Yakın Tarihimizin Utanç Veren Olayları: Dersim Olayları, 1937-1938
Utanmasını bilmeyen bir millet, hata yapmaya mahkumdur…
Dersim İsyanı ya da Dersim Ayaklanması, şu anki adıyla Tunceli ili'nde 1937 yılında meydana gelen geniş kapsamlı isyandır. Bu isyanı bastırmak için Türkiye Cumhuriyeti tarafından düzenlenen harekât ise Dersim Harekâtı olarak isimlendirilmektedir.
Olayların Nedenleri ve Olaylar Öncesi Genel Durum
Osmanlı döneminde yüzyıllarca yurtluk ve ocaklık biçiminde özerk olarak yönetilen Dersim Bölgesi'nde, özellikle Tanzimattan sonra, merkezi yönetimin güçlendirilmesi amacına yönelik düzenlemelere karşı sık sık ayaklanmalar çıkmıştır. Dersim ayaklanmaları adı altında toplanılan bu ayaklanmalar sırası ile 1847, 1877-78, 1885, 1892, 1893-95, 1907, 1911, 1916 yıllarında gerçekleşmiştir. Bölge, Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla özerkliğini kaybetmiştir. Aşiretler, yönetimlerinin elinden alınmasına karşı çıkmış; vergi vermek, askere gitmek gibi çeşitli zorunlulukları ise uygun bulmamışlardır. Seyh Sait Isyanı'yla başlayıp (1925) Ağrı İsyanı'yla süregelen (1930) olaylar üzerine hükümet, 1934 yılından itibaren Doğu'da çıkan ayaklanmaları kararlı bir biçimde çözmek üzere İskan Kanu-nu'nu çıkarmıştır. 14 Haziran 1934'te T.B.M.M.'ne sunulan İskan Yasa Tasarısı, İçişleri Bakanı Şükrü Kaya tarafından açıklanmıştır. Tasarıya göre topraksız köylüye verilecek arazi konusu, Türkiye'nin çoğu illerinde mevcuttur. Doğu halkını topraklandırmak esasını düşünürken, Batı halkını da topraklandırmak bir bütün olarak ele alınmalıdır. Kaya'ya göre, eğer köylü toprak sahibi yapılmayacak olursa, sanayi fabrikaları hangi pazarlar için kurulacaktır. İçişleri Bakanlığı'nca yapılıp Bakanlar Kurulu'nca onaylanan haritaya göre Türkiye, iskan bakımından üç çeşit bölgeye ayrılmıştır:
1. Türk kültürlü nüfusun yoğunluğu istenilen yerler,
2. Türk kültürünü temsili istenilen nüfusun nakil ve iskanına ayrılan yerler,
3. Diğer sağlık, iktisat, kültür, siyaset, askerlik ve güvenlik nedenleriyle boşaltılması istenilen ve iskan ve yerleşimi yasak edilen yerler.
Türkiye'ye yerleşmek amacıyla dışarıdan gelmek isteyen Türk soyundan yerleşik ya da göçebe bireyler, aşiretler ve Türk kültürüne bağlı yerleşik kimseler, bu yasanın hükümlerine göre İçişleri Bakanlığ'ının emriyle kabul olunurlar (md.3).
a. Türk kültürüne bağlı olmayanlar
b. Anarşistler,
c. Casuslar,
ç. Göçebe çingeneler,
d. Memleket dışına çıkarılmış olanlar, Türkiye'ye göçmen olarak alınmazlar (md.4).
a. Türk soyundan olup, hükümetten iskan yardımı istemeyi yazı ile bildiren göçmen ve sığınmacılar, Türkiye içinde istedikleri yerde yerleşmeye serbest bırakılırlar. Hükümetten yerleşme isteyenler, hükümetin göstereceği yerlere gitmeye zorunludurlar.
b. Türk soyundan olmayanlar, hükümetten yardım istemese-er bile hükümetin göstereceği yerde yurt tutmaya zorunludurlar. İzinsiz başka yere gidenler ilk defasında yerlerine çevirilirler (md. 7).
Yasa tasarısının bir başka önemli maddesi ise sekizinci madde olup, Türkiye içinde toprağı dar veya azmaklık, bataklık, ormanlık, dağlık ve taşlık olan yerlerde bulunan ve geçim araçlarından yoksun olan köylüleri gerek yerleşik gerek göçebe bulunsun, üç numaralı bölgeler halkının yaşayış ve sağlık koşulları elverişli olan yerlere nakletmeye, evleri ve dağınık köyleri daha uygun merkezlerde toplamaya, obaları ve komları köyler içine kaldırmaya ve yenilerinin yapılmasını yasak etmeye İçişleri Bakanı yetkilidir, hükmünü getirmiştir.
a. Yasa aşirette tüzel kişi tanımaz, bu konuda herhangi bir hüküm, belge ve ilama dayanmış da olsa tanınmış haklar kaldırılmıştır. Aşiret reisliği, beyliği, ağalığı ve şeyhliği ve bunlardan herhangi bir belgeye veya görgü ve göreneğe dayanık her türlü örgüt ve dalları kaldırılmıştır...
b. Bu yasanın yayınından önce herhangi bir hüküm veya belge ile veya örf ve gelenekle aşiretlerin kişiliklerine veya onlara izafetle reis, bey, ağa ve şeyhlerine özgü olarak tapınmış kayıtlı-kayıtsız bütün taşınmaz mallar devlete geçer...
c. Bu yasanın yayınından önce aşiretlere reislik, beylik, ağalık, şeyhlik yapmış olanları, yapmak isteyenleri ve sınırlar boyunda güvenlik asayiş bakımından sakınca bulunanları, aileleriyle birlikte uygun yerlere naklettirip yerleştirmeye Bakanlar Kurulu yetkilidir (md. 10).
a. Ana dili Türkçe olmayanlardan toplu olmak üzere yeniden köy ve mahalle, işçi ve sanatçı kümesi kurulması veya bu gibi kimselerin bir köyü, bir mahalleyi, bir işi veya bir sanatı, kendi soydaşlarının tekeline alması yasaktır.
b. Türk kültürüne bağlı olmayanlar ya da Türk kültürüne bağlı olup da Türkçe'den başka dil konuşanlar hakkında da, kültürel, askeri, siyasi, toplumsal ye güvenlik nedenleriyle Bakanlar Kurulu kararıyla İçişleri Bakanı gerekli görülen önlemleri almaya zorunludur. (md.11)hükümleri yer almaktadır. Çok uzun tartışmalardan sonra, bu yaşa tasarısı TBMM'de kabul edilerek yasallaşmıştır. 1935 Kasımında Atatürk'ün gündeme getirdiği ve aynı yılın son günlerinde kabul edilen Tunceli Kanunu ile Dersim'de önemli aşamalar kaydedilmeye çalışılmıştır. 25 Aralık 1935 tarihinde 2884 sayılı Tunceli ilinin yönetimi hakkında yasa, T.B.M.M.'nde kabul edilerek, 2 Ocak 1936 tarihinde de yürürlüğe girmiştir. Bu yasanın yürürlüğe girmesinden itibaren, Tunceli'de aşiret, ağalık, şeyhlik ve seyitlik yönetiminin yıkılarak, bu geleneksel kurumların egemenliğine son verilmeye çalışılmıştır. Merkezi otoritenin Tunceli'de gittikçe güç kazanması üzerine aşiretler arasında çatışmalar başlamıştır. Bunlardan en kayda değer olanı, Seyit Rıza önderliğinde yapılan hükümet karşıtı propagandadır. Bu propagandaya göre, aşiret kadınlarının namusu tehlikededir. Bunlar gündüzleri kocalarının, geceleri "karakol efradının" malı olacaktır. Hükümetin yaptırdığı karakollar yakında bu bölgeden sürülecek olan aşiretlere posta mevki olmak içindir. Köylerdeki bütün halk bir yere toplanacak, evlerin içine tıkılacak, bu evlerin önünde birer polis bekleyecektir. Ekmek ve odun "vesikayla" verilecektir. Halkın bütün kazandığı elinden alınacaktır. 1930'ların ilk yarısında bölgede meydana gelen ayaklanmalar bastırıldıktan sonra, 25 Aralık 1935 tarihli 2884 sayılı Tunceli Vilayeti’nin İdaresi Hakkında Kanun çıkarılmıştır. Buna göre Tunceli iline bir askerî vali atanacaktır. Bu kanunla birlikte Dersim’in adı Tunceli olarak değiştirilir. Hemen sonra daha önce Birinci Genel Müfettişlik kapsamında bulunan Elazığ, Tunceli, Erzincan ve Bingöl’ü içeren Elazığ merkezli Dördüncü Genel Valiliği 6 Ocak 1936 tarihinde kurulur. Bu genel valiliğin başına Dersim Valisi ve Kumandanı sıfatıyla Abdullah Alpdoğan atanır. Elazığ’da İstiklal Mahkemesi adı verilen bir askeri mahkeme kurulur. Bu mahkeme özel olarak Dersim için teşkil edilir. Tunceli Kanunu’nun geçerlik alanı sadece Dördüncü Genel Valilik kapsamına giren illerle sınırlı kalmaz. Sivas, Malatya, Erzurum ve Gümüşhane illeri de bu kanunun geçerlik alanına dahil edilirler. Böylece Tunceli Kanunu merkezi Dersim olmak üzere Alevi yurttaşların yerleşik olduğu tüm sahayı kapsamına alır. Dersim, bu kanunla “Yasak Bölge“ ilan edilir. Ülkeye giriş çıkışlar özel izne tabi tutulur. Bu dönemde DERSİM in ileri gelen insanları durumu değerlendirmek için toplanır ve o dönemde halkı oradan dağıtmak için yaptırılması düşünülen karakolların yapılmasına karşı çıkarlar. Nihayetinde 1937 yılının 21 Martı’nda, Newroz gecesi, Harçik Çayı üzerindeki köprünün yıkılmasıyla ayaklanma baslamıy olur Aynı zamanda dördüncü genel müfettiş sıfatını alan Vali General Abdullah Alpoğan geniş yönetsel, askeri ve yargısal yetkileri vardı. Ayrıca Alpdoğan'ın çok sert ve otoriter biri olmasının da isyanı tetiklediği belirtilmektedir. Alpoğan düzeni sağlamak ve güvenlik açısından gerekli gördüğü durumlarda ilde yaşayan kişileri ve aileleri, il sınırları içinde bir yerden bir başka yere göndermeye ve il sınırları içinde oturmalarını yasaklamaya da yetkiliydi. Bu yüksek yetkiler Alpoğan’a dilediğini yapabilme gücünü sağlıyordu. Alpdoğan, 1936‘da Dersim’in Amutka, Pulur, Karaoğlan, Sin, Haydaran, Danzig ve Burnak gibi stratejik merkezlerinde askeri kışlalar ve karakollar inşaa ettirmeye başlar. Bu merkezlerden biri de eskiden Mazgirt’e bağlı olan Mamikan (Mameki) köyüdür. Bu köy adı Tunceli olarak değiştirilen Dersim’in yönetim merkezi olarak seçilir. Demenan aşireti ile bazı Nazımiye aşiretleri kendi bölgelerinde yapımı başlatılan karakollara baskınlar düzenlemeye başlarlar. Uzunca bir süre bölgede güvenlik sağlanamamış ve hükûmet otoritesi kurulamamıştır. Bu sırada Suriye sınırına yakın bölge ve illerde de benzer olaylar görülmeye başlanmıştır. Hatay'a bağımsızlık tanıyan Milletler Cemiyeti kararından sonra, TBMM'de yapılan görüşmelerde, bu gelişmelerin başta Fransa ve Fransa'nın mandası altındaki Suriye tarafından kışkırtıldığı ileri sürülmüştür. Başbakan İsmet İnönü ise, Tunceli ilinde iki yıldır izlenen reform programının amacının bölgenin uygar bir hale getirilmesi olduğunu belirterek, programa karşı bölgede direniş olduğunu belirterek olaylara dair yüzeysel duruşunu sergilemiştir.
Dersim Harekâtı
Ayaklanma, Ehl-i Beyt soyundan olduğu iddia edilen Ocakzade kökenli ve Şeyh Hasan Kürt aşiretine mensup olan Abasan Aşireti reisi Seyit Rıza önderliğinde, asker ve vergi vermek istemeyen diğer aşiretlerce de desteklenen bir grup tarafından 20-21 Mart 1937 gecesi Harçik köprüsünün yıkılması, köprüyle Kahnut Bucağı arasındaki telefon hattının kesilmesi ve bölge askeriyesine düzenlenen saldırı ile başlamıştır. Askeriyenin yakıldığı, askeriyedeki bütün askerlerin öldüğü de döneme dair yapılan iddialardan biridir. Bunun üzerine resmen isyan başlamıştır. İsyan bölgenin coğrafi ve etnik durumu nedeni ile hızla büyümüştür. Ayaklanmayı Kureyşan aşireti başlatmış ve özellikle Demenan, Haydaran ve Yusufan Kürt aşiretlerinin katılımı ile iyice genişlemişdir. Ayaklanmaya toplam yaklaşık 6.000 kişilik bir grubun katıldığı iddia edilmektedir. Tüm bu gelişmeler üzerine general Abdullah Alpoğan’ın düzenlediği ilk harekât büyük başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Aşiretler ise bunun verdiği moralle tamamen silahlanmışlardır. Bu yüzden isyanı bastırmak iyice zorlaşmış, Alpoğan yanına aldığı 50.000 asker ile bölgeye gitse de dağları bir türlü aşamamıştır. Bu gelişmeler sonucunda gerekli olanın bir hava saldırısı olmasına karar verilmiş, gerekli onay alınınca Sabiha Gökçen davet edilmiştir. Sabiha Gökçen Hava Kuvvetleri'nden 3 uçak filosu ile havadan saldırı gerçekleştirmiş ve isyancıların saklandıkları en büyük yer olan Laş mevkiini yerle bir etmiştir. Yapılan harekât başarılı sonuçlanınca, askerlerde bölgeye girmeyi başarmıştır. Bunun üzerine Seyit Rıza, bölge halkına zarar gelmesin diye Haydaran, Kureyşan, Demenan, Yusufan, Kırgan Kürt aşiretleri reisi ile birlikte teslim olmuş ve harekât, 13 Eylülü 1937'de sona ermiştir. Ayaklanmayı bastıran bu askeri harekât tarihe Dersim Harekatı olarak adlandırılır. Askeri harekâttan sonra yapılan yargılama 15 Kasım 1937’de sona ermiştir. Ayaklanmanın lideri Seyit Rıza ile 6 kişinin idamına karar verilmiş ve vakit kaybedilmeden idamlar gerçekleştirilmiştir. Çok sayıda Kürt ayaklanmacı değişik hapis cezalarına çarptırılmış ancak olaylar durulmamış ve 1938'de Kureyşan aşireti intikam için diğer Kürt aşiretlerini silahlanmaya davet etmiş ve ikinci bir isyan başlamıştır. Bunun üzerine başlatılan ikinci askeri harekât ile Eylül 1938'de ayaklanma tamamen bastırılmış ve olaylar sona ermiştir. Direniş amacıyla kırsal alanda kalanların direnişi ise 1948'e kadar sürmüştür.
Dersim Olaylarının Kronolojisi
25 Aralık 1935: Tunceli Kanunu çıkarıldı ve Dersim adı Tunceli olarak değiştirildi.
6 Ocak 1936: Elazığ merkezli Dördüncü Genel Valilik kuruldu ve başına General Abdullah Alpdoğan atandı. Dersim’de stratejik merkezlerde kışla ve karakol inşasına başlandı. önlemekti.
20-22 Mart 1937 Kahmut Olayı: 1936‘da başlatılıp kış nedeniyle ara verilen kışla-karakol inşası 1937 Mart’ında devam ettirilince, direniş de Karakol baskınları tarzında yeniden başlamıştır. 1937 yılının ilk olayı 20-21 veya 21-22 Mart 1937 gecesi saat 11‘de Pah-Kahmut bucaklarını bağlayan Harçik Suyu üzerindeki tahta köprünün Demenanlılar ve Haydaranlılar tarafından yakılması ve civardaki karakola baskındır. Naşit Uluğ’a göre Dersimli büyük eylemleri genellikle 22 Mart sabahı başlatır, çünkü bu tarih güneşe tapılan devirlerden kalma bir inanç gereği kutsaldır, ilkbaharın da başlangıcıdır.
26-27 Mart ve 26 Nisan 1937: Seyit Rıza’nın oğlu Bıra İbrahim (Bava), babası adına askeri harekatın durdurulmasını talep etmek üzere gittiği Hozat dönüşünde Kırğan köyü Deşt’te misafir olduğu evde uyurken öldürülür. M. Nuri, bu siyasi cinayeti Alpdoğan’ın adamı Binbaşı Şevket’in adamlarının örgütlediğini iddia ederler. Seyit Rıza, misilleme olarak Kırğan aşiretinin merkezi Sin bucağını ve karakolunu basar. Ordu, Kırğan aşireti eşliğinde saldırıya geçer. Böylece Seyit Rıza ve aşireti ile Bahtiyar aşireti de başlamış bulunan çatışmalara katılırlar. Çatışmalar fiilen toplu bir direnişe dönüşür. Aşiretler arasında genel bir birlik kurulamaz.
1-3 Mayıs 1937: Mazgirt’e ve Mazgirt Köprüsü’ndeki birliklere saldırı. Sabiha Gökçe’nin de katıldığı 15 uçaklık bir filo Zel, Kırmızı Dağ, Yukarı Bor (Keçizeken) çevrelerini bombalar.
8 Mayıs 1937: Genelkurmay, Dördüncü Genel Valiliğe 8 Mayıs’ta genel tenkili başlatması emrini iletir.
19 Mayıs 1937: Emir üzerine 25. Alay Kırmızı Dağ zirvesini bir saldırıy geçer, tespit edilen Nazımiye-Kırmızı Dağ-Sin-Karaoğlan hattına ulaşır. Bu saldırı için 19 Mayıs gününün seçilmiş olması dikkat çekmektedir.
26 Mayıs 1937: Bahtiyar köylerine ordu baskını ve bu bölgede önceden boşaltıldığı görülen Resikan, Gözerek, Varuşlar, Çökerek ve Çat köylerinin yakılması.
18 Haziran 1937: Başbakan İnönü Elazığ’a gelerek sürmekte olan harekatı görüşür.
22 Haziran 1937: Ordu birlikleri Zel, Bokir, Sıncık, Aziz Abdal dağlarını kontrol altına alırlar.
9 Temmuz 1937: Dersim ulusal hareketinin Seyit Rıza’dan sonraki en önemli önderi Alişer, eşi Zarife’yle birlikte Rehber ve çetesi tarafından öldürülür. Alişer ve eşinin kesik başları Elazığ’daki Abdullah Alpdoğan‘a yollanır.
17-18 Ağustos 1937: Tokmakbaba-Titenik-Sarıoğlan üçgeninde çetin çarpışmalar gerçekleşir. Seyit Rıza’nın ikinci eşi, büyük oğlu Şeyh Hasan, üç torunu ve bin kişilik kuvveti bu çarpışmada hayatlarını kaybederler.
5-15 Eylül 1937: Seyit Rıza Erzincan’a giderken yakalanır. Bir söylentiye göre yakalandığında komşu illere kaçmaya çalışırken bir diğer söylentiye göreyse kaçma girişimi yoktur ve kendi kararıyla Erzincan jandarmasına teslim olmuştur. Seyit Rıza’nın yakalandığı haberini 13-14-15 Eylül tarihli Tan, Kurun, Ulus gibi gazeteler vermektedir. Yakalanışına ilişkin ilk haber 13 Eylül tarihli gazetelerde çıkar. Seyit Rıza’nın yakalanması üzerine Mustafa Kemal, İsmet İnönü, İçişleri Bakanı Şükrü Kaya ve 3. Ordu Müfettişi Kazım Orbay Abdullah Alpdoğan’a bu başarısı nedeniyle kutlama mesajları gönderirler.
Ekim 1937: Toplamda 58 kişi olduğu belirtilen kişiler askeri mahkemede Dersim’i isyana teşvikten ve bu isyana katılmaktan dolayı yargılanır.
15 Kasım 1937: Ekim ayı ortasında başlayan yargılama 15 Kasım’da biter. 14 kişi beraat eder. Seyit Rıza da dahil 7 kişi idama, 37 kişi ağır hapis cezalarına mahkum edilir. 15 Kasım’da Seyit Rıza ve diğer altı kişi Elazığ Buğday Meydanı’nda şafakla birlikte infaz edilirler. Bu altı kişi, S. Rıza’nın oğlu Resik Hüseyin, Kamer Ağa’nın oğlu Yusufanlı Fındık, Şeyhan reisi Usê Seydi, Demenan reisi Cebrail, Kureşanlı Hasan ve Haydaranlı Kamer Ağa’dırlar. Bu idamlarala birlikte 1937 yılı direnişi sona erer.
18 Kasım 1937: Zamanın Başbakanı İsmet İnönü (İso Ker), Seyit Rıza ve beraberindekilerin idamı üzerine verdiği demeçte, “Dersim meselesini ortadan kaldırdık...Dersim müşkilesinden kurtulduk“ derken, Cumhuriyet gazetesi başyazarı Yunus Nadi, “Tarihe Gömülen Dersim’e Dair“ başlıklı 18 Kasım 1937 tarihli yazısında, “Senelerden beri adına Dersim denilen mesele tarihin ummanına katılmış ve ebeddiyen ölmüştür“ demektedir.
2 Ocak 1938: Dördüncü Genel Valiliğin Munzur-Merho-Mercan dereleri arasındaki bölgeyi ve Kalan Deresi havzasını boşaltma kararı ve bu kararı uygulama girişimi gerçekleşir. Bunun üzerine Ovacık’tan gelen yedi jandarma Kör Abbas, Keçel ve Bal aşiretlerinden isyancılar tarafından tarafından Mansul Uşağı Köyü’nde öldürülürler. Ardından Mercan Karakolu basılır. Bu sırada iki asker daha öldürülür.
11-12 Haziran 1938: İkinci harekat çevre illerden orduların aktarılması ve diğer hazırlıklar nedeniyle biraz geçte olsa 11-12 Haziran’da başlar. 19-22 Haziran 1938: Ali Boğazı ve çevresindeki Koçan grubu aşiretleri 19-22 haziran günlerinde direnişe geçerler. 19 Haziran’da Amutka Karakolu kuşatılır ve çevredeki birliklere saldırılır. Çarpışmalar 22 Haziran’a dek sürer. 22 Haziran’da Koçan aşiretleri Ali Boğazı’na sığınmak zorunda kalırlar.
24-30 Haziran 1938: 24 Haziran günü İç Dersim’deki Dolu Babadaki isyanlar kontrol altına alınır. Halk ile ordu arasında şiddetin zirvede yaşandığı çarpışmalar yaşanır. Sansasyon ve tartışmalara son derece açık rakamlara göre 11-12 Haziran’dan 29 Haziran’a kadar tam 60 köy boşaltılır ve yakılır. Dönemin Başbakanı Celal Bayar, 30 Haziran 1938‘de TBMM’de yaptığı konuşmada “ordularımız pek yakın zamanda...Dersim mıntıkasının sakinlerini tamamen kaldıracak ve bu meseleyi esasından kesecektir“ der.
10-31 Ağustos 1938“Üçüncü Askeri Harekat”: Bu harekat toplama, ve 1931‘de İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’nın raporunda planlanan Batıya toplu göçün hayata geçiriliş safhasıdır. Bu tarihler arasında Dersim’in her tarafında aynı anda en az 5-7 bin kişinin (aşiret reisleri, kolbaşılar, seyitler ve aileleri) batı illerine nakli ve iskanı başlatılır. 31 Ağustos 1938’de süreç tamamlanır. Dersim Olaylarının Sonuçları ve Değerlendirmeler Harekâta katılan yöre halkının bir kısmı başka illere gönderildi. Askerî harekât, her ne kadar bazı aşiretleri sürgün etse de, harekât 1938 yılının sonuna doğru sona ermiştir. Harekât sonucunda 40.000 arasında sivil ölürken, 12.000 kişi başka yerlere sürgün edilmiştir. Ayaklanmaya katılan aşiret mensupları, Kayseri'nin Sarız, ilçesi ve Erzurum, Yozgaz, Muş gibi çeşitli illere gönderilmiştir. Bu tenkil harekatından sonra 14 Haziran 1938'de İçişleri Bakanı Kaya, 4 Haziran 1937 tarih ve 15146 sayılı konuyla ilgili bir yazıyı Kültür Bakanlığına göndermiştir. Yazının konusu, Dersim kız ve erkek çocuklarının yatılı okullarda yetiştirilmeleri hakkındadır. Kaya, yazıda Dersim'de yapılan ıslahat çerçevesinde Türklerin yoğun olduğu ve Dersim'den oldukça uzak yerlerde kız ve erkek yatılı okullarının açılması ve bu okullarda Dersim'den getirilecek beş yaşını doldurmuş kız ve erkeklerin okutturulup büyütülmesi ve birbirleriyle evlendirilerek baba ve annelerinden miras kalan mal ve arazileri içinde birer Türk yuvası kurmalarını önermektedir. Böylece, Türk kültürünün Dersim'de esaslı bir biçimde yerleştirilmiş olacağını düşünmektedir. Kaya'ya göre zaten Horasan'dan gelme Türk olan Dersimliler, Kırmanç denilen Farsça'dan bozma bir dille konuşan insanlarla yakın ilişkide bulundukları için hem ana dillerinden uzaklaşmışlar hem de alevilik ve bektaşilik aralarında rağbet görmüştür. Böylece Türklükle Kürtlük arasında kalmış olan Dersimli erkekler çevreyle ilişki kurup Türkçe öğrendikleri halele, kadınlar kendi çevrelerinden ayrılmadıklarından erkeklerinden daha önce Kürtleşmeye başlamıştır. Bundan dolayı çocuklarına Türkçe öğretememektedirler. Oldukça tartışmalı bilgiler içeren ve bir tür "Enderun" yöntemiyle konuya yaklaşan İçişleri Bakanı Kaya'nın yazısında bizce altı çizilmesi gereken nokta, soruna ırkçı olmamakla birlikte dil bazında kültürel etnik vurgu yapılmasıdır.
Bu arada Başbakan İnönü, 18 Haziran 1937'de Genel Kurmay Başkanı Fevzi Çakmak'ın da katıldığı Bakanlar Kurulu toplantısı yapmış ve Dersim için bir "Islahat Programı" hazırlanmıştır. İçişleri Bakanı Kaya'nın yukarıda değindiğimiz yazısıyla bir koşutluk taşıyan Islahat Programı'na göre, Dersim'e yol, köprü, okul, kışla yapılacak, askerlik ve vergi işleri düzene konulacak, ağalık, derebeylik, şeyhlik kökünden kaldırılacak, zorbaların malları devlete geçecek, halka toprak, ziraat aletleri ve tohumluk verilecek, Dersim'i haydut yatağı durumuna getirenler, batı illerine nakledilecek, orada iskan edilip, namuslu, eğitilmiş vatandaşlar haline geleceklerdir. Dersim tamamiyle boşaltılacak ve burada Bakanlar Kurulu'nun izni olmadan kimse oturmayacak ve yerleşmeyecektir. Ülkenin öbür köşelerine yerleştirilen Dersimliler ev ev dağıtılacaklardır. Böylece Horasan'dan gelme öz Türk olan Dersimliler, asıl çevresine, benliğine kavuşacaktır1 Bir yandan bu program hazırlanırken çok sayıda Dersimli güvenlik güçlerine teslim olmuşlar, dolayısıyla olaylarda bir azalma kaydedilmiştir. Dersim'deki isyanı başlatanların önderlerinden Seyit Rıza ve yandaşları ise, Kutu deresine saklanarak direniş göstermişlerdir.
18 Eylül 1937'de Başbakan İnönü, T.B.M.M.'nde, gelişen olayları şöyle değerlendirmektedir: "Cumhuriyetin imar ve ıslah programına muhalefet eden, nüfusları az olmakla beraber, altı aşirettir. Bugün bu altı aşiretten kışkırtıcı ve başı dönmüş ne kadar adam varsa bunlar reisleriyle birlikte etkinlik olanağından tamamen yoksun bırakılmışlardır. Altı aşiretten birinin reisi imha edilmiş ve diğer reislerin hepsi yakalanmış ve adalete teslim edilmiştir... Kanun götüren ordu ve jandarma neferlerinin ayak basmadığı yer, inmediği dere ve çıkmadığı tepe yoktur. ... Arkadaşlar, Cumhuriyetin kanunlarının ancak refahı, ümranı ve iyi geçinmeyi hedef tutan hükümlerini yürütmek için, çetin şartlar içinde alınan olumlu sonuçlara ermek yolunda Cumhuriyet yönetiminin güçlü olduğu kadar şefkatli ve adaletli olduğunu göstermek itibariyle Tunceli olayları en son ve en inandırıcı bir örnek olmuştur" İnönü anılarında ise, Dersim'de aşiret reislerin kısmen mezhep kışkırtmalarından yararlanarak sürekli bir huzursuzluk yarattıklarını, sorunun aslında kültürel ve ekonomik sorun olduğunu, darlık içinde olan halkın geçimini dışarıda aradığını, Dersim halkının görgülü ve çoğunun İstanbul'da yetiştiğini ama dışarıdan yerlerine döndüklerinde kabile reislerinin, dini başkanların, yani şeyhlerin etkisi ve kışkırtmalarıyla yüzyüze geldiklerini söylüyor. Ve ekliyor; "... Dersim sorununu sonunda demiryolu çözdü. Bölgenin güneyinden, kuzeyinden demiryoluna kavuşturulmasından sonra memleketin herhangi bir yerinde olacak bir asayişsizlik hareketiyle Dersimde olacak asayişsizlik hareketinin hiç bir farkı kalmadı. Ben 1937'de Başbakanlıktan ayrılıncaya kadar Dersim doğal yaşam koşullarına kavuşturulmuştur" İnönü, T.B.M.M.'nde ıslahat raporunu değerlendirmesinden bir hafta sonra bir buçuk aylık izne ayrılmış, Bayar'ın Başbakanlığa atanmasından sonra 12 Kasım 1937'de Atatürk'ün de katıldığı "Şark Seyahati"ne çıkılmıştır. Bu gezi sürerken, Seyit Rıza ve yandaşları yakalanmış ve 15 Kasım 1937'de Elazığ'da idam edilmişlerdir. 26 Kasım 1937'de bu gezinin bir değerlendirmesini yapan Bayar, bölgeye ilişkin izlenimlerini şöyle açıklamıştır: "Dersim'de yaşanabilecek sınırlı vahaları ihya için her şeyi yapacağız. Orada mutsuz bir yaşam sürenlere verimli topraklar bulacağız".
Bayar, 13 Aralık 1937 günü Sekizinci Arttırma ve Yerli Mallar Haftası'nı açış söylevinde de: "Bugün az çok kabadayılık ananesiyle şekavet merkezi addolunacak çevrelerimizde dahi şekavetin ismi unutulmuştur. Asayiş olağanüstü bir surette gerçekleşmiştir. Bu şekaveti sanat ittihaz edebilen vatandaşlarımız dahi sabanına sarılmıştır ve hayatlarını bizzat kendi gayretleriyle kazanmaktadırlar" 115 demektedir. Bayar'ın bu açıklamalarına bağlı olarak Naşit Uluğ bilimsel olduğundan oldukça kuşku duyduğumuz ve çok sayıda yanlış bilgi içeren çalışmalarından birinde116 Celal Bayar'ın 1938 yılında Dersim denilen işi kesin bir biçimde tasfiye etmek için devletin bir önlemi daha olduğuna ve ordunun Dersim yöresinde görev alacağına ve genel bir tarama harekatıyla bu sorunu kökünden söküp atacağına değiniyor Uluğ, yörede gördüklerini şöyle dile getiriyor: "Azgınlık bu sefer Kalan mıntıkasında başladı.... Kalanlılar, ağaların ve seyitlerin tahriklerine uyarak Diztaş karakoluna saldırdılar. Böylece Uluğ, Dersim yöresinde gelişen olayları ve ona karşı hükümetin aldığı önlemleri doğrulamış oluyor.
Ne var ki, İnönü'nün belirttiği gibi Başbakanlıktan ayrılışından sonra Dersim'de olaylar durmamış, yeni ayaklanmalar baş göstermiştir. Dördüncü Genel Müfettişliğin 6 Ocak 1938'de hazırladığı bir raporda Dersim'de o güne değin 5050 silah toplanmış ve bunun yararlı yanları da görülmeye başlanmıştır. Bununla birlikte geleneksel bağlılıklar ve çıkarlar zayıf kılındığı zamanlarda birlikte çalışma heveslerini ateşleyebileceği düşüncesiyle, yörede uygun bir mevsimde bir başka harekâtın yapılmasının doğru olacağı belirtilmiştir.
Ancak, 18 Ocak 1938 tarihli bir başka raporda Dördüncü Genel Müfettişlik yörede devlete ve hükümete karşı propagandanın yapıldığını belirtmektedir. Dersim olaylarını yakından izleyen İçişleri Bakanlığı 19 Şubat 1938'de Dördüncü Genel Müfettişliğe verdiği emirde, muhalefet gösteren aşiretlerin çabaları ve kendilerine yandaş kazanmak için yapmakta oldukları toplantı ve propagandaların nitelik bakımından bölge üzerinde uyanık bulunmanın önemini ortaya koyduğu belirtilmektedir. Özellikle ilkbaharda daha çok uyanık olmanın ve tasarlanan harekâtın plan ve programlarının şimdiden hazırlanması gerektiğine işaret edilmekte ve Müfettişliğin bu konudaki düşünceleri istenmektedir. Aynı konu üzerinde önemle duran Başbakan Bayar, İçişleri Bakanlığının konuya ilişkin tezkeresine verdiği yanıtta Dördüncü Genel Müfettişlik'in raporunda bildirilen durum, Tunceli bölgesinde haydutların kaynaşma hareketlerinin devam ettiğini göstermekte olduğundan, mevsimin uygun zamanında bir sürprizle karşılaşmak olasılık ve olanağını önlemek için, Genel Müfettişliğin haber vermesi üzerine çok uyanık davranılması gereğinin tekrar kendilerine bildirilmesini rica etmektedir.
24 Nisan 1938'de ise daha önce değindiğimiz İskân Kanunu'na ek kanun çıkarılarak iskân edilecek göçebelerden henüz nüfus kütüklerine yazılmamış olanların gizli nüfus cezasına ve hiçbir harç ve resme bağlı kılınmadan nüfusa kaydedilecekleri (md.1) hükmü getirilmiştir.
Süregelen Dersim olayları hükümetin daha ciddi önlemler almasını gerektirmiş, TBMM'nin 29 Haziran 1938 günkü oturumunda Başbakan Bayar Meclisin tatile girmesi dolayısıyla verdiği söylevde, Dersim'de bir ıslahat programı olduğunu, bu programın yol, köprü ve karakol inşaatı suretiyle yürütüldüğünü, 1937'de askeri harekât yapıldığını, 1938'de de bu programa göre askeri harekatın yürütülmesi gerektiğini ve yöreye daha fazla askeri güç toplandığını belirtmiştir. Dersim için uygulanmakta olan programın gereği olarak bu sorunu kesinlikle çözecek ve Dersim denilen işi kesinlikle tasfiye etmek için alınacak bir başka önlemin de yakında ordunun Dersim yöresinde yapacağı manevralar olduğunu ve bu sorunu kökünden söküp atacağını sözlerine ekleyen Bayar, konuşmasını şöyle sürdürmüştür: " Arkadaşlar, Dersimliler ne istiyorlar. Orada oturup şekavet yapmak istiyor, mal çalacağım ilişmeyeceksiniz diyor, adam öldüreceğim yasal kovuşturma yapmayacaksınız diyor, silahla gezeceğim hoşgörü göstereceksiniz diyor. Vatani görevlerimi yerine getirmeyeceğim diyor.... Bilinmesi gereken bir gerçek vardır ki, Cumhuriyet böyle bir vatandaş tanımıyor... Bu gerçek anlaşılıncaya kadar kuvvetlerimiz orada fiilen bulunacaktır. Eğer ellerinde bulunan silahı teslim ederler ve Cumhuriyetin emirlerine uyarlarsa kendileri için yapacağımız şey, sevgiyle göğsümüzü açıp bağrımıza basmaktır..... Dersimliler sesimizi işitmelidir. Bizim sesimizde şevkat olduğu kadar kudret de vardır... Bu ikisinden birini seçmek kendilerine aittir. Bilmelidirler ki şevkatimiz de kahrımız da boldur".
Görüldüğü üzere gerek İnönü’nün gerekse Bayar'ın iddia ettikleri gibi Dersim'de olaylar azalmamış, dolayısıyla Başbakanın da üslubu sertleşmiştir. Temmuz 1938 başına kadar Tunceli harekâtının kayıp durumu ise şöyledir: Tenkil kuvvetlerinden 33 şehit 60 yaralı, haydutlardan 163 ölü ve yaralı, dehalet edenler (sığınanlar) 866 kişi, yakılan köylerin adedi ise 60'tır.
6 Ağustos 1938'de Bakanlar Kurulu'nun aldığı kararda Tunceli halkından ve yasak bölgelerin içinden ve dışından 7.000 kişinin batı illerine ve iskânına, yasak bölge dışında bulunan, ancak yerlerinde bırakılması uygun olmayan aşiret başkanları, kolbaşıları, seyit ve şeyhlerle bunların aile ve yakınlarının da batıya nakle bağlı tutulmaları vurgulanmaktadır. Bölge halkının silahtan arındırılması ve harekâttan sonra da bu işin sürdürülmesine, batıya nakil edileceklerden ne kadarının hangi sanayi merkezlerine sevk edileceklerine, ele geçen mahkûmların hükümlerinin infazına, asker kaçaklarının askerlik hizmeti gördükten sonra batıda tertip oldukları yerlere şevkinin yasak bölgenin korunması için kuvvet çıkarılması gibi konulara da değinilmektedir.
23 Ağustos 1938'de doğu illerinde yapılan askeri harekâtı izlemeye giden Bayar şunları söylüyor: "...Orada iken Dersimin tedip harekâtı aynı zamanda imar ve ıslah programıyla ilgilendim. Askeri ve mülki yetkililerin bilgi ve değerlendirmelerini dinledim. Yapılan tedip harekâtı kesin ve olumlu sonuç vermeye başlamış ve son aşamasına gelmiştir. Kısa bir süre sonra Dersim'in şimdiye değin geçirdiği aşamaları ve bundan sonra yapılması kararlaştırılan ıslahatı ayrıntılarıyla kamuoyuna bildireceğim. Şimdiden ifade edebilirim ki, eski zamanlarda olduğu gibi toplu eşkiyalığın oluşumu giderilmiştir. Ordumuzun ve jandarmalarımızın bu çetin dağlarda gösterdiği kahramanca etkinliği ulusumuzun takdirine arz etmek görevimdir".
Sabiha Gökçen ise, Birinci Tayyare Alayı İkinci Bölük'ünde Dersim harekâtına katılmış ve verilen emir doğrultusunda yöreyi bombalamıştır126. Gökçen, Dersim harekâtı sırasında gösterdiği başarı ve uçuşlarındaki kahramanlıklardan dolayı dönemin Türk Hava Kurumu Genel Başkanı Fuat Bulca tarafından murahhas madalyası ile onurlandırılmıştır. Atatürk ve Bayar ile birlikte Doğu gezisine katılan Sabiha Gökçenin Dersim'e ilişkin anılarına göre, Atatürk'ü görmeye gelen bir Dersim'li Mustafa Kemal'e "Biz namert insanlar değiliz Paşam. Biz nankör insanlar da değiliz. Ama gaflete geldik. ... Ben ve daha birçok Dersim'li Türkiye'nin esenliği için yabancı boyunduruğundan kurtulmak amacıyla senin emrin üzerine silaha sarıldık... Bu topraklar hepimizin Paşam... Ama kendini bilmez üç beş kişi, cahilleri kandırarak buraların adını lekelemek istediler..." biçiminde bir tür özür dilemiştir. Mustafa Kemal ise silah arkadaşım diye hitap ettiği köylüye: "Hatasız kul olmaz... Birkaç kişinin hata yapmasıyla bu hataya uzaktan yakından ortak olmamışları bir tutmayız. Sizler bizim kanımızdansınız, bizim insanlarımızsınız, bu toprakların insanlarısınız. Geçmişteki ufak tefek hataları unutmaya, kin beslememeye, kardeşliğimizi sürdürmeye zorunluyuz. Ben Dersimlilerin... nasıl temiz, nasıl asil duygulu, nasıl vatanperver olduklarını yakinen bilirim. Sizlerin böyle hareketlere asla katılmamış olduğunuzdan da haberim var... Biz bir milletiz, bundan başka gidecek Türkiye'miz yok. Bunu bilir, bunu anlarsak, bizi ne içerden ne de dışarıdan kimse böler. Dersim olaylarının yoğunluk kazandığı o günlerde 19. Piyade Alayında stajyer olan Muhsin Batur İse, eğitim yapmak üzere Dersim'e gönderildiklerini ve Harput eteklerinde çadırlı ordugâh kurarak bir süre sonra Pertek'e doğru harekete geçtiklerini ve iki ayı aşkın süre burada özel görev yaptıklarını anılarında belirtiyor, ancak okuyucularından özür dileyerek yaşantısının bu bölümünü anlatmaktan kaçınacağını söylüyor. Alaya verilen özel görev bittikten sonra subaylara ve öğrencilere Atatürk'ün birer imzalı madalya dağıttığını belirten Batur, bilindiği üzere Cumhurbaşkanlığına aday gösterilmiş, Hava Kuvvetleri Komutanlığı ve Tabii Senatörlük yapmış, 12 Mart Muhtırasında imzası bulunmuş bir kişidir. Niçin özür dileyerek anılarını anlatmakta sakınca gördüğünü sorduğumuzda, o tarihte henüz 17 yaşında olduğunu, harekâta katılmadığını ve hiçbir şey yapmadığını açıkladı. Anılarında zaten "birşey yapmaktan" öte "birşeye tanık olma" anlamı çıktığını belirtmesi üzerine Dersim'de tanık olduğu şeylerin bir devlet sırrı olarak kendisinde kalacağını ancak o dönemde o yörede tanık olduğu "şeylerin" günümüzde de yapılan ve karşısında olduğu "şeyler" olarak niteleyip sözlerini noktaladı. Dersim olaylarından yaklaşık 50 yıl sonra Bayar ise, Dersim isyanını tamamen Kürtlerin siyasal düşünceleri olarak niteleyip, Dersimlilerin ne anarşist ne şu ne bu oldukları, doğrudan doğruya bağımsız Kürt hükümeti kurmak istedikleri kanısındadır, Büyük Millet Meclisi açıldığı zaman, Atatürk bu ilden beş milletvekili istemesine karşın Dersimliler milletvekillerini seçmişler, ancak Meclis'e göndermemişlerdir. Bayar'a göre isyanın bir başka nedeni, Sevr Anlaşması'nın uygulanmasını sağlamaktır. Bu yüzden Dersim isyanı altında İngiliz parmağı olduğunu, İngilizlerin parasına dayanarak tampon bir prenslik yapmak istendiğini ve günümüzdeki Kürt hareketlerinin de Dersim isyanının bir uzantısı olarak bağımsız Kürdistan tezine dayandığı ve bu hususta dış yönlendirme ile desteğin daima varlığını koruduğunu iddia eder. Dersim olaylarına tümüyle kültürel boyutta yaklaşarak 1930'ların "Kürt direnmesiyle" "şimendifer politikası" arasında yakın bir ilişki kuran, demiryollarının birinci planda doğuya asker ve cephane göndermek için yapıldığı, ayrıca Avrupa'da faşist rejimlerin büyük bir gelişme gösterdiği sırada Türk Tarih Tezi'nin ve Güneş Dil Teorisi'nin Türkiye'de ele alındığı, Ankara'da Türk Ocağı toplantılarında, Türk Tarih Tetkik Heyeti görüşmelerinde ve Türk Dili Tetkik Cemiyeti konuşmalarında herkesin Türk olduğu, Türklüğünden mutlu olduğu, Kürt olarak anılan bir ulusun, Kürtçe olarak bilinen bir dilin olmadığının vurgulandığı iddialara da rastlanmaktadır. Aynı zamanda doğuda Tunceli, Hakkari, Ağrı ve Zilan'da Kürtlerin Kürt oldukları için katledildikleri ileri sürülmektedir.
Dersim olayları, İskân Kanunu'na dayalı olarak açıklamaya çalışan yaklaşımlar ise yoğunluk kazanmaktadır. Bu yasa her ne kadar az topraklı ya da topraksız köylüleri toprak sahibi yapma yönünde çıkarılmışsa da, bir başka açıdan da nüfusu ırk esasına göre yeniden yerleştirmeyi amaç edinen bir yasadır. Yasa, Türkiye'de Türk kültürüne bağlılık dolayısıyla nüfus toplanış ve yayılışının Bakanlar Kurulu'nca yapılacak bir programa göre düzenlemesini öngörmektedir. Yasa, ırkçı bir yerleştirme politikasıyla birlikte, feodal şeyhlik ve ağalık kurumlarını da yok etmek istemiştir. Dersim olaylarını İskân Kanunu'na bağlayanlardan bir diğeri, Dersimi de, İnönü'nün 1937'de "Dersim meselesi tasfiye edilmiştir" sözüne gönderme yaparak, yönetsel ıslahata başlandığını, Dersim'in yeniden vaftiz olunarak adının değiştirilip yasanın ona "Tunç Eli" adı
taktığını söylüyor. Hükümetçe tasarlanan ıslahatın uygulanması için bir sessizlik devresinin başlaması beklendiğini, bu sırada öncekilerden daha şiddetli olan dördüncü bir Kürt isyanı patladığını ve Celal Bayar'ın halkı sükunete çağıran şu sözlerini yineliyor: "Ey Dersim halkı, eğer silahlarınızı terk ederseniz sizin için kollarımız hazırdır. Merhametimiz büyüktür, fakat gazabımız daha büyüktür. Dilediğinizi seçmek sizin elinizdedir"138.
Islahat programıyla Dersim olayları arasında dolaylı olarak bağlantı kurulabilir. Bazı doğu illerine Rumeli göçmenlerinin yerleştirilmesi ve çoğu Suriye'ye kaçan bazı beylerin topraklarının kimi göçmenlere ya da yerel halka dağıtılmasına karşın batıya göçürülenlerin ya da Suriye'ye kaçan ağaların, beylerin kendi bölgelerinde etkileri kesilmediği için, doğuda ciddi bir yerleşme ve ıslahata geçilemediği söylenebilir.
Dersim olaylarını kişiselleştirerek sorumlusunu Fevzi Çakmak olarak gösteren, Cumhuriyet hükümetlerinin zaman zaman şoven ve ırkçı politikalar uyguladıklarını, Çakmak'ın da bu politikalara önderlik yaptığını, orduya Kürt asıllı kimseyi subay yapmamak için bazı ilkel koşullar geliştirdiğini iddia eden yazarlara da rastlanmaktadır. Örneğin 1938'den sonra askeri ortaokullara, liselere ve harp okullarına öğrenci alınmasına ilişkin ilanlarda görülen "yüzünde ve vücudunun göze çarpan yerlerinde herhangi bir yara izi taşıyanlar alınmazlar" biçimindeki ifadelerin şark çıbanıyla bağlantısı kurulmaya çalışılıyor140. Oysa şark çıbanı, Doğu'daki herhangi bir etnik gruba özgü fiziksel bir özellik değil, bu yöredeki tüm etnik gruplarda görülebilecek iklimden kaynaklanan bir tür cilt hastalığıdır.
Dahası inandırıcılığı oldukça düşük düzeyde olan benzeri görüşler, bu konuda tartışmalara bile olanak tanımıyor. Örneğin, hükümetin yaptığı Dersim için hazırlanan bir senaryodur. Bu senaryonun içinde yakma, yıkma ve katliamlar dahil, her türlü insanlık suçu mevcuttur. Senaryonun özü böyle olduğundan, Dersimlilerin tepkisi de büyük olmuştur. Bir yandan Dersim silahsızlandırırken, öte yandan sorunu silahla çözmeden yana olmadığı biçimindeki resmi açıklamalar sürekli canlı tutulmuştur.
Kısaca, Dersim olaylarının nedenleri şu noktalarda toplanabilir.
1. Bölge, sosyo-ekonomik bakımdan gelişmemiştir,
2. Doğuya gereği kadar yatırım yapmamış, hizmetler götürmemiş olan iktidarlar, aynı zamanda toprak reformunu da yapmamış, yani ağalara, şeyhlik düzenine dokunmamışlardır.
3. Atatürk'ün getirdiği ve anayasanın koruduğu milliyetçilik anlayışından, siyasal güç odakları, aydınlar ve hükümetler sapmışlardır
4. Türkiye'nin iki komşusunun Kürt yoğunluğa sahip olması gözönünde bulundurulmayarak, kültürel, ekonomik, sosyal ve psikolojik açıdan sorunu çözmek yerine, başka yollardan baskı ve tehdit politikasına yönelmişlerdir.
5. Bu baskı politikasına koşut olarak devlet, ağa, şeyh gibi yerel nüfuzlularla sıkı ilişkiler içine girmişlerdir".
Sonuçta, bu bir isyanın bastırılmalısı mıdır, bir asimilasyon politikası mıdır, etnik bir yok etme çabası mıdır, bir bağımsızlık veya özerklik mücadelesi midir, vatanın bütünlüğünü koruma çabası mıdır, …. Vb. görüşlerden neler varsa bilemem ama netice sürecin niyetinin üstünde bir tablo oluşturmuştur. Hangi nedenle olursa olsun ölen Türkiye Cumhuriyeti Vatandaşları ile Türkiye Cumhuriyeti Askerlerinin geri dönüşü yoktur. Bu olay veya isyan nasıl isimlendirirseniz isimlendirin Yakın Tarihimizin Utanç Veren Olaylarından biri olarak tarih sahnelerindeki yerini almıştır. Bu yazıda tüm görüşleri, tüm bakış açılarını nesnel bir şekilde vermeye çalıştım… Bir haklı taraf yaratmak gibi çabam asla olmamıştır, tüm çabam bu ve benzeri olayların bir daha yaşanmaması adına… Bilgilenmek, ders almak ve bir daha yapmamak için gerekli olan ilk ve önemli adımdır….
Ali Necati DOĞAN
http://blog.milliyet.com.tr/yakin-tarihimizin-utanc-veren-olaylari--dersim-olaylari--1937-1938/Blog/?BlogNo=214543
..
