1946-50 ARASI DÖNEMDE MÜFRİT MUHAFAZAKAR DEMOKRATLAR VE TÜRK DEMOKRASİSİNİN ALMIŞ OLDUĞU BİÇİM., BÖLÜM 4

1946-50 ARASI DÖNEMDE MÜFRİT MUHAFAZAKAR DEMOKRATLAR VE TÜRK DEMOKRASİSİNİN ALMIŞ OLDUĞU BİÇİM., BÖLÜM 4

V. MMD'NIN MP'Yi KURMASI VE MMD'NİN SİYASAL İDEOLO" İSİ 


DP' den tasfiye edilen MMD'nin, hem bizzat muhalefet partisi olan DP'ye hem de iktidar partisi CHP' ye karşı oluşmuş bir cephenin mümessilleri olarak 20 Temmuz 1948 tarihinde kurdukları MP, milletin ilk hakiki muhalefet partisi olduğu iddiasını taşıyarak siyasi hayatta yerini almıştır. Partinin fikir babası ve Kurucusu Kenan Öner, MP'nin, "İktisad ve siyasi sahada liberal, ictimai sahada ırkçılık ve Turancılığa kapılmadan milliyetçi ve inkılapçı sahada ihtiyacı, zaruretleri zorlamadan daima müterakki hamlelerle ilerleyen" bir parti olacağını söylemiştir (Tasvir, 6.5. 1948). MP'nin müssisleri, başta fahri genel başkan Mareşal Çakmak olmak üzere, Prof. Yusuf Hikmet Bayur, Prof. Kenan
Öner, General Sadık Aldoğan, Osman Nuri Köni, Dr. Mustafa Kentli, Enis
Akaygen ve Osman Bölükbaşı'dır (Kudret, 6.7.1948).

MP'nin kuruluşu, bir "mükemmelleşme" olarak nitelendiriimiş ve muhalefetin, DP Kurucularının vicdan ve adalet çerçevesinde yürümeyen vesayetinden kurtularak, MP sayesinde siyasi rüşde ve bağımsızlığa kavuşması biçiminde değerlendirilmiştir (Seviğ, 1950). MP Genel Başkanı Bayur, MP' nin kuruluş nedenlerini şöyle sıralamıştır: 

(1) CHP ve DP'nin programları ve ana çizgileri bakımından aynı olmaları ve DP'nin,  iktidara geçse bile, aynı yolu izleyecek olması, 
(2) DP Kurucularının iktidarla muvazaa haline düşmüş olmaları, 
(3) 12 Temmuz'dan sonra muhalefetin fiilen söndürülmüş olması, 
(4) DP Kurucularının iktidarla gizli temas halinde bulunmaları 
(Kudret, 22.6.1949).

Aynı şekilde Nurettin Ardıçoğlu da, muh~lefetin parçalanmasını iki etkenle
açıklar: Birincisi, iktidarla uzlaşma yolunda bazı grupların takip ettikleri
politika, yani muvazaa, ikincisi ise, yine aynı grupların "tahakküm saltanatı"
politikasıdır (Ardıçoğlu, 1948a ).

CHP ile DP'nin program ve siyasal ideoloji bakJmlarından birbirlerinden
çok da önemli bir farkları olmaması karşısında, MP, siyasi doktrin ve ideolojik
bakJmlardan bu iki partiden farklı bir özellik taşımaktadır. Progranunda iktisadi
ve siyasal alanlarda liberal, içtimai ve kültürel konularda ve özellikle de milli
örf ve ananeler bakınundan tutum olarak tam bir "muhafazakar demokrat" olan
MP Kurucuları, daha DP saflarında iken "Müfrit Demokrat Muhafazakarlar"
olarak tanınnuştır (Başgil, 1966: 62). MP'nin, Türkiye'de çok partili siyasal
hayatın tam anlanu ile kurulup, yerleşmesi ve yaşanunı sürdürebilmesi için,
hem ortaya koyduğu "büyük ve felsefi bir siyasi doktrin "e, hem de geniş
kitlelere dayanan siyasal partilerin kurulması gerektiği düşüncesiyle ortaya
çıktığı ve parti programının da bu düşünceleri içerdiği ileri sürülmüştür
(Ardıçoğlu, 1948b).

Progranunın birinci maddesinde, Cumhuriyet, adalet, liberallik ülkülerine
ve milliyetçilik esasına bağlı olduğunu belirten MP, insanların tabii ve
vazgeçilmez özgürlüklerinden hareket eden ve ferdiyetçi felsefeye dayanan
klasik demokrasiyi esas aldığını ifade etmiştir. Her biri hukuk devleti teşkil
eden ve ferdi hak ve hürriyetleri teminat altına alan Batı demokrasilerinin
yanında olduğunu, bir zümrenin ya da bir sınıfın diktatörlüğünü çağrıştıran
totaliter "Doğu demokrasileri"nin karşısında olduğunu beyan eden MP,
Anayasa'nın hakiki demokrasiye uymayan hükümlerini ve bilhassa CHP'nin
siyasi umdelerini (altı ok), devletin ana vasıfları haline sokan Anayasa'nın
ikinci maddesinin kaldırılmasını istemiştir (Millet Partisi Program ve Tüzük,
1948: 3-5; Millet Partisi'nin Proğramı, Milletin Sesi, 8.10.1948).
Partinin ana vasıflarından birisi de milliyetçiliktir. Dayandığı milliyetçilik,
muhafazakarlıkla yan yana ve birbirini tamamlar niteliktedir. O dönemde
ülkede dört çeşit milliyetçilik telakkisinin bulunduğu belirtilmiştir. Bunlar, (1)
Kemalist milliyetçilik, (2) Anadolu milliyetçiliği, (3) ırkçı-Turancı milliyetçilik,
(4) ananeci mutedil Türkçülük'tür. MP, ananeci mutedil milliyetçi bir
partidir. MP, Kemalist milliyetçiliği "tebaa milliyetçiliği" olarak yorumlayarak,
bu milliyetçiliğin CHP ve DP' nin programında yer aldığını belirtir. Ayrıca,
Kemalist milliyetçilikten ananeciliği ile, Anadolu milliyetçiliğinden de Anadolu
dışında ikinci bir ufuk var inancı ile ayrıldığı, ancak ırkçı-Turancı milliyetçilikle
hiçbir şekilde bağının olmadığı ve kana ve soya dayalı milliyetçilik
türünü reddettiği ileri sürülmüştür (Ardıçoğlu, ı948c; Alsan, 1950). 

Programda millet kavranunın ortaya koyduğu diğer unsurlar ise, din, milli ananeler ve aile kurumudur. Programın yedi ve onuncu maddelerinde, "Parti, içtimai nizamın teşekkülünde ilikatların, ahlakın, geleneklerin, ö,! ve adetin büyük hisselerini tanır... Aile müessesesi, cemiyetin temeli ve yüksek manevi bir kıymetidir" şeklinde izah edilen bu unsurlar, MP'nin milliyetçilik anlayışına muhafazakar bir renk vermektedir. Ayrıca sekizinci maddede, "Parti din müessesesine ve milli ananelere hürmetkardır" ifadesinin yer alması da, partinin muhafazakar milliyetçi bir kimliğe sahip olduğunu göstermektedir (Millet Partisi, Program ve Tüzük, 1948: 4-5; Millet Partisi'nin Programı, Milletin Sesi, 10.1948 ve 15. iO.i948). 

Muhafazakar milliyetçi-liğin hodbinliği ve şövenizmi çağrıştıracak olması karşısında, programda insaniyet ülküsü ve barışçılığı telif eden bir yaklaşım içinde bulunulması, dünya uluslarının birlikte tek medeniyete doğru gittiklerinin kabul edilmesi ve onlarla işbirliği yapılmasının salık verilmesi bir ölçüde şovenizme set çektiği söylenebilirse de, MP'nin, geleneksel milliyetçilik yapısı içinde dinsel öğeleri de içine katan bir tür Türkçü milliyetçilik anlayışını yansıttığı belirtilmelidir.

MP'nin muhafazakarlık anlayışı da, milliyetçilik anlayışına benzemektedir.
Daha önce değinildiği üzere, programın yedinci ve sekizinci maddelerde
geçen ifadelere bakıldığında, MP'nin hayli muhafazakar bir kimliğe sahip
olduğu belirtilebilir. Ancak, on üçüncü maddenin ikinci fıkrasında, "Her devrin
icabatını tesbit etmek, o devirde yaşayan neslin en mukaddes hakkıdır ve o
devirde yaşayan bir neslin milli ve içtimai faaliyetleri tanzim ve idare edebilir"
(Millet Partisi, Program ve Tüzük, 1948: 6) denmekle, katı muhafazakarlık
anlayışında bir yumuşamaya gidilmiştir. Bu bakımdan MP'nin "mutedil
muhafazakarlık" anlayışı içinde olduğu belirtilmelidir. MP'nin programı, o
dönemde muhafazakar-İslamcı cereyanların ortaya çıkışına önemli bir örnektir.
MP, çok partili düzene geçildikten sonra gittikçe ivme kazanan İslamcı ve
muhafazakar hareketler içinde, o zamanki havaya oranla daha İslami ve
muhafazakar bir görüşün ilk örneğini veren bir siyasal parti olarak dikkati
çekmiştir (Tunaya, 2003: 169).

Ayrıca MP, muhafazakar anlayışına uygun olarak, inkılapçılığı "tekamülcülük" olarak yorumlamıştır. Tekamülcülük, "insan tabiatını ve içtimai amil ve şartları zorlamadan daima ilerlemek" anlamında ele alınmaktadır. Ayrıca "Medeniyet icaplarına uydurmak...anmielere ve milletin iradesine uygun olmak ... hakiki ihtiyaca tekabül etmek.. .geriliğe yönelik olmadan istikbali göz önünde tutmak" biçimlerinde algılanan tekamülcülük (Millet Partisi, Program ve Tüzük, 1948: 6), aslına bakılırsa Kemalist inkılapçılık anlayışına alternatif bir tutum olarak ileri sürülmektedir. Bu konuda parti programının inşasında etkili olduğu bilinen Nurettin Ardıçoğlu' nun değerlendirmeleri hayli ilginçtir. Ardıçoğlu, Kemalist inkılapçılık devrinin kapandığını, o günün şartlarında ihtiyaçlanna gereken cevabı verdiğini, artık yerinı başka bir teze bırakması gerektiğini savunmuştur. Bu tezin, ulusun "kendi kendine düşünüş" tezi olduğu, Türkiye'de devrimler döneminin sona erdiği, artık "milli intibah devri "nin (ulusal uyanma devri) başladığı ileri sürülmüştür. Böylece, milletlerin kendi tarihine yöneleceği ve inkılaplarla benimsenen kurumların, tarihten gelen örf, adet, gelenek ve göreneklerle birleşerek, bizzat kendi ulusal kültürlerini yaratabilecekleri ve istikrara kavuşabilecekleri dile getirilmiştir (Ardıçoğlu, 1948ç).

Öte yandan parti, laiklik konusunda da farklı bir görüşe sahipti. Din
işlerinin devletten ayrı, özerk bir teşkilat tarafından idare edilmesini isteyen
MP'nin laiklik anlayışı, Türkiye'de o güne dek hakim olan laik düzene ters bir
mahiyetteydi (Tunaya, 2003: 169). MP programında da yansıttığı gibi, devletin
resmi laiklik anlayışından farklı, kendine özgü bir laiklik anlayışı getirmiştir.
Buna göre, din hayatı ve dini kurumlar tam anlamıyla "mü 'minler cemaatine"
bırakJimah, dinle ilgili her türlü işi bu cemaat görmeli ve Diyanet İşleri
Başkanlığı gibi kurumlar kalkmalıdır. Ayrıca MP, dini hayatı düzenleyen
kanunlann da kaldırılmasını istiyordu (Millet Partisi, Program ve Tüzük, 1948:
5-6). Onlara göre, ibadet şekillerini ve din adamlarının kılık kıyafetini
düzenleyen bu gibi kanunlar, vicdan özgürlüğüne aykınydı ve anti demokratik
kanunlar kapsamına giriyordu. Öte yandan, MP'liler din ve devlet konusundaki
bu türden görüşlerini, bütün uygar dünyada geçerli olan laiklik anlayışı olarak
sunmuşlardır. Laikliği bunun dışında anlayan CHP ve DP gibi partileri,
"devletleştiritmiş bir dini hayatı" savunan partiler olarak gören MP, bu
anlayışları laikliğe ay kın bir tutum olarak görmüştür (Ardıçoğlu, 1950).

Ayrıca MP, bir Anayasa Mahkemesi'nin kurulmasını ve halk tarafından
seçilmiş bir Ayan Meclisi (ikinci meclis) teşkil edilmesini (Madde 35)
savunuyordu ki, bu istekler o dönemin (1948) Türkiye'si için hayli ilginç idi.
Anayasa Mahkemesi ve ikinci bir meclisin teşekkülü fikri, çok daha geç
tarihlerde, CHP'nin 12-15 Ocak 1959 tarihleri arasında toplanan 14. Kurultay'ı
sonunda yayınlanan "İlk Hedefler Beyannamesi" adı verilen bir bildiri ile
gündeme gelecekti.

< Beyanname, partizanlığın kalkacağını, ikinci meclis, anayasa mahkemesi, yüksek hakimler meclisi ve yüksek iktisat şurası kurulacağını, seçim emniyeti ve üniversite özerkliğinin temin edileceğini ve sosyal adaletin Anayasa'ya gireceğini taahhüt ediyordu. Bkz. (Erer, 1964: 356-357). >

SONUÇ

CHP öncülüğündeki tek partici otoriter yönetim tarzı karşısında, elverişli
iç ve dış siyasal koşulların da yardmuyla, "1946 ruhu" adı verilen simgesel
siyasal söylemi kullanarak, bir tür "hürriyet" ve "demokrasi" mücadelesi içine
giren DP'nin, 1946-50 arasını kapsayan muhalefet yıllarında sergilemiş olduğu
siyasal tutum, Türk demokrasisinin gelişim seyri açısından önemli sonuçları / gelenekleri de beraberinde getirmiştir. 

Bir kere söz konusu dönem, Cumhuriyetin henüz başlarında tecrübe edilen çok partili demokrasiye geçiş doğrultusunda iki başarısız denemeden epey sonra ve Cumhuriyet devrimlerinin daha bir yerleşti ği bir dönem olması nedeniyle, ileride çoğulcu ve rekabetçi bir demokratik dönüşümü sağlayacak adımlar için iyi bir başlangıç zemini olabilmesi açısından önemliydi. Her ne kadar daha önceki denemelerde olduğu gibi, DP Kurucuları da yerleşik iktidar seçkinlerinden olsa da, iç ve dış siyasal gelişmelerin rüzgarını arkasına alarak, siyasetin merkezinde gerçek halk katmanlarının olacağı (soyut halk kavrarrunın değil), sağduyulu, ayağı yere basan ve en önemlisi de sorgulayan muhalefet geleneğini yapısında
barındırabilen bir demokratik siyasal kültürün yerleşmesi yönünde tarihi bir
adım atabilirlerdi. 1950-60 arası dönemde "milli irade" kavramına sığınarak
otoriter ve baskıcı bir yönetim tarzı gösteren DP iktidarı bir yana, 1946-50
arasında çok uygun koşullarda muhalefette bulunan DP Kurucularının siyasal
söylem ve eylem biçiminin, zaten otoriter siyasal kültür geleneğine sahip Türk
demokrasisinde bir özgürlükçü yarık açmak şöyle dursun, otoriteryenizmi daha
da pekiştirdiğini söylemek, DP içinde siyasete atılan ve adına "müfrİt
muhafazakar demokrat" denilen birtakım siyasi aktörlerin, iktidarla anlaşmalı
bir biçimde DP'den tasfiye edilmesi gerçeği göz önüne alındığında abartılı
olmasa gerektir.

Öte yandan, her türlü aşırı sağ ve aşırı sol akımlarla hilafetçi, saltanatçı
ve ayrılıkçı siyasal örgütlenmelerin yasak olduğu bir siyasal yasallık zemininde,
DP Kurucularının aksine tek parti döneminde aktif siyasette olmayan birtakım
siyasi aktörler de, dönemin "hürriyetçi" siyasal mücadelesine katılrruşlardır.
Ancak daha sonraları "müfrit demokratlar" olarak nitelendirilen bu kişiler, tek
parti ideolojisini sorgulamak ve her türlü siyasal-iktisadi haksızlığın üzerine
gidilmesini, yani geçmişin hesabının sorulmasını istemişlerdir. Bunun için de,
"milli şef' İnönü liderliğindeki CHP'yi iktidardan uzaklaştırmak için sert,
tavizsiz bir muhalefet hareketi başlatrruşlardır. Bu durum, iktidar çevrelerinde
tepkiyle karşılanrruş ve İnönü'nün telkinleri sonucu, DP Kurucuları parti
içindeki "müfrit"leri bir bir tasfiye etmişlerdir.

İşte bu açıdan bakıldığında, "]946 ruhu" diye adlandırılan ve o dönemden sonra gelmiş tüm muhafazakar sağ siyasal partilerin meşruiyellerini dayandırdıkları siyasal söylemin, bundan öte bir anlamı ve içeriği yoktur. "1946 ruhu"nun bir anlamı varsa, o da, toplumun "türlü-çeşitli" gruplarını, simgesel/ biçimsel düzeyde de olsa başlangıçta tek parti iktidarına karşı örgütlemesidir.
Sonraları bu "ruh"un içeriği doldurulamamış ve bu haliyle, "1946 ruhu"
simgesel düzeyde bir mitten ibaret kalmıştır. Bu durum, 1946'da DP içinde
siyasete atılan, daha sonra DP Kurucularının sergiledikleri muhalefeti yeterli
görmeyerek Kurucuları, "1946 ruhu"nu katletmekle suçlayan ve DP'nin CHP
ile yapılan bir muvazaanın ürünü olarak kurulduğunu iddia eden ve Kurucular
tarafından tasfiyeye uğradıkları için daha sonraları MP'yi kuran "müfrit
muhafazakar demokratlar"ın başlarına gelenlerden daha iyi anlaşılabilecektir.

Sonuç olarak, aşırı sol ve sağın temsiline izin verilmediği, sınırlı ve biçimsel çok partili demokrasiye geçişte, program açısından mahiyetçe CHP'den pek farkı olmayan DP'nin, iktidar döneminde sonu 1960 İhtilali'ne varan antidemokratik ve yetkeci yapısının, esasen, 1946-50 arası muhalefet yıllarında ortaya çıktığını söylemek yanlış olmasa gerektir. Tabir caizse, bu süreçte otoriter yönetim açısından DP'nin CHP'lileştiği, CHP' nin de DP'lileştiği, Taner Timur'un tabiri ilc bir tür "ikiz parti demokrasisi" (Timur, 1994: 63)32 kurumlaşmaya başlamıştır.

DİPNOTLAR;

< O dönemde DP'nin seçim platformu temelolarak, toplum üzerinde dini-kültürel
baskının ve ekonomİ üzerinde ezici devlet denetiminin eleştirisi üzerinde
odaklanıyordu. Bu konu ile ilgili değerlendirmeler için, bkz. (Keyder, 1992: 53-54).
Bu durum karşısında CHP, hem dini-kültürel alanda (laiklik politikası), hem de
iktisadi alanda o zamana kadar uyguladığı politikadan bir ölçüde ayrılmak gereğini hissederek, rakibi DP'nin elinden seçmenleri kazanmada çok etkili olabileceğini sandığı bir silahı almak istemiştir. Dönemin tanıklarından Yakup Kadri, 1946 seçim mücadelesinden sonra laik ve devrimci geçinen CHP yöneticilerinin geminin dümenini soldan sağa çevirmeye başladıklarını belirtir. DP'nin, halkın dini hislerini siyasal mücadelede kullanması karşısında, CHP'nin de bundan geri kalmamak için okuııarda din dersleri okutulması, Köy Enstitüleri'nin kaldırılması, eski usul imam ve sübyan mekteplerinin kurulması gibi bir çalışma içine girdiğini belirten Yakup Kadri, hatta 1950 seçim mücadelesinde CHP'nin Ticani tarikatıyla işbirliğine dahi gittiğini anlatır. Bkz. (Karaosmanoğlu, 1984: 192-193).>
< "Müfrit demokratlar"dan Bölükbaşı, bu süreci şu cümlelerle anlatmıştır: "CHP'nin çift parti maskesi altında devam ettirmek istediği demokrasi oyununun iltifat gören bir oyuncusu olmayı Demokrat Parti 'nin kabul edemeyeceği her halde anlaşılmıştır" (Kuvvet, 7. 4. 1947). >

   Gelinen aşamada, çok partili siyasal hayatın kuruluş süreç ve biçimi ile
DP'nin Türk siyasetine kazandırdığı "popülist politik söyleme" bakarak, 1946
ile birlikte Türkiye'de bir ölçüde "muhalefetsiz bir demokrasi "nin kurumlaşmaya başladığı yolunda bir değerlendirmede bulunmak pek de yabana atılabilecek bir yaklaşım tarzı olmasa gerek.

Kaynakça;

Adnan Menderes'in Konuşmalan, Demeçieri, Makaleleri CL (Aralık 1933.Mart 1950) (Ankara:
Demokratlar Kulübü Yay., Haz. Haluk Kılçık).
AGAOGLU, Samet (1992), Siyasi Günlük Demokrat Partinin Kuruluşu (istanbul: iletişim Yay.).
AHMAD, Feroz/AHMAD, Bedia Turgay (1976), Türkiye'de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi, 1946-1971 (istanbul: Bilgi Yayınevi).
AKŞiN, Sina (1980), Jön Türkler ve ıttihat ve Terakki (istanbul: Gerçek Yayınevi).
ALSAN, Zeki Mesut (1950), "MP'nin Milliyetçilik Anlayışı," Kudret.
ARCAYÜREK, Cüneyt (1983), Demokrasinin Ilk Yı//an: 1947-1951 (Ankara: Bilgi Yayınevi, Birinci Basım).
ARDIÇOGLU, Nurettin (1948a), "Muhalefetin Bugünkü Manzarası," Kudret.
ARDIÇOGLU, Nurettin (1948b), "Millet Partisinin Program ve Felsefesi," Kudret.
ARDıçoGLU, Nurettin (1948c), "Millet Partisi Program ve Felsefesi: 5, Milliyetçilik," Kudret, 29.7. 1948.
ARDIÇOGLU, Nurettin (1948ç), "Millet Partisi Program ve Felsefesi: 6, Muhafazakarlık," Kudret.
ARDIÇOGLU, Nurettin (1950), "Sahte Laikler Bize Mürteci Diyorlar," Kudret.
ATAY, Falih Rıfkı (1946), Ulus.
BABAN, Cihad (1970), Politika Galeri: Büstler ve Portreler (istanbul: Remzi Kitabevi).
BAŞGiL, Ali Fuat (1966), 27 Mayıs ihtilali ve Sebepleri(istanbul: Çeltüt Matbaacılık) (Çev. M. Ali Sebük ve i. Hakkı Akın)
BAYAR, Celal (1969), Başvekilim Adnan Menderes (istanbul: Baha Matbaası).
BAYUR, Hikmet (1947), "Parti Mücadelelerimizde Müfritler ve Mutediller," Kuwet.
BAYUR, Yusuf Hikmet (1948), "Halkımız Hürriyet Misakını Suya Düşürenlerden Hayır Bekliyemez,"
Akın. BÖLÜKBAŞı, Osman (1947), "Tahrikçilere Zaruri Bir Cevap," Kuwet.
ÇAYLAK, Adem (2004), Türk Siyasal Hayatında Osman Bölükbaşı (A. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi).
Demokrat Parti Kuruculan Bu Davanın Adamı Değildirler (1949), Haz. Müstakil Demokratlar Grubu (Ankara: Yeni Matbaa).
DOGAN, Avni (1964), Kurtuluş, Kuruluş ve Sonrası (istanbul: Dünya Yay.).
ERER, Tekin (1964), On Yılın Mücadelesi (istanbul: Ticaret Postası Matbaası).
EROGUL, Cem (1992), "Çok Partili Düzenin Kuruluşu: 1945-71," IRViN, Cemil Schick / ERTUGRUL,
Ahmet Tonak (Der.), Geçiş Sürecinde Türkiye (istanbul: Belge Yayınları).
EROGUL, Cem, (2003), Demokrat Parti, Tarihi ve Ideolojisi (Ankara: imge Kitabevi, 4. Baskı).
ESiRCi, Şükrü (1999), Celal Bayar'ın Söylev ve DemeçIeri, 1946-50 (istanbul: Türkiye iş Bankası Yay.).
GOLOGLU, Mahmut (1982), Demokrasiye Geçiş: 1946-1950 (istanbul: Kaynak Yay.).
İNÖNÜ, ismet (2001), Defterler: 1919'1973, Haz. Ahmet Demirel, 2 CHt (istanbul: Yapı Kredi Yay.).
KARA, Nihal (1982), Türkiye'de Çok Partili Sisteme Geçiş Kararı: 1945 (A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi).
KARAOSMANOGLU, Yakup Kadri (1984), Politikada 45 Yıl (istanbul: iletişim Yayınları, ikinci Baskı).
KARPAT, Kemal H. (1996), Türk Demokrasi Tarihi (istanbul: Afa Yay.).
KENTLi, Mustafa (1948), "Demokrat Partide Buhranın Sebepleri I," Yeni Sabah.
KEYDER, Çağlar (1993), Türkiye'de Devlet ve Sınıf/ar (istanbul: iletişim Yay., Üçüncü Baskı).
KEYDER, Çağlar (1992), "Türkiye Demokrasisinin Ekonomi Politiği," IRViN, Cemil Schick
ERTUGRUL, Ahmet Tonak (Der.), Geçiş Sürecinde Türkiye (istanbul: Belge Yayınları).
METE, Orhan (1947), Bütün Tafsilat ve Akisleriy/e Demokrat Partinin Birinci Büyük Kongresi (İstanbul: Ticaret Dünyası Matbaası).Millet Partisi, Program ve Tüzük (1948), (Ankara: Millet Partisi Yayınları).
Millet Partisinin Programı (1948), Mil/etin Sesi.
NUTKU, Emrullah (1979), Demokrat Parti Neden Çöktü ve Politikada Yitirdiğim Yıl/ar 1946.1958(istanbul: Fakülteler Matbaası).
ÖNER, Kenan (1948), Siyasi Hatıralarım ve Bizde Demokrasi (istanbul: Osmanbey Matbaası).
SAÇllOGLU, Nahit (1990), Bir Özgürlük Savaşçısı Sadık Aldoğan (istanbul: Günlük TicaretTesisleri).
SADAK, Necmettin (1946), "Demokrat Partiye Hoş Geldin Deriz," Akşam.
SERTEL, Sabiha (1969), Roman Gibi (istanbul: Ant Yayınları).
SERTEL, Zekeriya (1977), Hatırladı k/arım (istanbul: Gözlem Yay., ikinci Basım).
SEViG, Vasfi Raşid (1950), "Büyük Millet, Büyük Allah," Kudret.
ŞENERErman (1987), Demokrasimizde DP Damgalı Dönemeç: 1946.47'nin Öyküsü," Milliyet.
TAHTAKILIÇ, Ahmet (1989), Dönüşü Olmayan Yol (Ankara: Akademi Matbaası).
TANRIÖVER, Hamdullah Suphi (1948), "Demokrat Parti," Tasvir.
TiMUR, Taner (1994), Türkiye'de Çok Partili Hayata Geçiş (istanbul: iletişim Yay., ikinci Baskı).
TOKER, Metin (1970), Tek Partiden Çok Partiye (istanbul: Milliyet Yayınları).
TUNAYA, Tarık Zafer (1952), Türkiye'de Siyasal Partiler 1859 - 1952 (istanbul: Doğan KardeşYayınları A. Ş. Basımevi).
TUNAYA, Tarık Zafer (1992), "Tarık Zafer Tunaya He Türkiye'de Çok Partili Hayatın 40. Yılı
Üzerine Bir Röportaj," Tarık Zafer Tunaya'ya Armağan (istanbul: istanbul BarosuYayınları).
TUNAYA, Tarık Zafer (2003), Islamcılık Cereyanl (istanbul: istanbul Bilgi Üniv. Yay.).
YALMAN, Ahmet Emin (1997), Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim (İstanbul: Rey Yay.,ikinci Baskı).
YALMAN, Ahmet Emin (1947), "Tek Çıkar Yol," Vatan.

***

1946-50 ARASI DÖNEMDE MÜFRİT MUHAFAZAKAR DEMOKRATLAR VE TÜRK DEMOKRASİSİNİN ALMIŞ OLDUĞU BİÇİM., BÖLÜM 3

1946-50 ARASI DÖNEMDE MÜFRİT MUHAFAZAKAR DEMOKRATLAR VE TÜRK DEMOKRASİSİNİN ALMIŞ OLDUĞU BİÇİM., BÖLÜM 3

IV. MMD'NİN DP'DEN TASFİYESİ


12 Temmuz Beyannamesi, gerginleşen iktidar-muhalefet ilişkisinde, daha doğru bir ifade ile İnönü ile DP Kurucuları arasında bir yumuşama meydana
getirmişse de, hem iktidar hem de muhalefet kanadındaki "müfritler"in tasfiye
edilmesi gibi bir siyasal sonuç da doğurmuştur.21 Ağaoğlu'nun anlattıklarına
bakılırsa, İnönü, Beyannameyi yayımlarken, kafasında şunları planlamıştır: 12
Temmuz Beyannamesi Demokratlar arasında önce şaşkınlık yaratacak, sonra da
muhalefet içinde ayrılık yaratacaktır. 12 Temmuz Beyannamesi eğer planlı bir
düşünüşün sonucu ise, gerçekten de Demokratlar arasında çoktan beri başlamış
olan ayrılığın fiile neticeleri Beyannameden sonra iyice belirmeye başlamıştır
(Ağaoğlu, 1992: 213-214). 

İnönü'nün hangi saikle hareket ettiği net olarak bilinemese de, Beyannamenin 
uygulama halinde tahakkuk ettiğini göstermek için, DP Muğla mebusu 
Nuri Özsan'ı yanına alarak Doğu vilayetlerine bir seyahat tertip etmiştir. 

Özsan, İnönü ile aralarında, (1) partilerin "müfrit" elemanlarının tasfiye edilmesi gerektiğini ve (2) milletvekili ödeneklerinin artırılması konularının görüşüldü-ğünü DP GİK' e iletmiştir. Ayrıca Özsan, seyahat esnasında İnönü'nün kendisine şöyle dediğini de belirtmiştir: "Ben hem devlet hem parti başkanıyım. Kendi partimin içindeki müfritleri halledebilirim.
Fakat siz ne yapacaksınız? Mesela Yusuf Kemal Tengirşenk işini nasıl
halledeceksiniz?". Nitekim, o günlerde Samet Ağaoğlu, Nihat Erim'i ziyaret
etmiş ve Erim, Ağaoğlu'na, Tengirşenk'le birlikte Öner, Aldoğan, Tahtakılıç ve
Bölükbaşı' nın tasfiyeleri meselesinin ne olduğunu sormuştur. Ayrıca Erim,
Ağaoğlu'na, tasfiye meselesini Köprülü'nün kendisine söylediğini de aktarmıştır  (Doğan, 1964: 260-261; Demokrat Parti Kurucuları Bu Davanın Adamı Değildirler, 1949: 23).

< Osman Bölükbaşı'nın DP'den istifa süreci yaklaşık bir yıl kadar sürmüştür. 
Bu süreçte yaşananlar için, bkz. (Çaylak, 2004: 89- ıo3). Bölükbaşı, kendine has bir üslupla istifası hakkında şöyle konuşmuştur: "DP'den ayrılmakla demokrasi
davasından ayrılmadım ... Hareketim bir din değiştirmek değil, sadece arkasında
namaz kılınamayacak bir imamın bulunduğu camiyi terk ederek, başka bir camiye geçmektir". (Kudret, 12. i ı. 1948).>

<  Bu süreçle birlikte, CHP'de "mü/rit" kesimin temsilciliği yapan Başbakan Peker, Yardımcısı Mümtaz Ökmen ve Cevdet Kerim İncedayı gibi siyasilerin, İnönü'nün rehberliğinde hareket eden ve başını daha çok Nihat Erim' in çektiği "mutedil" denilen 35' lerin, parti meclis grubu toplantısında Peker aleyhine oy vermesi ile birlikte, siyasetteki ağırlıkları ortadan kaldırılmış ve zaten i947'nin Eylül ayı başlarında Peker Hükümeti de istifa etmiştir.>

Gerçekten de bu çerçevede, önce Aldoğan, 18 Aralık 1947' de, yazdığı
sert yazılar ve yaptığı ateşli nutuklar yüzünden DP GİK'te, tabir caizse hesaba
çekilmiş (Saçlıoğlu, 1990: 25-26), ardından 12 Temmuz Beyannamesi' ne
muhalefet eden Tengirşenk, gerek basın, gerekse DP Kurucuları tarafından
eleştirilerek, DP'den tasfiye edilmeye çalışılnuştır.22 Tüm bu olanlara bakarak,
DP'de "mü/rü" temizleme işini, özellikle Köprülü-Erim ekseninde, iktidar ve
DP liderlerinin bir şekilde görüştüklerini ileri sürmek yanlış olmasa gerektir.
Öte yandan, "müfritler"in DP'den tasfiyesinde, milletvekillerinin
ödeneklerinin artırılması da önemli bir rol oynanuştır. Ödeneklerin artırılması
fikri İnönü'den gelmiştir.  İnönü'nün ödenekler meselesiyle DP saflarında bir
ikilik yaratmak ve DP'nin muhalefetini yumuşatmanın hesabını yaptığı iddia
edilmiştir (Ağaoğlu, 1992: 214). 1947'nin sonlarında milletvekilleri
ödeneklerini artıran kanun, Meclis'te iktidar milletvekillerinin oyları ile kabul
edilmiştir. Artan ödeneklerin ne yapılacağı konusu DP' de tartışmalar neden
olmuştur. Çözüm olarak, DP milletvekillerinin maaş farklarını partiye
bırakmaları kararlaştırılır. 

Bu karar, DP'yi karıştırnuş ve bir kısım milletvekillerinin itirazlarına yol açnuştır. Bu ödenek meselesi de diğer ayrılık konularında olduğu gibi, sonraları, DP genel merkezi (yani Köprülü, Menderes, Bayar üçlüsü) tarafından "müfrit" sayılan kimselerin partilerin atılmasında bir bahane olarak kullanılmıştır. Maaş farklarını partiye verdikleri halde bazı kişiler, sırf "sivri" ya da "mü/rü" oldukları için kamuoyunun yadırgamayacağı ödenek bahanesine dayanılarak partiden ihraç edilmişlerdir.

DP'nin parçalanması ve "müfrit muhafazakarlar"ın kurduğu MP'nin
doğumuna yol açan olayların belki de en önemlisi, DP'nin İstanbul il başkanı
KENAN Öner'in önce başkanlıktan sonra da partiden istifasıdır. KENAN Öner, 27 Aralık 1947 tarihinde, DP İstanbul il başkanlığından istifa etmiştir. 

Öner, istifasında Kurucular tahakkümünden, zümre siyasetinden yakınmış ve İnönü'yü sevindirmek için Aldoğan ve Tengirşenk gibi ivazsız ve ihtirassız hizmet
aşkıyla çalışan kimi partililerin, GİK' e çağrılarak ifadelerinin alındığını
söyleyen Öner, CHP kadar DP'nin de "efendisi" haline getirilen İnönü'nün
istekleri doğrultusunda Kurucular tarafından partide bir tür "mutedil-müfrit"
ayrımının yapıldığı ve müfritlerin partiden uzaklaştırılmaları için her türlü
tedbirin alındığı suçlamasında bulunmuştur (Vatan, 12.2.1948; Cumhuriyet, 12.2.1948). 

< Örneğin basında, "... DP liderleri ile pek çok konuda ters düşerek parti içinde takım ahengini bozan Yusuf Kemal Tengirşenk, D? idare heyetinden ayrıldı" ifadesi kullanılmıştır (Vatan, 24. 12. 1947). >
< Bu konuda İnönü, Erim ve Nuri Özsan arasındaki konuşma için, bkz. (Doğan,I 964: 261). >



Öner, 16 Ocak 1948 tarihinde, yani DP' nin İstanbul il kongresinin
yapılacağı 18 Ocak'tan iki gün önce de, DP'den istifa etmiştir (Vatan,
17.1.1948). Öner, istifasından sonra Bayar'a bir mektup yazmış ve " ... Millete
hizmetten ziyade 4-5 kişilik bir zümre tahakküm ve saltanatı kurdunuz ...
Demokrasi Halk Partisi 'nde okuduğunuz derslerle değil, millet iradesinin
halelden siyaneti ile başlar" demiştir (Yeni Sabah, 17.1.1948).

Öte yandan, istifa ile Bayar-Menderes-Köprülü üçlüsüne karşı el altından
bir hareket başlatıldığı, Anadolu' da bir olağanüstü kongre tertip edilmek
istendiği ve bununla da Bayar ekibinin yılularak Öner başkanlığı ve Mareşal
fahri önderliğinde yeni bir harekete zemin hazırlanmak istendiği iddia
olunmuştur (Yalman, 1997: 1419-20). Ayrıca, Vatan'da Mümtaz Faik Fenik de,
müfritIere yönelik şiddetli bir kampanya başlatmıştır (Vatan, 10.2.1948). Bu
türden saldırıları, müfrit kanattan sayılan Hikmet Bayur, muhalefetin DP
zihniyeti ile yaşayamayacağını ve Bayar gibi konuşanların ancak, yeni bir
istibdat idaresi kurabileceklerini iddia eden makaleleri ile yanıtlamıştır (Bayur,
1948; Yeni Sabah, 30.1.1948). Bayur, başka bir yazısında da, DP'nin bu hali ile
memlekete hayır değil, zarar getireceğini, "DP iyi bir tasfiye görmezse, ilerde
bir diktatörlük idaresi kuracağım", bunun ilk örneğinin de Bayar' ın Balıkesir
nutkunda söylediği, "Nizamname hududu dışına çıkanlar kulaklarından tutulup
Haysiyet Divam 'nda atılırlar" cümlesi ile verildiğini iddia etmiştir (Yeni Sabah, 10.2.1948).

Öte yandan, DP içinde yaşanan iç parçalanma ve ayrılıkların bir nedeni
de GİK ile Parti Meclis Grubu arasında yaşanan gerilim ve kavgalardır. Bayar,
ilk zamanlar Meclis Grubu ile Menderes-Köprülü hizbi arasında bir uzlaşma
yaratmak isteyen bir görünüm vermiş ve epey tereddüt geçirmişse de, Köprülü-
Menderes hizbinin resti karşısında, daha fazla dayanamamış ve tavrını genel
merkezden yani ılımIılardan yana koymuştur (Kudret, 27.2.1948).24 Bu arada,
Meclis'te Mithat Sakaroğlu, Osman Nuri Köni, Emin Sazak ödenekler
konusunda Bayar'ı hedef alan sözler sarfetmişlerdir. Tüm bu gelişmeler üzerine
DP GİK, 9 Mart 1948 tarihli toplantısında, Muğla milletvekili Necati Erdem,
İstanbul milletvekilleri Osman Nuri Köni ile Ahmet Kemal Silivrili, Muğla
milletvekili Mithat Sakaroğlu ile Afyon milletvekili Sadık Aldoğan'ın,
Haysiyet Divanı'na verilmesine ekseriyetle karar vermiştir 
(Yenİ Sabah,10.3.1948; Esirci, 1999: 509-510).25

< Toker, tereddütlerinİn sonunda Bayar, Meclİs Grubu yanında vazİyet alsaydı,
Türkİye'nin demokrasi tarihinde ne bir Menderes, ne bİr Köprülü yer bulurdu,
aksine mesela bir Tahtakılıç veya Ahmet Oğuz gibi MP'lilerin birİnci planda
olabileceklerini söylemektedir (Toker, 1970: 302). >

Bunun üzerine, DP GİK'teki "müfrit demokratlar"dan Yusuf Kemal
Tengirşcnk, Enis Akaygen, Emin Sazak, Ahmet Tahtakılıç, Ahmet Oğuz ve
Hasan Dinçer partide yaşanan gelişmelerden ve en son alınan haysiyet divanı
kararlarından memnun olmayarak LO Mart 1948 tarihinde GİK üyeliğinden
istifa ettiklerini açıklarruşlardır. İstifalarında, Kurucuların tahakkümü altında
olduğunu iddia ettikleri GİK çoğunluğunun, son aylarda partinin temelini
yıkacak tutum ve eylem içinde hareket ettiklerini, partide tenkit hakkını ortadan
kaldırdıklarını ifade etmişlerdir (Kudret, 11.3.1948).26

Bu arada genel merkez de tasfiyelere devam etmiştir. II Mart 1948
tarihli DP GİK toplantısında, Afyon mebusu Hazım Bozca ile Çanakkale
mebusu Ali Rıza Kırsever'in haysiyet divanına verilmesine ittifakla karar
verilmiştir.27 16 Mart 1948 tarihli toplantıda da, GİK'ten istifa eden 6 üyenin
toptan haysiyet divanına verilmesine, Suphi Batur'un muhalefet reyiyle karar
verilmiştir (Ağaoğlu, 1992: 559-568). Bu kişiler, 24 Mart 1948'de haysiyet
divanı kararı ile partiden çıkarılmışlardır (Vatan, 25.3.1948). Daha sonra DP'li
bir kısım mebus, ihraçların büyük kongre tarafından tasvip edilmesine kadar,
çıkarılanların grup toplantılanna alınmala-rını savunmuşlardır. Bu istekleri,
kabul edilmeyince büyük kongreye kadar parti grup toplantılanna katılmama
kararı alrruşlardır. DP'de yaşananlan "Kurucular diktatoryası" olarak
nitelendiren 10 DP' li milletvekili de, Nisan 1948 tarihinde parti Meclis grubuna
devam etmemeye karar verdikleri yönünde bir beyanname yayınlarruşlardır.
Beyannamede, büyük kongre tarafından haysiyet divanına yedek üye
seçilmediği ve zamanla haysiyet divanı asıl üyelikleri boşaImış olduğu
belirtilerek, haysiyet divanı üyelikleri parti kurucuları na ram olan kişilerce
doldurularak, çıkarmaların bu surette yapıldığı iddia edilmiştir.28

< Karara muhalif olanlar, Yusuf Kemal Tengirşenk, Emin Sazak, Enis Akaygen,
Ahmeı Tahtakılıç, Ahmet Oğuz ve Hasan Dinçer'dir. >
< DP içindeki parçalanmanın en önemli kanıtı sayılan, söz konusu GİK üyelerinin
istifa mektubu için, bkz. ( Ağaoğlu, 1992: 547).>
< 11-12 Mart 1948 tarihlerinde toplanan GİK zabıtları okunduğunda DP' de alınan tüm karar ve uygulamalarda gerçekten bir tür "Kurucu Diktatoryası"nın olduğu anlaşılmaktadır. Belirtilen tarihli Genel İdare Kurulu toplantı ve alınan kararlar için, bkz. (Ağaoğlu, 1992: 549-558).>
< Demokrat Parti Kurucuları Bu Davanın Adamı Değildirler, 1949: 69. Gerçekten de, birinci kongrede seçilen haysiyet divanı Üyelikleri, o tarihe kadar boşalmıştı. 
9 üyeden geriye sadece Fuat Hulusi Demirelli ve Hamit Şevket İnce kalmıştı. Ayrıca kongrede haysiyet divanına yedek üye seçilmemişti. Haysiyet divanı boşaldığı için, kongrenin toplanarak yeniden seçim yapması gerekirdi. Fakat Kurucular amaçlarını gerçekleştirmek için sahte bir haysiyet divanı teşkil etmişlerdir. Kurucular bunu yaparken, büyük kongrenin zabıılarını tahrif etmişlerdir. Haysiyet divanı seçimine ilişkin sayfalar yerinden çıkarılmış, imha edilmiş ve yerlerine istedikleri kişilerin ismi doldurularak, başka kağıtlar eklenmiştir. Önceki zabıtlarda tasnif heyetinin imzaları olmasına rağmen, eklenen sayfalarda imzalar yoktur. Sonradan bir kişiye imza attırmışlar dır. KENAN Öner, zabıtların tahrif edildiğini belirterek, "Benim ve arkadaşlarımın imzaları nerde, onu göstersinler" demiştir. Kurulan sahte haysiyet divanı ile İnönü'nün 12 Temmuz Beyannamesi'nde "şirretler" adını verdiği ve
listesini Bayar'a tevdi ettiği "müIri! demokratlar" bir bir partiden ihraç
edilmişlerdir. Kudret, 14. 6. i949. Yukarda yazılanlar, Kudret gazetesinin
iddialarıdır. Ancak, DP genel merkezince de tekzip edilmemiştir. Bu konu ile ilgili
olarak, GİK üyesi ve tüm işlerin içinde olan birisi olan Ahmet Tahtakılıç da,
kongrenin seçim tasnif listelerinin değiştirilerek, sureta bir haysiyet divanı teşkil
edildiğini ileri sürmüştür. Tahtakılıç, sekreter odasından kongre zabıtlarını
istediğini, tetkik ettiği zaman da divana ait tasnif listelerinin bir kısmının hala
mürekkebinin rengi değişmemiş ve bozulmamış kağıtlarda olduğunu gördüğünü
anlatır. Daha sonra Bayar, Parti dosyalarının kendi malumatı olmadan Tahtakılıç
tarafından görülmesinden şikayet etmiştir. Bkz., Demokrat Parti Kurucuları Bu
Davanın Adamı Değildirler, 1949: 57-58.>

< Bu benzetme, DP GİK toplantısında Refik Koraltan tarafından yapmıştır (Yeni
Sabah, 27.03. 1948).>>

DP' den tasfiye edilen ya da istifa eden bağımsız milletvekillerinden 13
tanesi, 13 Mayıs 1948'de Meclis'te "Müstakil Demokratlar Grubu" adı ile
yeni bir grup kurmuşlar ve büyük kongre toplanıncaya kadar bağımsız bir grup
olarak kalmaya karar verdiklerini açıklamışlardır (Kudret, 18.5.1948). Ancak
ilerde görüleceği gibi, DP Büyük İkinci Kongresi, grubun tezlerini kabul
etmemiş ve ihraçları onaylamıştır. Müstakil Demokratlar da ilerde "müfriı
demokratlar"ın kuracakları MP' ye katılacaklardır (Tahtakılıç, 1989: i12).

Diğer taraftan, DP içindeki MMD'nin hareketinin Çerkez Ethem'in
ayaklanmasına benzetilmesi29 konusunda Bölükbaşı, "Mesnedsiz ve delilsiz
olarak ... Çerkes Ethem 'lerle kıyaslamak yoluna sapanların, ellerinde iktidar
olsa ... idam sehpaları kurarak, muarızlarını ipe çekecekleri muhakkaktır .

... Büyük Kongre 'yi toplamayarak millet önünde hesaplaşmaktan kaçınanların
milletin beklediği hürriyeti bu memlekete getirmek şöyle dursun, birer hürriyet
ve demokrasi diktatörü olacaklarına hükmetmek için/azla bir düşünceye lüzum
yoktur sanırım" diye konuşmuştur (Tasvir, 2.4.1948). 

Yine, DP' den ilk ihraç edilen Dr. Mustafa Kentli de, DP Kuruculannın ruhlarında otoriler ve totaliter bir mektebin izlerinin bulunduğunu, onlar için önemli olanın halk efkan değil, halkın "şuurlu parçası"nın fikri, yani kendi kanaatleri olduğunu iddia ederek, DP kurucularının memlckete fikir ve söz hürriyeti getirerneyeceğini, çünkü, demokrasi prensiplerinin ilkin parti içinde ve muhalefette iken tatbik edilmesi gerektiğini dile getirmiştir (Kentli, 1948). DP' deki buhranın cereyan ettiği günlerde, Tasvir'de Hamdullah Suphi Tanrıöver'in bir makalesi yayınlanır. 

DP Kurucularını muvazaa ve sahte demokratlıkla suçlayan ve DP' den ayrılarak
MP'yi kuracak olan MMD, devamlı bir surette bu makaleye göndermede
bulunacaklardır. Bu makalede Tanrıöver, makalenin yazıldığı tarihten sekiz ay
önce DP Kurucuları (Bayar, Köprülü ve Menderes) ile Bayar'ın evinde
yaptıkları bir sohbetten bahsetmiştir. DP'den ayrılanların muvazaaya delil
olarak kullandıkları bu yazıda Hamdullah Bey, Bayar, Köprülü ve Menderes'e
bir takım sorular sormuştur. Hamdullah Suphi' nin yazısında, DP Kurucularının
sorulan sorulara karşılık, ihtilale ve karışıklığa karşı olduklarını, İnönü ile bir
şekilde "gizlice" anlaştıklarını, 1950 seçimlerinin kanuni vaktinden evvel
yapılmasına taraftar olmadıklarını ve İnönü'den daha iyi bir devlet başkanı
olmadığına inandıklarını belirten yanıtlar verdiklerine ilişkin bir iddia vardır
(Tanrıöver, 1948). Bu makale de, muvazaanın bir belgesi olarak gösterilmiştir.

4. CÜ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR.,

***

1946-50 ARASI DÖNEMDE MÜFRİT MUHAFAZAKAR DEMOKRATLAR VE TÜRK DEMOKRASİSİNİN ALMIŞ OLDUĞU BİÇİM., BÖLÜM 2

1946-50 ARASI DÖNEMDE MÜFRİT MUHAFAZAKAR DEMOKRATLAR VE TÜRK DEMOKRASİSİNİN ALMIŞ OLDUĞU BİÇİM., BÖLÜM 2

Fakat genç kuşaklardan başkalarının ve bu arada Samet Ağaoğlu ile Bölükbaşı 'nın seçilmesini benimsemiyorlardı. Özellikle Orta Anadolu, Karadeniz, Orta Batı ve Doğu illerinden gelen delegelerin pek çoğunun, Parti müfettişLeri olarak Bölükbaşı- Ağaoğlu ikilisine gösterdikleri sevgi karşısında, Menderes ve KöprüIü rahatsız olmuşlardır. Çünkü onlar, bu iki aktif, hırslı ve muhalif tabiatlı gençlerin GİK'e girerek, kendilerinin nüfuzlarını sarsmalarını istemiyorlardı (Ağaoğlu, 1992: 46). 

Onların seçilmesi demek, Kurucuların parti üzerindeki inhisarının
zayıflaması demekti. Her ikisi de DP müfettişi olarak Anadolu'yu karış karış
gezmişler ve pek çok il, ilçe ve belde teşkilatlarını kurmuşlardı.ll Gizli oyla
yapılan seçimde, genç kuşaklardan Ahmet Tahtakılıç, Ahmet Oğuz, Hasan
Dinçer ile Samet Ağaoğlu GİK'e girmişlerdir.12 Ağaoğlu'nun anlattıklarına
bakılırsa Bölükbaşı kulis aralarında, delegelere kendisini, "Ne de olsa
hamurları tek parti devrinin teknesinde yoğrulmuş Kuruculara karşı Genel
idare Kurulu 'nda demokrat düşüncenin bir garantisi olmak" vaadi ile takdim
etmiş, nefes nefese konuşması ile delegeden delegeye koşmuş, ancak isteğine
kavuşamamıştır (Ağaoğlu, 1992: 58-59).

DP'nin Birinci Kongresi'nde yaşandığı ileri sürülen bir başka gelişme de,
parti içinde bir grubun, Mareşal Çakmak'ı Bayar yerine DP'nin liderliğine
geçirmek yönünde bir girişimidir. Bunlar DP İzmir il haysiyet divanı üyelerinden
Dr. Mustafa Ali Kentli önderliğinde (ileride görüleceği üzere, Mustafa
Kentli DP içinde kuruculara karşı ilk muhalefeti başlatan ve daha sonra partiden
ihraç edilen ilk "müfrit"tir), emekli general Rasim Aktuğ ve arkadaşlarıdır
(Ant, 12.2.1947). Onların nazarında Bayar' ın günahı, 1946 seçimlerinin
sonucunu fiilen ve hukuken kabul etmek, CHP' ye ve bilhassa İnönü'nün
muhataplığına rıza göstermekti. Gerçekten de Mareşalcilerden İzmirli Dr.
Mustafa Kentli, DP'nin il haysiyet divanı üyeliğinden 1947 içinde istifasını
verirken o günler hakkında bir ifşaatta bulunmuştur. Kentli, kongre esnasında
başkan Kenan Öner'in bir emrivaki yaparak Mareşal'i DP lideri seçtirmek
istediğini belirtmiştir. 

< Bu konuda Bölükbaşı, DP'nin kurulduğu günlerde her il ve ilçede teşkilatlanmasınınzorluklarından bahsetmiş ve kendisinin özellikle İç Anadolu, Güney ve KuzeyBölgelerde partinin teşkilatlarını kurduğunu belirtmiştir. Ayrıca Bölükbaşı birölçüde Parti Kurucularını kastederek, "Onlann giremediği şehirlere bizler giderek,Partinin tüm yurt sathında teşkilatlanmasını temin ettik" diye konuşmuştur."Osman Bölükbaşı ile Yapılan Görüşme", 16.03.2001. >

< Kongrede 548 delegeden verilen 548 oyun 541 'ini kazanan Bayar, DP genel
başkanlığına seçilmiştir. GİK üyeliklerine seçilen zatların en çok rey alanları sırasıile şöyledir: I-Emin Sazak 2-Adnan Menderes 3- Refik Koraltan 4- Fuat Köprülü 5-Refik Şevket İnce 6- Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu 7-Cemal Tunca 8- Yusuf KemalTengirşek 9- Akmet Tahtakılıç ıo- Ahmet Oğuz 11- Enis Akaygen 12- SametAğaoğlu 13- Cemal Ramazanoğlu 14- Hasan Dinçer. Bkz. (Mete, 1947: 49-50). >


Nihayetinde DP Birinci Büyük Kongresi, Anayasaya aykırı kanunların
tasfiyesi, Seçim Kanunu'nun güvenceli hale getirilmesi, devlet başkanlığı ile
parti başkanlığının ayrılmasını isteyen Hürriyet Misakı'nı ilan etmiş ve bunlar
yerine getirilmediği müddetçe, Meclis'ten çekilip "sine-i millet"e dönme yetkisi
verilmesi kararının Kurucuların hakim olduğu GİK' e verilmesini karara
bağlamıştır. Başlarında Öner'in bulunduğu bir hizip (müfritler) şiddetli hareket
edilmesini ve DP mebuslarının istifaların! vererek sine-i millete dönülmesini ve
CHP iktidarının gayr-ı meşru olduğunun ilan edilmesini istiyordu. Samet
Ağaoğlu, Bölükbaşı, Mükerrem Sarol, Osman Kapani ve İsmet Bozdağ bu
düşüncede olanlardandı. Bunlara ilaveten kongrede delegelerin pek çoğu,
büyük kongreye ait olan Meclis'ten çekilme yetkisinin, Kurucuların hakim
olduğu GİK'e verilmesi taraftarı olmamasına rağmen, Kurucular bu konuda
ağırlıklannı koyarak istedikleri kararı çıkartmışlardır (Goloğlu, 1982: 155).


III. 12 TEMMUZ BEYANNAMESİ'NİN YAYIMLANMASI VE MMD'NIN ALDlGI TAVIR

Kongre'de alınan kararlar, iktidan memnun etmemıştır. Hükümet çevreleri, kongrede alınan kararları, "Hürriyeti baltalama misakı" ve "Kanun ve nizam fikrini yıkmak istidadı gösteren gayretler" olarak nitelendirmiştir.
Ulus gazetesi, Bayar'ı öven, fakat Mareşal'in etrafında kümelenen müfritieri
eleştiren bir yazıda, Bayar ve arkadaşlarının Mareşal ve Öner gibi pek müfrit
oldukları söylenen kimseleric bir uzlaşmaya mı gidecekleri yoksa, gelecekte
onlardan bir fedakarlıkta mı bulunacaklarına temas eder. Ayrıca, DP liderleri ile
görüşen Hamdullah Suphi Tanrıöver'in, Bayar ve arkadaşlarından İnönü'ye
iletilrnek üzere Çankaya'ya şu mesajı ilettiği zikredilir: "İfratçılara karşı bu
kadarını yapmak zorunluluğundaydık" (Toker, 1970: 234). 

Eğer bu söz doğruysa, DP liderleri öncülüğünde ilerlediği söylenen Türk demokrasisinin sağlıklı bir zeminde yükselmediğini göstermektedir.

< Kentli bu ifşaatında şöyle demiştir: "Ankara'da Büyük Kongre devam ederken
Mareşal 'in evi bir kabe gibi ziyaret edildi. Kongre içinde yaratılmak istenilen
Mareşal aleyhtarlığı bir sabun köpüğü gibi söndü. Eğer Mareşal DP'nin başına
geçmek isterse, bunu biz DP için kat'i bir zafer amili olarak kabul ederiz ... Fakat
Mareşal kongre devam ettiği müddetçe böyle bir arzu izhar etmedi". (Son Posta,ıı. 2.1947; Cumhuriyet,lA. 2.1947).>


Öte yandan, iktidar ile muhalefet arasında 21 Temmuz seçimlerinden
sonra başlayan ve hemen hemen her konuda gittikçe şiddetlenen anlaşmazlıklar,
çatışmalar öyle bir aşamaya gelmişti ki, Eroğul'un da belirttiği gibi, uzlaştırıcı
bir girişim olmadığı taktirde, çok partili rejimin bir çıkmaza sürüklenmesi
tehlikesi ile karşı karşıya bulunuluyordu (Eroğul, 2003: 55). İktidar ile
muhalefet arasında ilk bahar havası, İngiltere parlamentosunun davetlisi olarak
Londra'da bulunan Nihat Erim ile Fuat Köprnlü arasında atılrruş ve Köprülü,
bir anlamda, DP içindeki "müfritler"in aşırı propaganda usullerinden
vazgeçirtileceğinin teminatını vermiştir (Toker, 1970: 257).14 Daha sonraları,
bu ikilinin getirdiği haberler neticesinde İnönü-Bayar görüşmeleri yapılacak ve
12 Temmuz Beyannamesi' ne giden yoldaki engeller bir bir aşılacaktır. O
dönemde, Ahmet Emin Yalman da, İnönü-Bayar görüşmesi için her iki tarafta
irtibat halinde olmuş ve kendisinin ifadesiyle, bir tür "arabulucu" rolüne
soyunmuştur (Yalman, 1947).15 Aynı dönemde başka kollardan da,16 iktidar ile
muhalefeti uzlaştırma girişimlerinde bulunulmuştur. Bu çerçevede Başbakan
Recep Peker ile Bayar arasında bir çok görüşme yapılrruşsa da bir sonuç
alınamarruştır. Devreye Cumhurbaşkanı İnönü girmiş ve Bayar'la bir çok
görüşmede bulunmuştur. Bu görüşmelerde Bayar, İnönü 'ye birtakım teminatlar
vermiştir. Bunlar; DP'nin muhtelif hatiplerinin (Bölükbaşı, Aldoğan ve Öner
gibi sert muhalefet yanlıları kastediliyor) hareket ve sözlerinden doğacak
mesuliyetten Bayar'ın sorumlu olması, DP içinde "mü/rir" kimseler hakkında
icap eden muamelenin yapılması, İnönü'nün arzusu hilafına Meclis'te ve
partide bir hareket olmayacağının teminatı ve ordunun politikaya
karıştırılmasının tamamen aleyhinde olduğunun gösterilmesidir (İnönü, 2001:455). 

< Ayrıca, bkz., Demokrat Parti Kurucuları Bu Davanın Adamı Değildirler, Haz.
Müstakil Demokratlar Grubu (Ankara: Yeni Matbaa, 20 Haziran 1949): 12.>
< Burada Yalman, İnönü-Bayar görüşmesinin tek çıkar yolalduğunu savunmakta ve muvazaa iddialarını reddetmektediL Ayrıca "arabulucu" rolü için, bkz. (Emin
Yalman, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim (İstanbul: Rey Yay., İkinci
Baskı, 1997): 139.>

< CHP kanadından Vehbi Koç-Mümtaz Ökmen, DP kanadından Üzeyir Avunduk-
Emin Sazak görüşmeleri. Bkz. Demokrat Parti Kurucuları Bu Davanın Adamı
Değildirler, Haz. Müstakil Demokratlar Grubu (Ankara: Yeni Matbaa, 20 Haziran 1949): 10.>
<Beyannamenin tam metni için, bkz. (Bayar, 1969: 83-84).>

Görüşmelerin ardından meşhur 12 Temmuz Beyannamesi yayımlanmıştır.

Beyannamesi'nin yayımlanması ile birlikte, DP içinde öteden beri
varolan ihtilaf iyice açığa ÇıkmıŞ ve hem CHP' de hem DP'de bir tür "mü/rir"-
"mutedil" ayrınu dillendirilmeye başlannuştır (Bayur, 1947). 12 Temmuz
Beyannamesi Türkiye' de siyasal parti hayatının gelişiminde önemlİ bir belge
olmuşsa da, sonuçları açısından bakıldığında, Türk siyasetinin, hem iktidar
hem de muhalefet saflarından "müfril" denilen kimseler ile her türlü aşırı sağ
ve sol görüşe sahip ideoloji sahiplerinin dışlanacağı dar bir çerçevede kaldığı
görülmüştür. DP Kurucuları tarafından Beyanname'nin kabulü, önce DP
GİK'te ayrılık ve bölünme yaratmış, daha sonra DP'nin diğer önde gelen
"müfrit"lerini harekete geçirmiştir. Mareşal, Bölükbaşı ve Öner gibi etkili
liderlerin etrafında toplanan müfritlerin iddialarına göre, İnönü, Türkiye'ye
demokratik bir düzen getirmekten çok, batı dünyası için göstermelik bir
muhalefet yaratmış, başına da "mutemet adamı" Bayar' i "münasip" görmüştü.
Bayar, "milli şef'e boyun eğmiş ve DP bir "muvazaa" partisi olarak siyasete
atılnuştı (Arcayürek, 1983: 155). Mareşal de, muhalefeti uyuşukluğa sevketmek
için yayımlandığına inandığı 12 Temmuz Beyannamesi' ni, "bir tilki masalı"
olarak nitelendirmiştir (Cumhuriyet, 16.8.1948). Öner'e göre ise, tüm bu olup
bitenler, iktidarın Bayar'la gizlice anlaştığını ve muhalefetin bir muvazaadan
ibaret olduğunu gösteriyordu (Öner, 1948: 22). DP GİK içinde "müfrit"lerin
sözcülüğünü yapan Tahtakılıç, 1946 seçimleri ve Hürriyet Misakı' nda alınan
kararların İnönü'yü sarstığını, bu sarsıntıyı iyi okuyan Bayar ve ekibinin meşru
müdafaa formülü ile hareket ettiğini ve kendi hesaplarına "dikensiz bir gül
bahçesi" yaratmanın peşinde, Kongre'ye hakim olan özgürlükçü akımdan
rahatsızlık duyduklarını, bunun için önce partiye ve teşkilata egemen olmak için
"müfrillerin partide yeri yoktur" formülü ile hareket ettiklerini ve bu sayede de
Milli Şef İnönü ile kadrosundan destek gördüklerini anlatır (Tahtakılıç, 1989:130-135). 

Benzer şekilde Bölükbaşı da, o günlerde yaşananları ve DP Kurucularının görüşlerini, "Yeni evde eski adetler" olarak nitelendirmiş (Yeni Sabah, 7.3.1948) ve 12 Temmuz Beyannamesi karşılığında partinin mefkureci unsurlarının DP kurucuları tarafından satıldığını iddia etmiştir (Kudret,16.5.1949).

"Müfrit" denilen bu grup, çoğunlukla kuvvetli ve halk kütlesi üzerinde çok büyük etkileri olan şahsiyetlerden müteşekkildi. Yukardan verilen emirlere  uyamayacak, partide sert, itaat talep eden usullere ve şahısların tahakkümüne karşı koyacak insanlardı. Kemal Karpat'ın da belirttiği gibi, bunlar genel görüşleri itibariyla "liberal", ancak CHP'lilere ve özellikle de İnönü'nün
şahsında milli şefliğe karşı "militan" hareket eden kimselerdi (Karpat, 1996:
181). Bunların görüşüne göre, DP'nin esas gayesi tek parti diktatörlüğünü ve
milli şefliği tasfiye etmekti. Bu başarılmadıkça bir uzlaşma ya da mücadelede
Adem Çaylak e 1946.50 Arası Dönemde Mıilrıt Muhafazakar Demokratlar e 29
bir duraklama söz konusu olmamalıydı (Yeni Sabah, 19.2.1948).18 Bayar ve
ekibinin izlediği "yumuşak" muhalefet politikasının, "müfril"ler tarafından
acımasızca eleştirilmesi karşısında, Bayar, kendilerinin ılımlı politikasını
elinden geldiğince savunmuş ve, "Biz 12 Temmuz Beyannamesi'ne arkamıZ!
çevirmiş olsaydık, bizi memleketi ihtitale sürüklemekle itham ederlerdi" (Vatan,
23. 1 . 1948; Esirci, 1999: 211) diyerek bir bakıma bildiriyi imzalamaktan başka
seçeneklerinin olmadığını itiraf etmiştir.

Öte yandan DP içinden Beyannameye sert tepkiler gelmeye başladıktan
sonradır ki, DP liderleri parti içindeki bu görüş ayrılığını konuşmak üzere, 22
Temmuz 1947'de, her ilden iki delegenin katıldığı Küçük İstişari Kongre'yi
toplarruşlardır. Bu kongrede de sert tartışmalar yaşanrruş ve 12 Temmuz
Beyannamesi'ni bir ölçüde reddeden bir hava oluşmuşsa da,19 DP liderleri bu
havayı dağıtmak amacıyla önce iktidara karşı sert bir bildiri yayınlarruş,
ardından kongre, Bayar'ın belirttiği, "Fiili neticelere intizar" (Bayar, 1969: 90). 
Formülünü kabul ederek dağılrruştır. İnönü, DP bildirisini fazla sert
bulmuştur. Bunun üzerine, kongre delegelerini tatmin için böyle bir bildiri
hazırlarruş olan DP liderleri, bu kez de Cumhurbaşkanını tatmin için yine
görüşmeler yolunu tutmuşlardır. 26 Temmuz'da Köprülü, Nihat Erim'le, 27
Temmuz'da Bayar, İnönü ile görüşmüştür. Görüşme çok dostça geçmiş, hatta
kucaklaşıp öpüşmüşlerdir. Bayar müşkülatlarının çokluğundan yakınarak,
müfritlerin rahat bırakmadığını söylemiş ve Cumhurbaşkanına geniş izahatlar
vererek bazı müfrit isimleri sayrruştır (Toker, 1970: 27 1-272; Goloğlu, 1982: 173).

Tüm bu gelişmelerden sonra, 1946 seçimlerinden sonra "sine-i millete"
dönmek yaklaşırru ile siyasi yönünü belirlemiş olan parti içi muhalefet,
böylelikle 12 Temmuz Beyannamesini de, DP Kurucularının İsmet Paşa'nın
ağına düşmesi ve partinin Kurucular tarafından İnönü'nün kucağına terk
edilmesi olarak değerlendirerek başkaıdırmışlardır. İlk isyan edenler,
Bölükbaşl,20 Aldoğan ve Mustafa Kentli olmuştur. Kentli, Bayar aleyhinde
sözler söylemesi üzerine, 19 Haziran 1947'de haysiyet divanına verilerek erken
tarihte partiden çıkarılnuştır (Vatan, 19.6.1947).

< Bu grubun en ateşli temsilcilerinden biri olan General Sadık Aldoğan'a, "İnönü'ye niçin bu kadar sertsiniz"? diye sorulduğunda, Aldoğan Paşa, "Amacımı ve saldırı sebebini bilmeyenler vaktiyle aramızda bir şeylerin geçmiş olabileceğini düşünebilirler. 

Aramızda ne kişisel ne de askerlikteki görevlerim nedeniyle hiçbir olay geçmemiştir. ısmet Paşa, beğendiğim birçok yanları olan değerli ve gerçekten büyük bir kişidir ... Ancak Milli Şef İsmet İnönü 'ye gelince ... Milli Şeflik ve onun temsilcisi İ. İnönü, özgürlük yolunda karşımıza dikilmiş en büyük engeldir ... İşte benim saldırılarım Milli Şefiikten önceki İsmet Paşa 'ya değil. kendisini bu duruma getirmiş olan Milli Şef İsmet İnönü 'yedir. Bu saldırılarımla Milli Şefin de eleştirilebileceğini halka göstermek istiyorum" biçiminde konuşmuştur. Bkz. (Saçlıoğlu, 1990: 24-25). >

< Demokrat Parti Kurucuları Bu Davanın Adamı Değildirler, Haz. Müstakil
Demokratlar Grubu (Ankara: Yeni Matbaa, 20 Haziran 1949): 20-2 ı. >


3. CÜ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR.,

***