin her döneminde Dünya’nın en önemli ve kalabalık merkezlerinden biri haline getirmiştir.3 
Tarihin her döneminde Akdeniz’e hâkimiyet, imparatorlukların ve devletlerin ilk hedefini oluşturmuştur. Büyük İskender’in kurduğu İmparatorluk ile Doğu Roma-Bizans İmparatorluğu’nun ağırlık merkezi Doğu Akdeniz’di.4 Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu, İslamiyet’in doğuşuna kadar bölgenin hâkimiyetini elinde tutmuştur. Zira Antik Roma’da Akdeniz için “Bizim Deniz” anlamına gelen,5 Latince “Mare Nostrum” ifadesi kullanılırdı.6 

VII. Yüzyılda Emevilerin kuruluşundan itibaren Müslümanlar da, süratle denizciliğe önem vermeye başlamışlar ve ardından da kuzey sahillerinden bazıları hariç Akdeniz’e asırlarca hükmetmişlerdir. Ancak XII. ve XIII. Yüzyıllardaki Haçlı Seferleri, donanma faaliyetlerinin uzun süre aksamasına sebep olmuştur. XII. ve XIII. Yüzyıllarda Mısır, Suriye ve Türk Memlûkları, Akdeniz’in doğusunda, yine de mevzii bir kudrette deniz gücüne sahiptiler. XV. Yüzyılın sonlarından itibaren bir deniz imparatorluğu olarak gelişmeye başlayan Osmanlılar, deniz hâkimiyet 
teorisinin temelini oluşturan ünlü Türk Amirali Barbaros Hayreddin Paşa’nın “Denizlere hâkim olan cihana hâkim olur” özdeyişini hayata geçirerek denizci bir millet olma yolunda ilerlemiştir.7 Tahta geçen her Osmanlı Padişahı Akdeniz’e büyük önem vermiştir. Verilen bu öneme istinaden nihayet XVI. Yüzyılda, Kanuni Sultan Süleyman zamanında Osmanlılar, Akdeniz’in neredeyse tamamına egemen olmuştur. Osmanlı Donanması, XVI. Yüzyıldan XVII. Yüzyıl ortalarına kadar Karadeniz ile Akdeniz’in hâkimiolarakdenizlerde seyretmiştir.8 

XVII. Yüzyılda Venedikli ler, Osmanlı Donanmasının çağa ayak uyduramamasından istifade ederek,9 Doğu Akdeniz’de tekrar üstünlük sağlamışlarsa da Osmanlı Donanmasında çağın modernizasyonu sağlanıp kalyon devri başlatılınca,10 Akdeniz’de yarım asır süren Venedik üstünlüğü tekrar son bulmuştur.11
Doğu Akdeniz’de Osmanlı Devleti’nin üstünlüğü XIX. Yüzyıl ortalarına kadar devametmiştir. Aslında Osmanlı Devleti’nin denize ve denizciliğe verdiği önemin 
azalması ölçüsünde sınırlarının küçüldüğü ve yüzlerce yıl sonra başladığı yere, Anadolu kıyılarına çekilmek zorunda kaldığı ifade edilebilir.12

1.3.Günümüz de Doğu Akdeniz’in Stratejik Açıdan Önemi

Akdeniz; Kıbrıs, Sicilya, Malta Adalarına, Doğu Akdeniz ile Hint Okyanusu’nu birleştiren Süveyş Kanalı’na sahip olması ve dünya petrolünün yarıdan fazlasını ihtiva eden Ortadoğu ve komşu bölgelerini kontrol altında tutması nedeni ile hem bu bölgede bulunan devletlerin,hem de diğerlerinin ilgisini çekmektedir. Doğu Akdeniz ise, genel coğrafi konumu itibariyle Dünya’nın doğusu ile batısını birbirine bağlayan ticaret yolu üzerinde bulunmaktadır. Zira Doğu Akdeniz, Türkiye ve Suriye üzerinden Mezopotamya ve Yakın doğu’ya, Süveyş Kanalı ile de Arap Yarımadası’na ve Basra Körfezi’ne ulaşmaktadır. Kıyısı olan devletler ile Avrupa, Güneydoğu Asya ve Afrika ülkelerine yapılan deniz ticaretinin düğüm noktası olan Doğu Akdeniz’in önemi, Süveyş Kanalı’nın açılması sayesinde Avrupa-Uzak doğu hattı, Ümit Burnu’ndan geçen yola göre 7.000 deniz mili kısalmış 
olmasıyla daha da artırmıştır.

Adalar açısından bakıldığında Sicilya, Malta, Messina, Meis ve Kıbrıs Doğu Akdeniz’in önemli adalarını teşkil etmekte ise de, Doğu Akdeniz’in jeopolitik ve jeostratejik açıdan en önemli adasının Kıbrıs olduğunu söylemek mümkündür. 

Zira Kıbrıs, Ortadoğu ve Doğu Akdeniz’in kontrol edilmesindeki işlevinden dolayı ilgi odağıdır. Adanın stratejik değeri, özellikle deniz ticaret yolları ile başlıca hava yollarından biri üzerinde bulunması ile artmakta ve menfaat çatışmalarına sahne olmaktadır. Ada, bütün Ortadoğu ülkelerini kontrolünde bulunduran “sabit bir uçak gemisi” gibidir.13 Türkiye, Suriye, Lübnan, İsrail, Ürdün tamamen, Irak ve Mısır ise kısmen bu geminin menzilindedir. Ortadoğu Bölgesinin kalbi, İskenderun-Basra-Süveyş üçgenidir. Kıbrıs, coğrafi mevki itibariyle bu üçgenin iki köşesi olan İskenderun ve Süveyş’i kontrol altında bulundurmaktadır. Ortadoğu’da hâkimiyet kurmak iddiasında olan devletler için Kıbrıs Adası, Ortadoğu’ya giriş anahtarı dır.14 
   Tarihin ilk çağlarından beri ister deniz hâkimiyet teorisi,15 ister kara hâkimiyet teorisi olsun,16 Asya-Avrupa-Afrika hatta Asya-Pasifik bölgesinde etkin olmak isteyen güçler, öncelikle bu hedeflerine ulaşmak için Doğu Akdeniz Havzası’na hâkim olma ve bu alanı kontrol altında bulundurma ihtiyacını hissetmiştir. 

Deniz Hâkimiyet Teorisi Amerikalı Amiral Alfred Mahan dünya hâkimiyetinin anahtarının denizler olduğu görüşünü savunmuştur. Mahan'a göre denizler büyük bir üstünlük aracıdır ve kuvvetli bir deniz gücüyle dünya hâkimiyeti sağlanabilir. 
İngiliz, H. Mackinder; 1904'te Tarihin Coğrafi esasları isimli bir eser yazarak burada “kara hâkimiyeti” ile ilgili görüşlerini ileri sürmüştür. 

İngiliz jeopolitik bilimci Mackinder, teorisini 3 temel üzerine inşa eder: Doğu Avrupa'ya hâkim olan merkez bölgesini kontrol eder. 
Merkez bölgesine hâkim olan dünya adasını kontrol eder. Dünya adasını kontrol eden dünyayı kontrol eder. Mackinder siyasi başarılar adına fiziki imkânlara büyük önem vermiştir. Mackinder'e göre dünya hâkimiyeti halen merkez bölgesine hâkim olan Rusya'nın olabilir. Başarılı olabilecek bir harp için Mackinder Fransa'yı başlangıç, İngiltere'yi hava meydanı, ABD ve Kanada'yı insan, endüstri ve kaynak gücü olarak görmekte ve hâkimiyet adına bu güçlerin birleşmesini zorunlu görmektedir. 

Doğu Akdeniz Havzası’nda yaşayan topluluklardan, bahse konu bölgelere hâkim olma arzusu ve/veya imkân-kabiliyetine sahip olmayan ülke ve toplulukların ise bu mücadelenin dışında kalma lüksü mevcut değildir. Mücadeleye, hâkim olma isteğiyle olmasa bile bir başka gücün iradesiyle zorlanmaları kaçınılmazdır. Öte yandan küresel güçler doğrudan kendi ihtiyaçları için olmadığı durumlarda bile kaynakların diğerleri tarafından kullanılmasını engelleyebilmektedir. Böylece muhtemel rakiplerinin gelişimini önleme amacıyla Doğu Akdeniz Havzası’nda ulaşım, enerji kaynağı ve askeri bağlamda kendi lehine, rakiplerinin ise aleyhine olacak düzenlemeler tatbik etmeye çalışmaktadır. 

Zira tarihsel süreçte küresel ve bölgesel güçler, hem kendi menfaat ve güvenliklerini uzak mesafelerden koruma, hem de diğer devletleri tehdit 
ve baskı altında tutma gayreti ile Doğu Akdeniz’e yerleşme ve Doğu Akdeniz’i denetim altında tutma çabasında olmuştur. Esasen Ortadoğu’nun kontrol edilmesi, gerektiğinde müdahale imkânının elde bulundurulması, Kuzey Afrika’nın benzer şekilde kontrol altında tutulması, Rusya’nın güneye inme ve batılı güçlerin Rusya’yı engelleme çabası Doğu Akdeniz’i askeri bir mücadele alanı haline getirmiştir. 
Nitekim; bu nedenle Osmanlı Devleti Rodos, Girit ve Kıbrıs’ı elde bulundurmaya ciddi gayret sarf etmiştir. Günümüzde ise; 

- İngiltere’nin terk etmiş gibi görünse de Kıbrıs’ta üsler aracılığıyla halen mevcudiyeti ve Körfez Krizi sırasında Kıbrıs’taki bu üslerini kullanmış olması,17 
- ABD’nin bölgedeki kimi fiziki ileri üslerine (İncirlik/Adana, Suda/Girit, Gaeta/İtalya vb.) ilave olarak uçak gemisi gruplarını Akdeniz’de dolaştırması, 
- Rusya’nın hemen her dönemde Doğu Akdeniz Havzası’nda üs edinme gayretleri (şimdilerde Tartus),18 
- Fransa’nın 1 Mart 2007’de Güney Kıbrıs Rum Yönetimi ile Baf kentinde bulunan “Andreas Papandreu Hava Üssü”nün kullanımını da içeren bir askeri işbirliği antlaşması imzalaması bu çabalara birer örnektir.19 

Aslında Doğu Akdeniz ve Kıbrıs, sadece bölgesel ve küresel üstünlük sağlama mücadelesi açısından değil, barış ve istikrara katkı sağlanması açısından da önemli bir coğrafyadır. 20 Bölgenin, Ortadoğu’da ortaya çıkmış kriz, gerginlik ve çatışmalarda insani ve askeri açıdan etkin roller oynadığı bilinmektedir. Örneğin; Amerika Birleşik Devletleri, 1980’li yılların ilk yarısında Lübnan’da yaşanan kanlı olaylar sırasında, bu ülkedeki vatandaşlarını Kıbrıs Adası üzerinden tahliye edebilmiştir. Bu örnekler, Doğu Akdeniz’in Ortadoğu’ya hâkimiyet ve istikrarda ne kadar önemli rol oynadığının bir göstergesidir. 

Diğer yandan, Doğu Akdeniz’in önemi artarak sürmektedir. Bu önem ulaştırma ve enerji boyutlarında zemin bulmaktadır. Akdeniz’de yılda ortalama 220.000’den fazla gemi seyir halinde bulunmakta, dünya denizlerinin sadece % 1’ini kapsayan bir deniz alanı olmasına rağmen dünya deniz trafiğinin 1/3’ü Akdeniz’de gerçekleşmektedir. 21 
Atlas Okyanusu ile Akdeniz’i bağlayan Cebelitarık Boğazı ise her gün 170’den fazla gemiye geçiş imkânı sağlamaktadır. Bu sayı Hint Okyanusu ve Kızıl Deniz ile Akdeniz’i bağlayan Süveyş Kanalında ortalama 49,22 Akdeniz ve Karadeniz’i birbirine bağlayan Türk Boğazlarında (İstanbul Boğazı ve Çanakkale Boğazı) ise yaklaşık 150’dir. Türk Boğazları’nda bu rakamın 2001 yılında 65 olması söz 
konusu hareketliliğin logaritmik şekilde artma eğiliminde olduğunu göstermekte dir. 23
Akdeniz ve Karadeniz’i birbirine bağlayan Türk Boğazların dan 2009 yılında 49.453 adet, 2010 yılında ise 51.422 adet gemi geçmiştir.24
Öte yandan 2010 yılında Türkiye’de; 5.8 milyon adet konteynır, 101 milyon ton kuru yük, 1.5 milyon adet araç hareketi gerçekleşmiştir.
Türk limanlarının  indirme-bindirme kapasitesi ise 200 milyon tona erişmiştir.
Bu rakamın mevcut ihtiyaçlar göz önüne alınarak 4 yılda 400 milyon tona çıkarılması hedeflenmektedir. 25 Söz konusu hareketliliğin yaklaşık 
%32’si Doğu Akdeniz limanları üzerinden gerçekleşmiştir. 26 
Ayrıca, Marmara ve Karadeniz liman kapasiteleri de Ege ve Akdeniz’deki trafik yoğunluğunu artırmaktadır. Bu verilere göre, Akdeniz’de Türkiye’ye yönelik 
deniz trafiğinin sekteye uğraması, dış alım / satımı ve akaryakıt sevkiyatı nı sadece ulusal boyutta değil, uluslararası ve küresel boyutta önemli ölçüde etkileyecektir. 27
Tüm bu veriler; Doğu Akdeniz’in, daha önce de belirtildiği üzere Cebelitarık, Süveyş ve Karadeniz üzerinden işleyen denizticaretini kontrol edebilen önemli  
bir coğrafya olduğunu ve üzerinde yer alan deniz trafik hatlarının dünya ticareti için hayati önemi haiz olduğunu açıkça teyit etmektedir. 
  Sadece Süveyş Kanalı’ndan, 105 farklı ülkeden yıllık ortalama 18.000 gemi geçtiğine dair verilere bakıldığında dahi sözkonusu ticaretin korunması ve / veya  
engellenmesinin ticari olduğu kadar askeri öneminin de bulunduğu kolayca anlaşılacaktır.28
    Enerji açısından ele alındığında bu bölge, Ortadoğu ve Hazar Bölgesi enerji merkezleri ile buralardaki boru hatlarını da kontrolünde bulundurmaktadır. 13 Temmuz 2006 tarihinde Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) petrol boru hattının devreye girmesi ile beraber, Hazar Denizi’nin doğusundaki ülkeler için önemli bir ithalat ve ihracat kapısı durumuna gelmiş olan İskenderun Körfezi, Doğu Akdeniz’i tamamıyla etkisine almıştır. BTC ve Kerkük-Yumurtalık hattına Samsun-Ceyhan hattı da ilave edildiğinde, 29 Doğu Akdeniz Bölgesi’ne Türkiye çıkışlı petrol 
miktarı 170 milyon tona başka bir ifade ile dünyanın 2010 yılında tüketmiş olduğu petrolün % 7’sine ulaşacaktır. 30 

Bu veriler de dikkate alınırsa Doğu Akdeniz, gerek bu coğrafyaya ve gerekse bu coğrafyadan Batı’ya yönelik hem enerji hem de ticari emtianın ithalat ve ihracatının geçiş ve ulaşım güzergâhının önemli bir parçasını teşkil etmektedir.31 
Ayrıca, silah ve askeri maksatla kullanılabilecek diğer malzeme akışının kontrol altında bulundurulması, kitle imha silahları ve benzeri materyalin yayılmasının önlenmesinin askeri anlamda önemi bu havzada kendini daha çok hissettirmekte dir. Nitekim NATO, bu amaçlara hizmet etmesi maksadıyla bölgede “Etkin Çaba Harekâtı’nı” sürdürmektedir.32 
Ayrıca, Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) petrol boru hattının Temmuz 2006 ayından itibaren faaliyete geçmesinden sonra dünya deniz ticaretinin önemli odak noktalarından biri haline gelen Doğu Akdeniz’deki deniz ulaştırma hatlarının korunması ve enerji güvenliğinin sağlanması diğer bir önemli konudur. 

Bu nedenle Türk Deniz Kuvvetleri de, bölgede enerji başta olmak üzere, deniz ulaştırma hatlarının güvenliğini ve açık tutulmasını sağlamak maksadıyla bir takım faaliyetlerde bulunmaktadır. 2004 yılından itibaren NATO’nun Etkin Çaba Harekâtı ile bağlantılı olarak icra ettiği “Akdeniz Kalkanı Harekâtı” bölgedeki muhtemel risk ve tehdit unsurlarına ve yasa dışı faaliyetlere karşı caydırıcılık sağlanması açısından önem arz etmektedir. NATO’nun Ekim 2006 ayındaki Riga Zirvesi sonunda yayımlanan bildiride, “enerji güvenliğinin sağlanmasının önemini ve bu 
konudaki milli ve uluslararası girişimlerin desteklenmesini vurgulayan“ ifadenin yer alması, Türkiye’nin Akdeniz Kalkanı Harekâtı’nı başlatarak “enerji hatlarının güvenliğinin sağlanması” konusundaki öngörüsünü teyit eder niteliktedir.33 
Enerji taşımacılığının ötesinde, bizatihi Doğu Akdeniz’de bulunduğu ilan edilen doğalgaz ve petrol rezervleri enerji bağlamında ekonomik değere ayrı bir önem kazandırmaktadır. Zira 8 Nisan 2010 tarihinde ABD Jeolojik Araştırmalar Merkezi (USGS-US Geological Survey) tarafından yayınlanan raporda, Kıbrıs, Lübnan, Suriye ve İsrail arasında kalan bölge olan Levant Havzası' nda 3,45 trilyon metreküp (122 trilyon kübik feetlik) doğal gaz ve 1,7 milyar varil petrol bulunduğunun tahmin edildiği belirtilmektedir.34
Bu tahmin dünyanın en büyük doğalgazyataklarındanbirinin Doğu Akdeniz’de bulunduğunaişaret etmektedir.

ABD Jeolojik Araştırmalar Merkezi tarafından Nil Delta Havzasında ise yaklaşık 1,8 milyar varil petrol; 6,3 trilyon metreküp (223 trilyon kübik feet)  doğalgaz ve 6 milyar varil 35 sıvı doğalgaz rezervi olduğunun tahmin edildiği, 36 Kıbrıs Adası’nın çevresinde ise 8 milyar varil olduğu söylenen petrol rezervinin yaklaşık değerinin 400 milyar dolar civarında olduğu açıklanmıştır.37

Ayrıca “Herodot” olarak adlandırılan Girit’in güney ve güney doğusunda ki alanda biri 1,5, diğeri 2 trilyon metreküp olmak üzere toplam 3,5 trilyon metreküplük doğalgaz bulunmaktadır.38  
Bu bağlamda; DoğuAkdeniz’de yaklaşık olarak toplam değeri1,5 trilyon dolar olan 30 milyar varil petrole eşdeğer hidrokarbon yatakları bulunduğu değerlendiril mektedir. 2010 yılı tüketim miktarları dikkate alındığında, Doğu Akdeniz’deki hidrokarbon rezervinin, Türkiye’nin yaklaşık 572 yıllık,  Avrupa’nın ise 30 yıllık doğal gaz ihtiyacını karşılayabilecek seviyede olduğu anlaşılmaktadır.39
Arama çalışmalarının halen birçok bölgede devam ettiği ve olası yeni sahaların keşfi ile ilan edilmiş bu rezervlerin dahada artacağı düşünüldüğünde, Enerji bağlamında Doğu Akdeniz’in önemi bir kat daha artmaktadır. Diğer yandan, hem petrol hemde doğalgazın varlığına delalet ettiği gibi,geleceğin enerji maddesi olarak da ifade edilen gaz hidrat yatakları 40 Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı’nın (TPAO) tespitlerine göre Karadeniz’in yanısıra  Doğu Akdeniz’de de bulunmaktadır.41 3.000 kilometrekarelik bir gazhidrat yatağının ABD’nin 30 yıllık enerji ihtiyacını karşılayabildiği belirtilmektedir. İsrail’in zengin doğalgaz bulduğunun belirtildiği alanlar ile aşağıdaki haritada gaz hidrat bulunduğunu gösteren alanların birbiri ile örtüşüyor olması ilginçtir ve bulguların doğruluğuna delalet etmektedir. Aşağıdaki haritada görüleceği üzere Antalya Körfezi ve civarı zengin gaz hidrat yatakları doludur ve bu alan yaklaşık 80.000 kilometrekaredir. 

BU BÖLÜM DİPNOTLARI:

1 Dursun Yıldız, Akdeniz’in Doğusu (Tarihi Geçmişi, Stratejik Önemi ve Su Sorunu Açısından) (İstanbul: Bizim Yayınlar Kitapevi, 2008), 4. 
2 Daniel Pipes, Greater Syria: The History of an Ambition (Londra: Oxford University Press, 1990), 15. 
3 Şenay Kaya, Uluslararası Deniz Hukuku Kapsamında Doğu Akdeniz Sorunları, Yüksek Lisans Tezi (Ankara: Ankara Üniversitesi, 2007), 5. 
4 İsmail Zubari, “Samandağ’ın Tarihçesi,” Haziran 1998, erişim tarihi 03.11.2011, 
http://www.angelfire.com/sd/samandag/yenitarih.html. 
5 Göknur Akçadağ, “Kara Denize Hâkimdir İlkesi-2,” erişim tarihi 26.10.2011, 
http://www.turkishny.com/drgoeknur-akcada/66738-kara-denize-hakimdir-ilkesi-2-. 
6 Metin Erksan, Mare Nostrum Bizim Deniz, Yunan Sorunu (Adıyaman: Hil Yayınları, 1999), 24. 
7 Ali Kurumahmut, Ege’de Temel Sorun Egemenliği Tartışmalı Adalar (İstanbul: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998), 35. 
8 “Osmanlı Tarihi Uygarlığı,”erişim tarihi 16.02.2012,
http://www.scribd.com/doc/75580345/72036939-Osmanl%C4%B1-Tarihi-Uygarl%C4%B1%C4%9F%C4%B1.
9 Diğer yandan,İberik (Portekiz) İspanya gücü ve Osmanlılar ile olan mücadelesi Osmanlı deniz üstünlüğünün 16’ncı yüzyıldan sonra zayıflamasında etkili olmuş iken, daha sonra (17 ve 18’nci yüzyıllarda) ise bu zayıflamada Rusya’nın yükselen gücü rol oynamıştır.
10“Osmanlı Döneminde Bir İmparatorluk Dili OlarakTürkçe,” erişim tarihi 16.02.2012,
http://www.osmanli.org.tr/osmanlidaegitim.php?bolum=7&id=200.
11 “ Osmanlı Döneminde Bir İmparatorluk Dili Olarak Türkçe,” erişim tarihi 16.02.2012,
http://www.osmanli.org.tr/osmanlidaegitim.php?bolum=7&id=200.
12 Kuru mahmut, Ege’de Temel Sorun Egemenliği Tartışmalı Adalar, 8.
13 Altemur Kılıç, “1571 yılındaki Fetihten Günümüze Kıbrıs Gerçeği,” 20.02.2011, erişim tarihi 26.10.2011, 
     http://www.ilk-kursun.com/2011/02/1571-yilindaki-fetihten-gunumuze-kibris-gercegi/. 
14 Kaya, Uluslararası Deniz Hukuku, 1. 
15 Ahmet Fasıl, “Jeopolitik Konuma Farklı Bir Bakış,” erişim tarihi 16.02.2012, 
     http://www.hikayeler.net/yazilar/45522/jeopolitik-konuma-farkli-bir-bakis/. 
16 Ahmet Fasıl, “Jeopolitik Konuma Farklı Bir Bakış,” erişim tarihi 16.02.2012, 
     http://www.hikayeler.net/yazilar/45522/jeopolitik-konuma-farkli-bir-bakis/. 
17 Osman Metin Öztürk, Kıbrıs Annan Belgeleri I, II, III Üzerine Değerlendirmeler (Ankara: Gazi Kitapevi, 2004), 14. 
18 Kerim Has, “Rusya’nın Suriye Denklemindeki Yeri: İkili ve Bölgesel Çıkarlar,” USAK Stratejik Gündem Dergisi, 06.09.2011, 22. 
19 Müfide Zehra Erkin, “AB’nin Kıbrıs Stratejisi…,” Cumhuriyet Gazetesi, erişim tarihi 
 http://cumhuriyet.com.tr/?hn=211208. 
20 Erişim tarihi 14.10.2011, 
    http://www.tasam.org/modules.php?name=news&file=article&sid=308.htm. 
21 “Mediterranean Sea,” erişim tarihi 12.10.2011, 
     http://www.essentialcrystalsalt.com/crystal-salt/dead-sea-salt-scrub-reviews. 
22 Kaya, Uluslararası Deniz Hukuku, 8. 
23“ Deniz Taşıtları ve Deniz yolu Taşıma İstatistikleri,” Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı, erişim tarihi 07.09.2011,
      http://www.denizcilik.gov.tr/dm/istatistikler/ResmiIstatistikler/.
24“ DenizTaşıtları veDenizyoluTaşımaİstatistikleri,”Ulaştırma,DenizcilikveHaberleşmeBakanlığı,erişimtarihi 07.09.2011,
      http://www.denizcilik.gov.tr/dm/istatistikler/ResmiIstatistikler/.
25 “İhracatçıLimanlara Sığmıyor,” Uluslararası TaşımacılıkveLojistikHizmet Üretenleri Derneği, erişim tarihi 17.02.2012,  
      http://www.utikad.org.tr/haberler/default.asp?id=8583. 
26 “ DenizTaşıtları ve Denizyolu Taşıma İstatistikleri,” Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı, erişimtarihi 11.09.2011, 
    http://www.denizcilik.gov.tr//tr/istatistik-dosyalar/brosur/default.htm.
27 Kaya, Uluslararası Deniz Hukuku,8. 
28 “Süveyş Kanalı Seyir İstatistikleri,” Süveyş Kanalı Resmi İnternet Sitesi, erişim tarihi 08.10.2011, 
      http://www.suezcanal.gov.eg/TRstat.aspx?reportId=4.
29 “Samsun-Ceyhan Boru Hattı Projesi’nde Önemli Adım,” 22.01.2010, erişim tarihi 18.03.2011, 
      http://www.sanayiden.com/tr/haber/4/samsun-ceyhan-boru-hatti-projesi-8217;nde-onemli-adim.html. 
30 “Ceyhan İŞGEM'in temeli atıldı,” T.C. Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı, erişim tarihi 17.02.2012, 
     http://kosgeb.gov.tr/Pages/UI/Haberler.aspx?ref=326. 
31 Öztürk, Kıbrıs Annan Belgeleri, 7. 
32 “Dz.K.K.lığının NATO Faaliyetlerine Katılım Durumu,” Deniz Kuvvetleri Komutanlığı, erişim tarihi 26.10.2011, 
  http://www.dzkk.tsk.tr/turkce/DzKKUluslarArasiGorevler/NATO_Faaliyetleri.php. 
“Etkin Çaba Harekâtı” (Operation Active Endeavour-OAE), ABD’nin terörizme karşı başlattığı harekâta NATO tarafından sağlanan destek çerçevesinde icra edilmektedir. 
Harekât, ülkeler tarafından tahsis edilen 2-3 fırkateynden oluşan bir suüstü görev grubu veya NATO Daimi Deniz Görev Grupları (SNMG-1 ve SNMG-2) tarafından Akın Harekâtı (Surge Operations) şeklinde desteklenmektedir. Türk Deniz Kuvvetleri, Etkin Çaba Harekâtı’na, NATO Daimi Deniz Görev Grubu-2’deki fırkateyne ilave olarak İzmir’de 4 saatlik hazırlık durumda bulunan 1 korvet/ hücumbot ile de destek vermektedir. Ayrıca, Etkin Çaba Harekâtı’na belirlenen dönemlerde periyodik olarak 1 fırkateyn, 1 akaryakıt gemisi ve 1 denizaltı tefrik edilmek suretiyle ilave destek sağlanmaktadır. Etkin Çaba Harekâtı’nın icra edildiği harekât alanının merkezinde bulunan coğrafi konumuyla Aksaz ve Mersin Deniz Üsleri, 2001 yılından itibaren harekâta iştirak eden gemilere lojistik destek sağlamaktadır.
33 Doğu Akdeniz bölgesinde Ceyhan Terminali çıkışlı stratejik petrol ulaştırmasının güvenliğini tesis etmek ve dolaylı olarak küresel enerji güvenliğine katkı 
sağlamak, bölgedeki muhtemel risk ve tehdit unsurlarına karşı varlık göstererek caydırıcılık sağlamak, NATO’nun bölgedeki deniz güvenliği çabalarını desteklemek, muhtemel deniz yetki alanlarında sancak/varlık göstermek maksadıyla 1 Nisan 2006 tarihinden itibaren icra edilmektedir. 
Akdeniz Kalkanı Harekâtı’nda fırkateynler, korvetler, karakol gemileri, helikopterler ve deniz karakol uçakları görev yapmaktadır. 
34 Jessica Robertson, “NaturalGas Potential Assessed in Eastern Mediterranean,” 04.08.2010,erişimtarihi01.09.2011,
http://www.usgs.gov/newsroom/article.asp?ID=2435.350,715 milyar metreküp.
36 USGS Fact Sheet 2010-3027, “Undiscovered Oil and Gas of the Nile Delta Basin,Eastern Mediterranean,” erişim tarihi 24.08.2011,
     http://geology.com/usgs/nile-delta-oil-and-gas/.
37 Bahadır Selim Dilek,“ Akdeniz'de Sanal Petrol Oyunu,” erişim tarihi 16.02.2012,
http://www.emo.org.tr/ekler/c03b704bd986e_ek.pdf?dergi=508.
38 Erişimtarihi 17.02.2012, http://www.sfakia-crete.com/forum2/read.php?3,4992.
39 Türkiye’nin 2010 yılındaki yıllık doğal gaz ihtiyacının 37 milyar metreküp, 2009 yılındaki yıllık tüketim miktarının 35,1 milyar metreküp olarak gerçekleştiği,yıllık petrol tüketiminin ise 30 milyon ton olduğu dikkate alındığında; Doğu Akdeniz’de bulunan ortalama yaklaşık 20 trilyon metre küp  doğal gazın Türkiye’nin 572 yıllıkihtiyacını , karşılayabilecek bir potansiyele sahip olduğu hesaplanmıştır. ABüyesi ülkelerin yıllık doğalgaz ihtiyacının 500 milyarmetreküp olduğu düşünüldüğünde Kıbrıs-İsrail-Mısır-Girit bölgesindeki söz konusu rezervlerin (toplamda15 trilyon metreküp) önümüzdeki 30 yıl Avrupa’nın doğalgaz ihtiyacını karşılayabileceği görülmektedir.
     Doğu Akdeniz’de Deniz Yetki Alanlarının Paylaşılması Sorunu ve Türkiye
     Bilge Strateji, Cilt 4, Sayı 6, Bahar2012
40 Neslihan Ocakoğlu, Gaz Hidratlar ve Önemi: Türkiye Çevresinde Denizlerde Gaz Hidrat ve Hidrat ve Sığ Gaz Aramaları (İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, 2009), 1. Gaz Hidratlar su ve hafif doğalgazlarınki genellikle metan gazı 
karışımından doğal yolla oluşan kristal yapılı katılardır. Gaz hidratların ayrışması sonucu açığa çıkan yüksek hacimli metangazı geleceğin potansiyel enerji kaynağı olarak görülmekle birlikte; küresel iklim değişikliklerinde de potansiyel bir role sahiptir.  Bu sebeplerden dolayı, gazhidratların hem doğasını  anlamaya yönelik hemde dünyada ki potansiyel gaz hidrat rezervlerini araştırmaya yönelik çok sayıda çalışma gerçekleştirilmiştir. 
Çalışmalar göstermiştir ki, karalar da ve denizlerde gazhidratların oluşumunu ve kararlılık zonlarını etkileyen temel parametreler; basınç, sıcaklık, jeotermal  
gradyan, gaz bileşimi, ortamın gözenekliliği, gözenek suyu tuzluluğu ve gaz doygunluğunun derecesi dir.  Sismik ve akustik yöntemler gaz hidrat aranmasında  yaygın olarak kullanılır. Ayrıca sismik yöntemlerin yetersiz olduğu durumlarda Doğru Akım Elektrik Özdirenç ve Kontrollü Kaynak Elektromanyetik Yöntemler  kullanılır. Türkiye çevresindeki denizler genellikle sığ derinliklerde yüksek oranda gazhidrat ve hidratın altında kapanlanan serbest gaz potansiyeline sahiptir.  Karadeniz ve Akdeniz'de gaz hidratla ilişkili olarak çok sayıda gaz bacaları, gaz sızıntıları, gaz cepleri ve çamur volkanlar keşfedilmiştir.
41 Bu konuda uzman Prof.Dr.Günay Çiftci “ Dünyadaki hidratların çoğunun derin deniz tabanı altında binlerce kilometrelik alanları kapsayan yerlerde  
bulunduğunu, dünya çapında gaz hidratlarda tutulan metan gazı miktarının dünyadaki tüm fosilyakıtlarında tutulan karbonun iki katı olduğunu, dünyadaki  
gazhidrat yataklarının rezervinin 3 bin 700 trilyon ile 10 milyon trilyon metreküp arasında olduğunu ve Karadeniz'in dünyada sayılı hidrat yataklarından 
olduğunu, petrol endüstrisi ve hükümetlerin dünyada, buza benzer enerjimineralleri olangaz hidratları araştırmaya başladıklarını, bu kapsamda Japonya Hükümeti 1995 yılında ulusal bir program oluşturarak, Japan National Oil Corp (JNOC) Kanada'nın McKenzie Deltası'nda sondajla arama çalışmaları  yaptığını,  2015 yılında ekonomik üretimi planladığını, ABD'nin güneydoğu kıta yamacındaki BlakePlatosu'nda yaklaşık 3 bin metrekarelik hızlı çökelme alanında  
ABD'nin yıllık gaz tüketiminin yaklaşık 30 katına eşit metan rezervi saptandığını, gaz hidratların büyük bir olasılıkla petrol ve doğalgaz rezervlerin  tükenmesiyle, dünyanın gelecekteki enerji kaynağı olacağını, petrol şirketlerinin yerini sonunda hidrat şirketlerinin alacağının düşünüldüğünü, Türkiye’nin  Karadeniz, Ege ve Akdeniz ile üç tarafı çevrili ve bir iç deniz olan Marmara Denizi ile yaklaşık 7 binkilometrelik kıyı uzunluğuna sahip bulunduğunu, bir denizci ülkesi olması gereken Türkiye, denizlerindeki enerji, maden ve endüstriyel ham madde kaynaklarını yeterince değerlendiremediğini, Akdeniz'de  Antalya Körfezi'nde ve Girit Adası civarında gaz hidratların varlığının tahmin edildiğini, özellikle Karadeniz'in Almanya, Fransa, Rusya ve ABD  tarafından  son üç yılda yoğun olarak araştırıldığını, Karadeniz'deki gaz hidratın yüzeye yakın bir yerde bulunduğunu, gazın altında büyük miktarda petrol ve doğal gazın bulunabileceği  ni,dünyada sadece Sibirya'da karadan gaz hidrat çıkartıldığını” ifade etmektedir.

2. BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..,,

***

Jandarma ve TSK Üzerindeki Oyun

    Jandarma ve TSK Üzerindeki Oyun

Armağan Kuloğlu 
14 Haziran 2014

 Jandarma Genel Komutanlığı’nın tasfiyesine ilişkin, 5-6 yıldır tartışmalar, yorumlar ve programlar yapılmakta, yazılar yazılmaktadır. Bunu gündeme taşıyanların, iktidarı destekleyen ve onun propagandasını yapan medya grubu olduğu dikkat çekmektedir. Son zamanlarda yönetimin, bu konunun planlanarak gerçekleştirilmesi için hazırlıklar yaptığı da anlaşılmaktadır. Bunun gündeme getirilmesinin sebebinin, AB giriş süreci çerçevesinde güvenlik teşkilatlarının AB normlarına uyum sağlaması olduğu ifade edilmektedir. Bu kapsamda yeni sınır güvenlik birimlerinin oluşturulması, jandarmanın tasfiyesi, TSK’nın yeniden yapılandırılması, ordunun profesyonelleştirilmesi gibi konuların yer aldığı görülmektedir. Ancak sebebin AB olarak gösterilmesinin gerçeklik yönü olsa da, bunun yanında çözüm sürecinde bölücülere verilen sözlerin ve yönetimin ideolojik yaklaşımlarının da bu çalışmalarda önemli rol oynadığı dikkatlerden kaçmamaktadır. 

Sebebin AB olduğuna bakacak olursak, Türkiye’nin coğrafi konumunun AB ülkelerinden farklı olduğunu, komşularımızın onlarınkine benzemediğini, jeopolitik ve tehdit ortamının, dolayısıyla güvenlik algılamasının mukayese edilemeyeceğini açık olarak görmek mümkündür. Ayrıca ülkelerin tarihi geçmişlerini, gelenek ve teamüllerini, kuruluş şekillerini ve felsefesini de bu kapsamda düşünmek gerekir. Bu nedenle ülkelerin, özellikle Türkiye’nin güvenlik yapısının farklı olabileceği, her şeyin AB ülkelerindeki gibi olamayacağı kabul edilmelidir. Ancak başka düşüncelerle bunu bahane ederek bir zorlamaya gitmenin ve kamuoyunu da yanıltmanın doğru bir yaklaşım olmayacağı aşikârdır. Bu kapsamda Ermenistan, İran, Irak, Suriye, hatta Yunanistan gibi ülkelerle olan sınırlarımızın asker olmayan sınır güvenlik birimleriyle korunmasının mümkün olamayacağını, buradaki konunun sadece uyuşturucu, insan kaçakçılığı ve gümrük hususlarının çok ötesinde olduğunu bile bile böyle bir uygulamaya gitmek hatadır. Avrupa ülkelerinde sınır geçişlerinin fark edilmediğini de orada seyahat edenler bilir. Jandarmanın tasfiyesinin de Oslo görüşmelerinde görüşüldüğü ve bugüne kadar da bölücüler tarafından ısrarla üzerinde durulduğu haberlerine rastlanmaktadır. Jandarmanın askeri niteliğinin ortadan kaldırılması ve TSK’dan da koparılması söz konusudur. AB normlarını uygulayacağım derken, İtalya, Fransa, Belçika gibi ülkelerde askeri nitelikte jandarma teşkilatı bulunduğu, ihtiyaç duyulduğunda jandarma birliklerinin Kara Kuvvetlerini destekleyeceği, buna uygun eğitim, teçhizat ve teşkilata sahip olduğu dikkate alınmamaktadır. Bugüne kadar başta Kıbrıs Harekâtı olmak üzere iç güvenlik ve dış güvenlikteki başarılı ve kahramanca hizmetleri görmezden gelinmektedir. Jandarma subay ve astsubaylarının, özellikle komutanlarının yetişmesinin kolay olmadığı, Kara Harp Okulu’ndan sonra Piyade Okulu’nda, sonra da buna ilave olarak jandarmanın görevleri olan mülki ve kolluk görevleri, adli kolluk görevleri ve iç güvenlik hizmetleri için uzun süre öğretim ve eğitimden geçtikleri bilinmelidir. Eğitim, öğretim, teçhizat, malzeme, teşkilatının askeri olması ve asker nosyonuna sahip olmalarından dolayı sahip oldukları ruh hali ve motivasyonun ülke güvenliği açısından önemi ve değeri dikkate alınmalıdır. Sadece adli kolluk görevinin üzerinden alınması faydalı olabilir. Aynı durumda olan Sahil Güvenlik Komutanlığı’nın da sivilleştirmeye çalışılması yanlıştır. Yunanistan’ın dahi Sahil Güvenlik Örgütü’nü tam askerleştirdiği bir ortamda bu yanılgıya düşülmemelidir. Bu komutanlığın da gerekli zaman ve yerde Deniz Kuvvetleri’nin bir parçası olduğu unutulmamalıdır. Bunların dışında, TSK’nın yapısının değiştirilmesi konusunda da çalışmalar yapıldığı duyumu alınmıştır. 

Bu çerçevede, Genelkurmay Başkanlığı karargâhının küçültülmesi, MSB karargâhının büyütülüp operasyonel nitelik kazandırılmasına yönelik çalışmalar yapıldığı, neticede TSK’nın geleneksel yapısının tasfiyesinin ön görüldüğü değerlendirilmektedir. TSK’nın da tam profesyonel yapılarak, mükellefiyet yoluyla olan askerliğin ortadan kaldırılmasının planlandığı anlaşılmaktadır. 

Bu uygulamayla milletle ordu arasındaki bağın, muhabbet ve iletişimin kopacağı bilinmelidir.
Bu çalışmalar dikkate alındığında amacın AB normlarının ötesinde, bölücülere, AB ülkelerine ve küresel güçlere şirin görünmek olduğu algılanmaktadır. Ayrıca Jandarma’nın tasfiyesiyle TSK’nın insan gücünün azaltılmasının hesaplandığı değerlendirilmektedir. TSK’nın yapısının değiştirilmesiyle de Genelkurmay Başkanlığı’nın etkinliğinin zayıflatılmasının, bununla, hâlâ böyle bir yaklaşım ve ihtimal olmamasına rağmen, siyasi bir propaganda aracı olarak kullanılan, olası darbe düşüncesinin engellenebileceğinin hesaplandığı kıymetlendirilmektedir. İktidarın devamlılığının, devletin güvenliğine tercih edilebileceği gibi yanlış bir algılamaya sebebiyet vermemek için bu oyuna gelinmemelidir. Bu konuda gerekli hassasiyetin gösterilmesinde fayda mütalaa edilmektedir.

http://www.yenicaggazetesi.com.tr/jandarma-ve-tsk-uzerindeki-oyun-31101yy.htm

https://21yyte.org/tr/merkezler/islevsel-arastirma-merkezleri/milli-guvenlik-ve-dis-politika-arastirmalari-merkezi/jandarma-ve-tsk-uzerindeki-oyun

***

Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Türkiye’nin Ortadoğu Politikası: Değişen Tehdit ve Fırsat Algısı. BÖLÜM 2

Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Türkiye’nin Ortadoğu Politikası: Değişen Tehdit ve Fırsat Algısı. BÖLÜM 2

3.2. 2000-2010 arası Dönem: AKP İktidarları ve Ortadoğu’yla İlişkiler

1999 yılı itibariyle Türkiye’nin ulusal güvenlik kaygıları temelinde biçimlenen Ortadoğu politikası Suriye ile varılan Adana Mutabakatı uyarınca Abdullah Öcalan’ın bu ülke topraklarından çıkarılması ve terörün bastırılmasıyla artık ekonomik ve diğer unsurların ön plana çıktığı bir bölgesel politika olarak belirmiştir. Türkiye’nin Ortadoğu’ya yönelik dış politikasındaki bu dönüşüm esasında aynı yıl dönemin Dışişleri bakanı İsmail Cem’in dile getirdiği “bölge merkezli” ve “vizyoner” dış politika söylemleriyle başlamıştı. Bununla ifade edilmek istenen Türkiye’nin geçmişiyle (özellikle Osmanlı mazisiyle) barışması, sosyo-kültürel, tarihsel ve ekonomik unsurlar kullanarak bölge ülkeleriyle iyi komşuluk ilişkileri geliştirmekti. Artık Ortadoğu’ya güvenlik perspektifinden değil ekonomik ve siyasi ilişkileri geliştirme açısından bakan bir Türkiye vardı. Bölge merkezli ve vizyoner yeni Ortadoğu politikası kapsamında Irak, İran ve Suriye ile olan ilişkiler geliştirilmiş, AB’ye üyelik bağlamında Ortadoğu’yla daha uyumlu ilişkiler kurulmuş, bu durum Ortadoğu’ya yönelik meselelerde belirginleşen ABD-AB kırılmasında Türkiye’nin daha çok AB’den yana tavır koymasına yol açmıştır. Gerçekten de Soğuk Savaş sonrası dönemde giderek kurumsallaşan AB’nin Ortadoğu’ya yönelik politikalarının ABD’den farklı olduğu ve bu kapsamda bir Trans-Atlantik kırılmanın yaşandığı teşhis edilmiştir. AB Ortadoğu bölgesinde daha uzlaşmacı ve yapıcı diyalog yaklaşımına karşılık ABD’nin daha müdahaleci ve aktif stratejiler öngörmesi Sovyet sonrası dönemde artık yeknesak kalamayan Batı ittifakı içindeki ayrışmanın da bir nevi resmi gibiydi. Türkiye bu ayrışmada değindiğimiz gibi adaylık bağlamında AB yanlısı politikalar izlerken özellikle 2002 sonrasında ABD ve AB’den bağımsız tamamlayıcı ve aktif bir dış politika izlemiştir. 

Türkiye’nin AB’ye üyelik ekseninde Ortadoğu bölgesiyle ilişkilerinde yeni ufuklar açmasının yanında bölgede Türkiye’ye daha aktif bir rol kazandırmıştır. Bölge ülkeleriyle geliştirilecek daha yoğun sivil ve ekonomik ilişkiler birçok zorluğu bünyesinde barındırmakla beraber Türkiye’nin bölgede barışa, refaha ve güvenliğe daha fazla katkıda bulunmasına da yol açmıştır. Türkiye 2000’li yıllardan itibaren Batı tarafından dışlanan İran’la diyalog kuran, süregiden Arap-İsrail çatışmasında taraflara barış görüşmeleri kapsamında aracılık eden bölgesel bir güç görünümü veriyordu.  Şüphesiz Türkiye’nin Ortadoğu politikasındaki bu dönüşüm bir zihniyet ve yönetim değişikliğinden ileri gelmekteydi. 

Türkiye’nin Ortadoğu politikasındaki dönüşüm ve paradigma değişikliği temelde İsmail Cem’in vizyoner ve bölge merkezli dış politika açılımı ile 1999’da başlamakla birlikte Adalet ve Kalkınma Partisinin Kasım 2002’de iktidara gelmesiyle güçlü bir ivme kazanmıştır. Yeni dönemde izlenen dış politikanın şifrelerini Dışişleri Bakanı konumundaki Ahmet Davutoğlu, iç siyasette güvenlik ve demokrasi arasında hassas bir denge; komşularla sıfır soruna sahip ilişkiler; Ortadoğu, Balkanlar, Kafkasya ile yakın ilişkiler; ABD, AB gibi küresel aktörlerle rekabetten ziyade tamamlayıcılığa dayalı ilişki; uluslararası örgütlerle birlikte barışı inşa çabalarında aktif diplomatik yaklaşım sergilemek.  Soğuk Savaşın bitiminde özellikle Körfez Krizi ve akabinde ABD ile uyumlu politikalar izleyen Türkiye Ortadoğu’da daha aktif ve kendi inisiyatifinde davranması birçok risk taşımaktaydı. Bu nedenle Türkiye ABD’den bağımsız politikalar izleme niyetini saklı tuttuğu müddetçe bölgede etkinliğini artıracağının farkına varmış, ancak 2003’te Irak’ın işgali ile Washington ile Ankara arasındaki görüş ayrılıkları iyice su yüzüne çıkmıştır. İki ülkenin Ortadoğu’ya yönelik politikalarındaki esas kırılma noktası gerçekten de ABD’nin Irak’ı işgale girişmesi ve sonrasında gerçekleştirdiği stratejik hatalardan kaynaklanıyordu.  11 Eylül 2001’de New York’taki terörist saldırının ardından ABD başkanı Bush ve ekibinin dünyayı adeta yeni bir kutuplaşmaya sokarcasına yeni bir soğuk savaş başlatması ve hedefine İran, Irak, Suriye gibi ülkeleri koyması Ortadoğu’nun kaderini değiştirecek gelişmelerin de habercisiydi.  

2003 Irak Savaşı Avrupa ile ABD arasında görüş ayrılıkları bağlamında Trans-Atlantik bir kırılmaya yol açmakla kalmadı, Türkiye-ABD ilişkilerini de ciddi sorunlarla buluşturdu. Daha önce de belirttiğimiz gibi I.ve II. Körfez Savaşlarında Türkiye ABD ile sürekli işbirliği içerisinde olmuş teknik destek sağlamış, hatta kendisi için zararlı sonuçlara yol açsa da Çekiç Güç ve Keşif Güç bağlamında askeri destek verirken ekonomik olarak zarar görse de Irak’a uygulanan ticari ambargoya uymuştur. Ancak III. Körfez Savaşında özellikle TBMM tarafından Amerikan askerlerinin ülkeden geçişini öngören tezkerenin kabul edilmemesi ve kamuoyunda yükselen anti-Amerikancı akım, Ortadoğu’da devamlı işbirliği şeklinde seyreden Türkiye-ABD ilişkilerini tarihinin en zorlu süreçlerinden birine itmiştir.  

1 Mart Tezkeresinin ardından gittikçe gerginleşen ilişkiler Türkiye’nin Ortadoğu’daki etkinlik alanını daraltırken kararın ardından Türkiye’ye soğuk davranmaya başlayan ABD, savaşın uzamasının ve kayıpların artmasının sebebi olarak Türkiye’yi işaret etmiş, Kürtlerin de istek ve talepleri doğrultusunda Türkiye’yi Irak’ta yaşananların dışında tutmaya gayret etmiş ve Türkiye’ye bölgede kontrolü sağlama ve etkinlik açma şansı vermemiştir. Bütün bunların dışında ABD’nin tezkereye bir tepki ve karşılık olarak Süleymaniye’de Türk askerlerinin başına çuval geçirilmesi krizine imza atması Türk kamuoyunun tepkisini toplarken ikili ilişkilerin negatif seyrinde devam etmesine yol açmıştır. Ancak uzun yıllardır “müttefiklik” konsepti içerisinde hareket eden iki ülkenin ilişkileri krizlerin ve gerginliklerin gölgesinde bir süre daha devam etse de bölgesel ve küresel konularda işbirliği ekseninde yeniden devam etmiştir. 

AB’ye üyelik ve Avrupalılaşma idealinden uzaklaşmadan Ortadoğu ve Arap dünyasında merkezî bir konuma sahip olma gayesiyle hareket eden AKP hükümeti 2002-2007 yılları arasında Ortadoğu’da çok yönlü ve aktif bir dış politika örneği sergilemiştir. Bu bağlamda meselâ 2005’te Suriye’yle diplomatik ve ekonomik ilişkilerde bir yakınlaşma sağlanırken 2006’da Hamas’ın Ankara’da kabulü ve ardından Suriye’de arabuluculuk çabaları ile İsrail’le 2007’de dolaylı barış görüşmeleri bu yeni politikanın çarpıcı örnekleri arasında sayılabilir. Esasında AKP’nin Ortadoğu’da yürüttüğü aktif ve çok yönlü yeni dış politika 1980’lerin sonu ve 1990’ların başında Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın Orta Asya ve Kafkasya’da izlediği çok boyutlu dış politika stratejisine benzemekte kullandığı neo-Osmanlıcı argümanlarla da onunla benzeşmekteydi. AKP’nin Ortadoğu’daki politikası küresel ve bölgesel işbirliği içinde, daha önceki dış politika modelleriyle kopuş yerine süreklilik gösteren bölgesel bir politikaydı.  Bunun yanında Ortadoğu’daki gelişmelere eskiye oranla daha fazla ilgi gösteren bölgeye daha fazla entegre olan Türkiye’nin Arap Ligi toplantılarına gözlemci statüsüyle davet edilmesi, Türkiye’nin BM Güvenlik Konseyi geçici üyesi olması İKÖ Genel Sekreterliğine iki dönem üst üste bir Türk’ün seçilmesi bölgeye olan yakınlığı artıran etkenler olmuştur. 


3.3. 2011 ve Sonrası: Arap Baharı Perspektifinden Ortadoğu Politikası

Türkiye’nin Ortadoğu politikasında 2010’lu yılları devam eden Arap Baharı süreciyle birlikte değerlendirmek mümkündür. 2010 yılının Aralık ayında Tunus’ta bir işportacının kendini yakma eylemiyle başlayan ve sırasıyla Libya, Mısır, Yemen, Bahreyn ve Suriye’yi etkisi altına alan siyasal ve toplumsal devrim hareketlerinin geneline verilen bir isim olan “Arap Baharı”nın özünde Ortadoğu ve Kuzey Afrika halklarının daha demokratik, özgür, adil ve sosyo-ekonomik koşullar bakımından daha eşit bir sosyal-siyasal düzende yaşam beklentileri ve özlemleri yatmaktadır. Yıllarca baskı altında yaşayan bu halkların özellikle bilişim ve iletişim teknolojilerinin etkin kullanımı sayesinde bölge genelinde hızla yayılan protesto ve gösteri hareketleri birçok ülkede rejim değişiklikleriyle sonuçlanırken Suriye ve Yemen’de ayaklanmalar ve halk hareketleri beklenen sonucu doğuramamış hatta aksine eskisinden daha kötü bir duruma doğru gidiş söz konusu olmuştur. Mısır ve Libya’da da halk hareketleri sonucu beklenen ve özlenen demokrasi yine gelememiş, askeri darbe ve karşı-darbeler birbirini izlemiştir. Özellikle Suriye’de hakim olan iç savaş, çatışma, katliam ve kaos ortamı uluslararası toplumun dikkatlerini bu ülke üzerine çekmiştir. Arap Baharı kapsamında Türk-Amerikan ilişkilerinin Ortadoğu’da kilitlendiği en önemli kriz de Suriye olmuştur. Suriye halkının Esad ailesinin iktidarına karşı 2011’de başlattığı ayaklanma günümüze kadar bir sonuca ulaşamadan gelmiştir. Dahası Rusya, Çin, İran, ABD gibi bölgesel ve küresel güçlerin Suriye denklemine dahil olmasıyla “çağdaş bir soğuk savaş pratiği” yapılmış, mevcut rejimin gitmesi ya da kalması yönünde bir fikir birliğine varılamamış, devlet otoritesinin olmadığı bölgeler IŞİD/DEAŞ, YPG gibi terör gruplarınca doldurulurken Suriye’de durum iyice içinden çıkılmaz bir hal almıştır. 

Günümüzde Türkiye’nin vizyoner ve aktif dış politikasının Ortadoğu’da kendini belli etmesi Türk dış politikasının “Ortadoğululaştığı” ve Türk dış politikasında bir “eksen kayması” yaşandığı tartışmalarını doğururken  son yıllarda dış politikada Türkiye’nin İslami ve Ortadoğulu kimliği ön plana çıkmaya başlamış bölgesel bir güç olan Türkiye bu kapsamda ekonomik, siyasal ve güvenlik çıkarlarını bölgedeki güvenlik ve istikrar ile entegre ederek bölge-dışı güçlerin Ortadoğu’ya müdahalesine de tepki göstermiştir. Suriye ve İran politikaları sebebiyle ABD ile karşı karşıya gelme, NATO’nun Libya’ya müdahalesine karşı çıkma bu meyanda örnek olarak verilebilecekken Arap Baharı ve Suriye kapsamında ise Türkiye öteden beri tutarlı ve etik bir politika izlemiş, bölgede askeri, ekonomik, diplomatik, insani yönlerden en çok çaba harcayan bir ülke olmuştur. Neticede Türkiye gibi kilit bir bölgesel gücün olmadığı Ortadoğu’nun daha fazla istikrarsızlaşacağı teşhis edilmiştir. 

4. Değerlendirme ve Sonuç

Dış politikasını barışçı temeller ve statükoculuk ile batıcılık biçiminde ifade edilen genel ilkeler üzerine kurarak yürüten Türkiye Soğuk Savaş döneminin sona ermesiyle birlikte yine bu temel ilkeler ve özlerden kopmadan bir yandan dönüşen yeni uluslararası sistemde bir yer edinmeye çalışmış bir yandan da oldukça farklı tehdit ve riskler taşıyan yanı başındaki bölgelerde tutarlı politikalar uygulamaya koyulmuştur. SSCB’nin yıkılması ve iki kutuplu sistemin tek kutuplu hale gelmesiyle küresel güvenlik ve tehdit algısı değiştiği gibi ilan edilen yeni dünya düzeninin gereklerine uygun hareket etme zorunluluğu da doğmuştu. ABD’nin kendini hegemon güç ilan ettiği yeni global düzende küreselleşme, demokrasi, insan ve azınlık hakları, kapitalizm, neo-liberalizm gibi Batılı değerler ve olgular herkesçe benimsenip yaygınlaşmaya başlamıştır. Balkanlar, Orta Asya ve Kafkasya coğrafyaları yeni devletlerin doğuşuyla farklı bir çehre kazanırken Ortadoğu Soğuk Savaşın hemen ardından başlayan sıcak savaş ve çatışma ortamıyla dikkatleri üzerine çeken bir bölge olmuştur. Türkiye Sovyet tehdidinin sona erdiği yeni küresel sistemde Batı nezdinde stratejik öneminin azalacağını ve kaybolacağını düşünürken Ortadoğu’da Saddam’ın yaktığı savaş ateşiyle ABD ve koalisyon güçlerinin bölgeye yaptığı operasyonlarda yeniden ihtiyaç duyulan ve aranan bir müttefik olarak belirmiştir. Dahası Rusya’nın ve olası diğer ülkelerin etkinliğini önlemek amacıyla ABD tarafından “güçlendirilmiş stratejik ortak” ilan edilen Türkiye’nin Yugoslavya’dan Orta Asya’ya diğer bir deyişle Adriyatik’ten Çin Seddine kadar olan bölgede etkin olması istenmiştir.

Ne var ki özellikle Ortadoğu’da batıyla ittifak içerisinde hareket eden ve özellikle Turgut Özal döneminde üzerine düşen bütün görevleri yerine getiren Türkiye bir süre sonra Ortadoğu’da Batı menşeli politikaların kendi ulusal güvenliğine zarar vermeye başladığını görmüştür. Körfez Savaşında Batılı müttefikleriyle birlikte hareket ederek operasyona üs desteği ve ekonomik, teknik destek veren Türkiye yeni dünya düzeninin kuruluşunu bildiren ilk sıcak savaşta meşru ve güçlü tarafta yer almanın haklı gururunu ve övüncünü kısa bir süre yaşamış ama bu övünç ve iyimserlik hevesi belirttiğimiz gibi “kısa” sürmüştür. Soğuk Savaş sonrası dönemin başında özellikle Cumhurbaşkanı Özal’ın değerlendirmesiyle Orta Asya ve Balkanlar gibi fırsatlar sunacağına inanılan hatta “bin yılda bir gelecek fırsatlar” armağan edeceği belirtilen Ortadoğu’nun Körfez Savaşı neticesinde bekleneni vermediği yaşanan acı tecrübeler sayesinde öğrenilecek, Irak’a uygulanan ambargo nedeniyle ekonomik olarak esas zarar gören Türkiye olacaktır. Dahası Kuzey Irak’ta beliren Kürt gruplaşması ciddi güvenlik kaygılarının doğmasına yol açacaktır. SSCB’nin varlığı nedeniyle 1945’ten itibaren kuzeyden ve 1974-Kıbrıs Barış harekâtından itibaren de Kıbrıslı Rumlar ve Yunanistan bağlamında batıdan geldiği öne sürülen ulusal güvenliğe tehdit algılayışı SSCB’nin ve Doğu Blok’unun yıkılmasıyla terkedilerek özellikle Körfez savaşı sonrasında giderek istikrarsızlaşan Ortadoğu bölgesi öne sürülerek artık tehdidin “güneyden” geldiği vurgulanmaya başlanmıştır. Bu yönüyle Soğuk Savaş sonrası dönemde oluşturulan dış politika anlayışının gerçekçi algılar ve yeni oluşan güç dengesi ile tek kutuplu dünya sistemine entegre olma amacı taşıyan realist temelden hareket ettiğini ifade edebiliriz. Soğuk savaş sonrası dengeleri doğru okuyan karar vericiler ABD’nin olası gördükleri Irak operasyonu öncesinde savaşa dahil olarak Kerkük ve Musul’u Milli Mücadeleden tam 70 yıl sonra yeniden Misak-ı Milli sınırları içine katma planları dahi yapmıştır. Ancak ne var ki Irak’a düzenlenecek operasyon bağlamında “fırsat sunacak” denilen Ortadoğu politikası önce bir fırsat algısı doğurmuş ama sonra bu değişerek bir tehdit algısı halini almış ve günümüze kadar gelmiştir.

Soğuk Savaş sonrası dönemde “hacet kapılarının Türkiye için açıldığı” ve “Yeni asır Türk asrı olacak” söylemleriyle birlikte Orta Asya ve Kafkasya’da yeni kurulan Türki cumhuriyetlerle sosyo-kültürel bağlar temelinde geliştirilecek ilişkilerle Türkiye’nin bir “model ülke” ve “örnek demokrasi” olma iddiaları, Rusya Federasyonunun Yakın Çevre doktriniyle beraber anılan bölgeleri arka bahçesi görerek tekrar buralarda etkinlik alanı oluşturması gayreti içine girmesiyle geçerliliğini yitirirken benzer şekilde yakın tarihe atıfla “Misak-ı Millî” sınırları içerisinde yer alan Musul ve Kerkük vilâyetlerinin Türkiye toprağına katılması gerektiği savı da gerçekleşememiş bir senaryo olarak kalırken Özal ve ekibi maceracılıkla suçlanmıştır. 1993’e kadar dış politikada varlığından söz edilen bir “Özal faktörü” Türk dış politikasının geleneksel çizgisinden sapmalara yol açan bir etken olarak değerlendirilmekteydi. Tam da bu noktada Özal’ın aktif dış politika stratejisi hatta dış politikayı tek başına yürütme çabası kamuoyundan, muhalefetten, ordu ve basından tepki toplamıştır. Özal’ın o dönem ABD’nin Türkiye’ye biçtiği rolle de örtüşen “Neo-Osmanlıcılık” temelli dış politikası statükodan kopuş ve revizyonist olarak nitelenirken 2002 sonrasında bu defa AKP dış politikasında “Yeni-Osmanlıcılık” kavramı tekrar canlandırılarak bu sefer gerçekçi argümanlarla güçlendirilmiş ve sağlamlaştırılmış bir strateji olarak dış politikada yer alacaktır. Özellikle Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlunun “Stratejik Derinlik” teorik temelli dış politika anlayışında Neo-Osmanlı motiflerin çok önemli bir yer tuttuğu bilinmektedir.  

Türkiye’yi uzun yıllardır nitelendiği gibi bir köprü olarak değil “merkez” bir ülke olarak tanımlayan Davutoğlu, Pax-Ottomanica/Paks Osmanlı argümanını öne çıkararak Türkiye’nin Müslüman alemi küresel siteme bağlayan bir baş aktör olma çabasından bahisle aynen imparatorluk düzenindeki gibi çevresindeki üç alanı etkisi altına alması gerektiğini söyler: Balkanlar, Ortadoğu ve Kafkasya. Özellikle Ortadoğu’da Türkiye etkisini genişleterek bu bölgeyi uluslararası siteme entegre ederek medenileştirecektir. Keza Suriye gibi Osmanlı bakiyesi ülkeler himaye edilmesi gereken ve Türkiye ile kıyas kabul etmeyecek kadar alt seviyedeki ülkelerdir. Yine Arap baharı sürecinde Davutoğlu, Türkiye’yi Ortadoğu’da etkili küresel aktörlerden biri olarak gördüğünü ifade edecek ve  “merkez” olarak nitelemeye devam edecektir. 

Türkiye’nin Soğuk Savaş döneminde zaman zaman “tarafsızlık”, “temkinlilik” “ihtiyatlılık” olarak ifade edilen Batı blokuna endeksli Ortadoğu politikası 1990’lı yıllar boyunca bölgenin durmadan sıcak savaşlar, çatışmalar ve krizler üreten yapısı nedeniyle hep bir tehdit algısı üzerine şekillenmiş, 2002 yılından itibaren revize edilerek önce “komşularla sıfır sorun politikası” ardından “aktif dış politika” ve en son “Arap Baharı çerçevesinde Ortadoğu politikası” olarak belirginleşmiştir. Soğuk Savaş sonrası dönemin başında ABD, AB ve NATO çerçevesinde Ortadoğu politikasını oluşturan Türkiye AKP dönemi ile beraber Ortadoğu’da daha aktif ve tutarlı bir politika izlemeye başlamıştır. 


Kaynakça

Acar, Eray. “Neoliberalizm ve Sosyal Refah Devleti Ekseninde Üçüncü Yol Yaklaşımı”, Kastamonu Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 18, Sayı 1, ICEBSS  Özel Sayı, (2017): 248-263.

Ahmadov, Ramin. “The U.S. Policy toward Middle East in the Post-Cold War Era”, Alternatives: Turkish Journal of International Relations, Volume 4, Number1&2, (Spring&Summer 2005): 138-150.

Altunışık, Meliha Benli. “Ortadoğu ve ABD: Yeni Bir Döneme Girilirken”, Ortadoğu Etütleri, Cilt 1, Sayı 1, (Temmuz 2009): 69-81.

Aras, Bülent ve Rabia Karakaya Polat, “Turkey and The Middle East: Frontiers of the New Geographic Imagination”, Australian Journal of International Affairs, Vol. 61, No. 4, (December 2007): 471-488.

Arı, Tayyar. “Geçmişten Günümüze Türkiye’nin Ortadoğu Politikası”, İdris Bal (ed.), 21. Yüzyılda Türk Dış Politikası, 2. Baskı, Ankara: Nobel Yayıncılık, 2004: 667-699.

Arı, Tayyar. “ABD’nin Soğuk Savaş Sonrası Politikası ve Türk-Amerikan İlişkileri”, Türk Dış Politikası: Uluslararası III. Türk Dış Politikası Sempozyumu Tebliğleri, Sedat Laçiner, Hacali Necefoğlu, Hasan Selim Özertem (ed.), Ankara: Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu (USAK) ve Kars Kafkas Üniversitesi Ortak yayını, 2009: 25-31.

Arı, Tayyar. Geçmişten Günümüze Ortadoğu: Irak, İran, ABD, Petrol, Filistin Sorunu ve Arap Baharı, Cilt II,  Bursa: Alfa Akademi Basım Yayım, 2017.

Ataman, Muhittin. “1983-1991 Döneminde İç Politika: Özallı Yıllar”, Osmanlı’dan İki binli Yıllara Türkiye’nin Politik Tarihi: İç ve Dış Politika, Adem Çaylak, Mehmet Dikkaya, Cihat Göktepe ve Hüsnü Kapu (ed.), 4. Baskı, Ankara: Savaş Yayınevi, 2012: 589-603.

Baharçiçek, Abdülkadir. “Soğuk Savaşın Sona Ermesinin Türk Dış Politikası Üzerindeki Etkileri”, İdris Bal (ed.), 21. Yüzyılda Türk Dış Politikası, 2. Baskı, Ankara: Nobel Yayıncılık, 2004: 57-74.

Bacık, Gökhan ve B. Balamir Coşkun. “Soğuk Savaş Sonrası Türk Dış Politikası [1991-2001]”, Osmanlı’dan İki binli Yıllara Türkiye’nin Politik Tarihi: İç ve Dış Politika, Adem Çaylak, Mehmet Dikkaya, Cihat Göktepe ve Hüsnü Kapu (ed.), 4. Baskı, Ankara: Savaş Yayınevi, 2012: 633-641.

Bal, İdris. “Türkiye-ABD İlişkileri ve 2003 Irak Savaşı’nın Getirdikleri”, İdris Bal (der.), 21. Yüzyılda Türk Dış Politikası, 2. Baskı, Ankara: Nobel Yayıncılık, 2004: 151-184.

Balcı, Ali. Türkiye Dış Politikası: İlkeler, Aktörler, Uygulamalar, İstanbul: Etkileşim Yayınları, 2013.

Berridge, G.R. Diplomacy: Theory and Practice, 5th Edition, London: Palgrave Macmillan UK, 2015.

Bilgiç, Veysel K. “İç Politika-Dış Politika Etkileşimi”, İdris Bal (der.), 21. Yüzyılda Türk Dış Politikası, 2. Baskı, Ankara: Nobel Yayınları, 2004, ss.111-124.

Brzezinski, Zbigniev. “The Cold War and Its Aftermath”, Foreign Affairs, Cilt 71, Sayı 4, (1992): 31-49.

Çalış, Şaban. “Turkey’s Traditional Middle-East Policy and Özalist Diplomacy: Gulf Crisis Revisisted”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksek Okulu Dergisi, Cilt 1, Sayı 4, (Ocak 2000): 101-118.

Çomak, Hasret ve Ufuk Cerrah. “Avrupa Birliği Üyeliği Ekseninde Türkiye’nin Avrupa Birliği Güvenliğine Katkıları,” Hasret Çomak, Caner Sancaktar, Sertif Demir (der.), Uluslararası Güvenlik: Yeni Politikalar, Stratejiler ve Yaklaşımlar, İstanbul: Beta Yayınları, 2016: 717-733.

Dönmez, Rasim Özgür. “Ahmet Davutoğlu Dış Politika Anlayışının Kökleri”, Türkiye’de Politik Değişim ve Türk Dış Politikası: Neo-Osmanlıcılığın Sosyo Politiği, Rasim Özgür Dönmez (ed.), (Bursa: Dora Yayınları, 2014): 7-33.

Erkaya, Güven ve Taner Baytok. Bir Asker Bir Diplomat: Söyleşi, 2. Baskı, İstanbul: Doğan Kitap, 2001.

Fiedler, Radoslaw. “The United States’ Policy toward the Middle East in the Post-Cold War Era: Hegemony or Leadership”, Toplum ve Demokrasi, 4(8-9-10), (Ocak-Aralık, 2010): 169-184.

Gözen, Ramazan. İmparatorluktan Küresel Aktörlüğe Türkiye’nin Dış Politikası, Ankara: Palme Yayıncılık, 2009.

Graham, Fuller E. and Lesser Ian O., with Henze Paul B. and Brown J. F. Turkey's New Geopolitics: From the Balkans to Western China, A RAND Study, Volume 26, Issue 4, Boulder, Co: Westview press, 1993 

Jabbour, Jana. “The AKP’s Foreign Policy Towards the Middle East: Changes within Continuity or rupture with past practices?”, Bilgi, 23, (Kış 2011): 125-148.

Kan, Kürşat. “Globalizmin Uluslararası İlişkilere Etkisi”,  KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 13 (20) (2011): 1-10.

Kardaş, Şaban. “Türk Dış Politikasında Eksen Kayması mı?”, Akademik ORTADOĞU, Cilt 5, Sayı 2, (2011): 19-42.

Keyman, E. Fuat. “Küreselleşme, Uluslararası İlişkiler ve Hegemonya”, Uluslararası İlişkiler, Cilt 3, Sayı 9, (Bahar 2006): 1-20.

Kıvılcım, Fulya. “Küreselleşme Olgusu ve Çokuluslu Şirketlerin Küreselleşme Süreci Üzerindeki Rolü”, Ekonomi Bilimleri Dergisi, Cilt 5, No 2, (2013): 1-16.

Kişman, Zülfikar Aytaç ve  Hasan Aydın. “Soğuk Savaş Sonrası Ortadoğu Bağlamında Türk-Amerikan İlişkileri Üzerine Bir Değerlendirme”, İstanbul Medeniyet Üniversitesi-Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, II/1, (2017): 37-63.

Oran, Baskın (ed.) Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, 11. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.

Oran, Baskın (ed.) Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt II, 12. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.

Özcan, Mesut. “Türkiye’nin Ortadoğu Politikası: Mesafeden Müdahaleye Dönüşüm”, Türkiye’nin Değişen Dış Politikası, Cüneyt Yenigün ve Ertan Efegil (ed.), Ankara: Nobel Yayınları, 2010: 371-387.

Sinkaya, Bayram. “Geçmişten Günümüze Türkiye’nin Ortadoğu Politikası ve Batı Etkisi”, ADAM AKADEMİ, (2011/1): 79-100.

Stiglitz, Joseph. Globalization and Its Disconnects, New York: The New Press, 1990.

Türkkan, Reha Oğuz. “21. Yüzyıl Kimin Asrı Olacak?”, Yeni Türkiye Dergisi Türk Dış Politikası Özel sayısı, Sayı: 3, Yıl: 1 (Mart-Nisan 1995): 502-515

Türkmen, İlter. “Türkiye Cumhuriyeti’nin Ortadoğu Politikası”, BİLGESAM Bilge Adamlar Kurulu Raporu, İstanbul: BİLGESAM Yayınları,  2010: 1-37.

Yeşilada, Birol. “Relations Between The United States And Turkey In The Post-Cold War Era”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 9, Sayı 1-2, (2001): 347-360.

Yılmaz, Muzaffer Ercan. “The New World Order: An Outline of the Post-Cold War Era”, Alternatives: Turkish Journal Of International Relations, Volume 7, Number 4, (Winter 2008): 44-58.

Yılmaz, Muzaffer Ercan. “Turkey-Israel Relations in The Post-Cold War Era”, Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 6/10, (Temmuz 2008): 162-171.

Yorulmaz, Murat. “Bölgesel Güvenlik Kompleksi Teorisi Bağlamında Türkiye’nin Güvenlik Politikasında Dönüşüm (2002-2015),  Hasret Çomak, Caner Sancaktar, Sertif Demir (der.), Uluslararası Güvenlik: Yeni Politikalar, Stratejiler ve Yaklaşımlar, İstanbul: Beta Yayınları, 2016: 737-754.


Elektronik Erişim 

https://www.politico.com/story/2010/04/bernard-baruch-coins-term-cold-war-april-16-1947-035862  Erişim: 15.12.2018 14:15

https://www.embl.de/aboutus/science_society/discussion/discussion_2006/ref1-22june06.pdf  Erişim:15.12.2018 22:30

https://history.state.gov/milestones/1914-1920/fourteen-points Erişim: 24.12.2018  16:20

http://politikaakademisi.org/2017/02/16/prof-dr-baskin-orana-gore-turk-dis-politikasinin-kuramsal-cercevesi-ve-obd-kavrami/  Erişim: 08.01.2019  15:10

http://merkezstrateji.com/assets/media/180112-ark-obd-dis-politika-s1.pdf Erişim:12.01.2018  10:12

http://www.bilgesam.org/incele/1901/-soguk-savas-sonrasi-uluslararasi-sistemin-analizi/#.XMcr9_ZuLIU  Erişim: 29.04.2019   19:55.


DİPNOTLAR;

1  Andrew Glass, “Bernard Baruch coins term ‘Cold War’, April 16, 1947”, Politico, 04/16/2010  05:03 AM EDT   
https://www.politico.com/story/2010/04/bernard-baruch-coins-term-cold-war-april-16-1947-035862  Erişim: 15.12.2018 
2  Baskın Oran, “Soğuk Savaş Sonrası Kavramı” kutusu, Baskın Oran (ed.) Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt II, 12. Baskı, (İstanbul: İletişim Yayınları, 2010), 209.
3  Francis Fukuyama, “The End of History?”, The National Interest, (Summer 1989): 17-25 https://www.embl.de/aboutus/science_society/discussion/discussion_2006/ref1-22june06.pdf  Erişim: 15.12.2018
4  Samuel Huntington, “The Clash of Civilizations?”, Foreign Affairs, Vol. 72, No. 3, (Summer 1993): 22-49.
5  Zbigniev Brzezinski, The Grand Chessboard: American Primacy and its Geostrategic Imperatives,  (New York: Basic  Books, 1997). 
6  Henry Kissinger, Diplomacy, (New York: Simon&Schuster Paperbacks, 1994)
7 Bilgehan Emeklier, Soğuk Savaş Sonrası Uluslararası Sistemin Analizi, Bilge İnsanlar Stratejik Araştırmalar Merkezi (BİLGESAM), 3 Mayıs 2010 http://www.bilgesam.org/incele/1901/-soguk-savas-sonrasi-uluslararasi-sistemin-analizi/#.XMcr9_ZuLIU  Erişim: 29.04.2019   19:55.
8  Hasret Çomak ve Ufuk Cerrah, “Avrupa Birliği Üyeliği Ekseninde Türkiye’nin Avrupa Birliği Güvenliğine Katkıları,” Hasret Çomak, Caner Sancaktar, Sertif Demir (der.), Uluslararası Güvenlik: Yeni Politikalar, Stratejiler ve Yaklaşımlar, (İstanbul: Beta Yayınları, 2016), 717-733.
9  Abdülkadir Baharçiçek, “Soğuk Savaşın Sona Ermesinin Türk Dış Politikası Üzerindeki Etkileri”, 21. Yüzyılda Türk Dış Politikası, İdris Bal (ed.). (Ankara: Nobel Yayınları, 2004), 69.
10  Kürşat Kan, “Globalizmin Uluslararası İlişkilere Etkileri”, KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 13 (20), (2011): 3.
11  Fulya Kıvılcım, “Küreselleşme Olgusu ve Çokuluslu Şirketlerin Küreselleşme Süreci Üzerindeki Rolü”, Ekonomi Bilimleri Dergisi, Cilt 5, No 2, (2013): 14.
12  Eray Acar, “Neoliberalizm ve Sosyal Refah Devleti Ekseninde Üçüncü Yol Yaklaşımı”, Kastamonu Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 18, Sayı 1, ICEBSS  Özel Sayı, (2017): 248-263.
13  E. Fuat Keyman, “Küreselleşme, Uluslararası İlişkiler ve Hegemonya”, Uluslararası İlişkiler, Cilt 3, Sayı 9, (Bahar-2006): 6.
14  Küreselleşmenin bir kritiği için bkz: Mim Kemal Öke, “Küreselleşmenin Algılanması: Paranoya mı Türk Asrı mı Paradoksu”, İdris Bal (der.), 21. Yüzyılda Türk Dış Politikası, 2. Baskı, (Ankara: Nobel Yayıncılık, 2004), 75-80.
15  Muhittin Ataman, “1983-1991 Döneminde İç Politika: Özallı Yıllar”, Osmanlı’dan İki binli Yıllara Türkiye’nin Politik Tarihi: İç ve Dış Politika, Adem Çaylak, Mehmet Dikkaya, Cihat Göktepe ve Hüsnü Kapu (ed.), 4. Baskı, (Ankara: Savaş Yayınevi, 2012): 589-603.
16  1991 yılı için TL/$ Kuru: 4.169,85 bkz: Hikmet Uluğbay, “1991-2001 Döneminde Türkiye’nin Temel Ekonomik Göstergeleri”, Oran (ed.), Türk Dış Politikası, II. Cilt, 214.
17  İlhan Uzgel, “1990-2001 Döneminde ABD ve NATO’yla İlişkiler: Soğuk Savaş Sonrasında Türkiye-ABD İlişkilerinde Bölgesel İşbirliği Alanları”, Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Cilt II, 253-274. 
18  Baskın Oran Özal’ın Türk Dış Politikasını yıprattığını savunan görüşleri genel olarak 3 başlık altında toplayarak şu şekilde özetler: 1.Özal, Türkiye ekonomisini hiçbir önlem almadan dışarıya açarak bağımlı kıldı ve bu yüzden dış politikayı da dolaylı yoldan zayıflatmıştır. 2. Özal felsefesi gereği şuna inanıyordu: Bir ülkeyle ticaret ilişkisi kurulursa, o ülkeyle olan dış politika sorunları da çözülür. Ancak Türkiye’nin kireçlenmiş dış politika sorunları yaşadığı Yunanistan ve Ortadoğu gibi durumlarda bu felsefe özellikle yürümedi. 3. Özal, Dışişleri Bakanlığını kimi zaman devre dışı bırakarak, kimi zaman da Türk Dış Politikasının 75 yıldır denenmiş çizgisini yok sayarak ve bazen de ciddi potlar kırarak dış politikayı güç durumda bıraktı. Oran(ed.), Türk Dış Politikası, II. Cilt, 28-29
19  Özal’ın siyaset, ekonomi-politik ve felsefi görüşleri hakkında bkz: İhsan Sezel ve İhsan Dağı, “Kim Bu Özal?”: Siyaset, İktisat, Zihniyet, (İstanbul: Boyut Yayınları, 2001).
20  Ramazan Gözen, İmparatorluktan Küresel Aktörlüğe Türkiye’nin Dış Politikası, (Ankara: Palme Yayıncılık, 2009), 75.
21  Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Cilt I, 256.
22  Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Cilt II, 560.
23  Murat Yorulmaz, “Bölgesel Güvenlik Kompleksi Teorisi Bağlamında Türkiye’nin Güvenlik Politikasında Dönüşüm (2002-2015)”,  Hasret Çomak, Caner Sancaktar, Sertif Demir (der.), Uluslararası Güvenlik: Yeni Politikalar, Stratejiler ve Yaklaşımlar, (İstanbul: Beta Yayınları, 2016): 737-754.
24  Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Cilt II, 53.
25  Realizmin temsilcilerinden Fransız Raymond  Aron tarafından ortaya atılan Aron paradigmasına göre; çok katı bir iki kutuplu sistemde (örneğin Soğuk savaş dönemi) ülkelerin kendi başlarına bloklardan bağımsız politikalar geliştirmesi çok riskli olur ve neticede yapılması gereken iki büyük güçten birinin kanatlarının altına girmektir. bkz: http://politikaakademisi.org/2017/02/16/prof-dr-baskin-orana-gore-turk-dis-politikasinin-kuramsal-cercevesi-ve-obd-kavrami/  Erişim: 08.01.2019
26  Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Cilt II, 237-238. 
27  Ali Balcı, Türkiye Dış Politikası: İlkeler, Aktörler, Uygulamalar, (İstanbul: Etkileşim Yayınları, 2013), 183-184.
28  Reha Oğuz Türkkan, “21. Yüzyıl Kimin Asrı Olacak?”, Yeni Türkiye Dergisi Türk Dış Politikası Özel sayısı, Sayı 3, Yıl 1, (Mart-Nisan 1995): 503.
29  Oran (ed.) Türk Dış Politikası, Cilt II, 551.
30  Gözen, İmparatorluktan Küresel Aktörlüğe Türkiye’nin Dış Politikası, 175-176.
31  Ramin Ahmadov, “The U.S. Policy toward Middle East in the Post-Cold War Era”, Alternatives: Turkish Journal of International Relations, Volume 4, Number1&2, (Spring&Summer 2005): 139.
32  Radoslaw Fiedler, “The United States’ Policy toward the Middle East in the Post-Cold War Era: Hegemony or Leadership”, Toplum ve Demokrasi, 4(8-9-10), (Ocak-Aralık, 2010): 169-184.
33  Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Cilt II, 248.
34  Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Cilt II, 251.
35  Tayyar Arı, “ABD’nin Soğuk Savaş Sonrası Politikası ve Türk-Amerikan İlişkileri”, Türk Dış Politikası: Uluslararası III. Türk Dış Politikası Sempozyumu Tebliğleri, Sedat Laçiner, Hacali Necefoğlu, Hasan Selim Özertem (ed.), (Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu (USAK) ve Kars Kafkas Üniversitesi Ortak yayını, Ankara, 2009): 25-31.
36  Fuller Graham E. and Lesser Ian O., with Henze Paul B. and Brown J. F., “Turkey's New Geopolitics: From the Balkans to Western China”, A RAND Study, Volume 26, Issue 4, (Boulder, Colo.: Westview press, 1993): 212. 
37  Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Cilt II, 252.
38  Gözen, İmparatorluktan Küresel Aktörlüğe Türkiye’nin Dış Politikası, 93.
39  Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Cilt II, 254.
40  Birol Yeşilada, “Relations Between The United States And Turkey In The Post-Cold War Era”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 9, Sayı 1-2, (2001): 348.
41  Şaban Çalış, “Turkey’s Traditional Middle-East Policy and Özalist Diplomacy: Gulf Crisis Revisisted”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksek Okulu Dergisi, Cilt 1, Sayı 4, (Ocak 2000): 101-118.
42  Gökhan Bacık ve B. Balamir Coşkun. “Soğuk Savaş Sonrası Türk Dış Politikası [1991-2001]”, Osmanlı’dan İki binli Yıllara Türkiye’nin Politik Tarihi: İç ve Dış Politika, Adem Çaylak, Mehmet Dikkaya, Cihat Göktepe ve Hüsnü Kapu (ed.), 4. Baskı, (Ankara: Savaş Yayınevi, 2012), 639.
43  Telefon diplomasisi genellikle devlet başkanlarının güvenli hatlar üzerine bağlanmış telefonlar aracılığıyla çeşitli konularda sözlü görüşmede bulundukları maliyetsiz, güvenli ve sık kullanılan bir diplomasi biçimdir. Eksiklikleri ise tarafların görüşme esnasında birbirlerinin vücut dilini, yüz ifadesini, içinde bulundukları ortamı görmeden konuşmaları bunun da sağlıklı ve bütünlüklü bir iletişim oluşturamamasıdır. G.R. Berridge, “Telephone Diplomacy Flourishes”, Diplomacy: Theory and Practice, 5th Edition, (London: Palgrave Macmillan UK, 2015), 102.
44  İlhan Uzgel, “Körfez Savaşında Özal’ın Musul-Kerkük’e İlişkin Projesi” kutusu, Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Cilt II, 256.
45  Güven Erkaya ve Taner Baytok, Bir Asker Bir Diplomat: Söyleşi, 2. Baskı, (İstanbul: Doğan Kitap, 2001), 92.
46  Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Cilt II, 258.
47 İlhan Uzgel, “Körfez Savaşı” kutusu, Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Cilt II, 255.
48  Bacık ve Coşkun, “Soğuk Savaş Sonrası Türk Dış Politikası (1991-2001)”, 640.
49  Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Cilt II, 267.
50  Meliha Benli Altunışık, “Ortadoğu ve ABD: Yeni Bir Döneme Girilirken”, Ortadoğu Etütleri,  Cilt 1, Sayı 1, (Temmuz, 2009): 72.
51  Tayyar Arı, “Geçmişten Günümüze Türkiye’nin Ortadoğu Politikası”, 21. Yüzyılda Türk Dış Politikası, İdris Bal (ed.), 2. Baskı, (Ankara: Nobel Yayınları, 2004), 683.
52 Arı, “Geçmişten Günümüze Türkiye’nin Ortadoğu Politikası”, 684.
53  İlter Türkmen, “Türkiye Cumhuriyeti’nin Ortadoğu Politikası”, BİLGESAM Bilge Adamlar Kurulu Raporu, (İstanbul: BİLGESAM Yayınları, 2010), 1-37.
54  Bayram Sinkaya, “Geçmişten Günümüze Türkiye’nin Ortadoğu Politikası ve Batı Etkisi”, ADAM AKADEMİ, 2011/1, 88.
55 Türkmen, “Türkiye Cumhuriyeti’nin Ortadoğu Politikası”, 24
56  Altunışık, “Ortadoğu ve ABD: Yeni Bir Döneme Girilirken”, 74.
57  Türkmen, “Türkiye Cumhuriyeti’nin Ortadoğu Politikası”, 25.
58  Sinkaya, “Geçmişten Günümüze Türkiye’nin Ortadoğu Politikası ve Batı Etkisi”, 89.
59  Altunışık, “Ortadoğu ve ABD: Yeni Bir Döneme Girilirken”, 72.
60  Muzaffer Ercan Yılmaz, “Turkey-Israel Relations in The Post-Cold War Era”, Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 6/10, (Temmuz 2008): 162-171.
61  Sinkaya, “Geçmişten Günümüze Türkiye’nin Ortadoğu Politikası ve Batı Etkisi”, 90.
62  Bülent Aras and Rabia Karakaya Polat, “Turkey and The Middle East: Frontiers of the New Geographic Imagination”, Australian Journal of International Affairs, Vol. 61, No. 4, (December 2007): 471-488.
63  Mesut Özcan, “Türkiye’nin Ortadoğu Politikası: Mesafeden Müdahaleye Dönüşüm”, Türkiye’nin Değişen Dış Politikası, Cüneyt Yenigün ve Ertan Efegil (ed.), (Ankara: Nobel Yayınları, 2010), 371-387.
64  Arı, “ABD’nin Soğuk Savaş Sonrası Politikası ve Türk-Amerikan İlişkileri”, 30.
65  İdris Bal, “Türkiye-ABD İlişkileri ve 2003 Irak Savaşı’nın Getirdikleri”, İdris Bal (der.), 21. Yüzyılda Türk Dış Politikası, 2. Baskı, (Ankara: Nobel Yayıncılık, 2004), 151-184.
66  Zülfikar Aytaç Kişman ve Hasan Aydın, “Soğuk Savaş Sonrası Ortadoğu Bağlamında Türk-Amerikan İlişkileri Üzerine Bir Değerlendirme”, İstanbul Medeniyet Üniversitesi-Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, II/1, (2017): 37-63.
67  Jana Jabbour, “The AKP’s Foreign Policy Towards the Middle East: Changes within Continuity or rupture with past practices?”, Bilgi, 23, (Kış 2011): 125-148.
68  Özcan, “Türkiye’nin Ortadoğu Politikası: Mesafeden Müdahaleye Dönüşüm”, 382.
69  Kişman ve Aydın,  “Soğuk Savaş Sonrası Ortadoğu Bağlamında Türk-Amerikan İlişkileri Üzerine Bir Değerlendirme”, 54.
70  Şaban Kardaş, “Türk Dış Politikasında Eksen Kayması mı?”, Akademik ORTADOĞU, Cilt 5, Sayı 2, (2011): 21.
71  Sinkaya, “Geçmişten Günümüze Türkiye’nin Ortadoğu Politikası ve Batı Etkisi”, 86.
72  bkz: Ahmet Davutoğlu, Stratejik Derinlik: Türkiye’nin Uluslararası Konumu, 19. Baskı, (İstanbul: Küre Yayınları: 2004).
73  Rasim Özgür Dönmez, “Ahmet Davutoğlu Dış Politika Anlayışının Kökleri”, Türkiye’de Politik Değişim ve Türk Dış Politikası: Neo-Osmanlıcılığın Sosyo Politiği, Rasim Özgür Dönmez (ed.), (Bursa: Dora Yayınları, 2014), 27.


***