TÜRK SİYASİ TARİHİNİN 2 Cİ ASKERİ DARBESİ 12 EYLÜL VE ÖNCESİ VE SONRASI BÖLÜM 36.
.
BAŞLARKEN ÖZEL NOT,
DİĞER 35 BÖLÜM DAHA ÖNCEKİ YILLARDA YAYINLANMIŞTIR.. OKUMAK İSTEYENLER İÇİN..
BÖLÜMLER SAYFA SONU DİĞER BÖLÜMLER İLE BAGLANTILI OLUP DİĞER BÖLÜME GEÇMEK İÇİN MAUSLA TIKLAMANIZ KAFİDİR..
1.Cİ BÖLÜM WEB ADRESİ;
35 Cİ BÖLÜM WEB ADRESİ;
.
TÜRK SİYASİ TARİHİNİN 2 Cİ ASKERİ DARBESİ 12 EYLÜL VE ÖNCESİ VE SONRASI BÖLÜM 36
Otomobil Sektörü Grevi-30 Temmuz 1973
12 Mart döneminde ilan edilen sıkıyönetim sonrasında Marmara bölgesindeki ilk büyük grev Türk-İş üyesi Metal-İş tarafından Tofaş, Renault ve 7 fabrikada 30
Temmuz 1973 tarihinde çıkılan grev olmuştur. Konsolosluk yazısında işveren sendikası MESS’in greve karşı lokavta gittiği bildirilmektedir. Yazıda grev ve
lokavtın aşırı ücret talepleri ve iş güvencesi nedeniyle kilitlenen görüşmelerin sonucunda ortaya çıktığı iddia edilmektedir. Mesajda ilginç bir ayrıntı olarak, DİSK üyesi Maden-İş Sendikası’nın grevi maddi olarak destekleyeceği ve destek gösterisi düzenleyeceğini ilan ettiği bilgisi yer almaktadır (İstanbul Başkonsolosluğundan ABD Dışişleri Bakanlığına, 2 Ağustos 1973, Belge No: 02466). 12 Mart sonrası dönem DİSK ve Türk-İş arasındaki rekabetin yoğunlaştığı bir dönemdir. Maden-İş ile Metal-İş arasında 1960’lı yıllardan başlayan sert bir rekabet söz konusudur. Konsolosluk bunun son derece farkındadır ve bu nedenle bu ayrıntıya mesajda yer vermektedir.
Berec Pil Fabrikasında Polisin İşçilerle Çatışması (18 Ağustos 1975)
İstanbul Konsolosluğunun mesajına göre polisin Berec pil fabrikasında grevcileri dağıtma girişimi Petkim-İş üyesi işçilerle polis arasında çatışmaya yol açmıştır. 20 polis ve işçinin yaralandığı ve dördü kadın 16 işçinin gözaltına alındığı bildirilmektedir. Konsolosluk, yorum bölümünde DİSK üyesi sendikaların grevleri
yükseltme kararının ardından (Philips’te Maden-İş, Hilton’da Turizm-İş ve Berec’te Pektim-İş) Berec’te yaşanan şiddet olayının sürpriz olmadığını iddia etmektedir.
Yorumda grevlerin sıkıyönetim döneminde etkin bir rol oynayamayan DİSK’e önemli bir rol oynama imkanı sağladığı belirtilmektedir. Grevlerin aşırı sola karşı
sert polis tepkisini provoke ederek Milliyetçi Cephe hükümetini “zalim” ve “faşist” olarak gösterme imkânı sağladığı da ileri sürülmektedir (İstanbul
Başkonsolosluğundan ABD Ankara Büyükelçiliğine, 19 Ağustos 1975, Belge No: 02675). Konsolosluk mesajında yer alan yorumlar DİSK ve sola yönelik önyargılı
ve mesafeli tutumun önemli ipuçlarını içermektedir. Vurgulanması gereken bir diğer nokta ise DİSK’in İngilizceye “revolutionary” şeklinde çevrilmesidir.
DİSK’in devrimci sıfatını ihtilalcı değil reformcu anlamda “progressive” olarak kullanmayı tercih etmesine rağmen ABD diplomatik misyonunun “revolutionary”
sözcüğünü tercih etmesi manidardır.4
4 _DİSK kendi yazışmalarında “devrimci” sözcüğünün İngilizce karşılığı olarak “progressive” sözcüğünü kullanmasına karşın, gerek Türk-İş gerekse ABD kaynakları AFL-CIO ve ABD diplomatik misyonu “devrimci” sözcüğünü “revolutionary” olarak çevirmeyi tercih etmiştir. Bunun tesadüfî bir kullanım olmadığı, DİSK’in programatik yaklaşımları ve kendi tercih ettiği “reformcu”, “ilerici” ifadesine rağmen “ihtilâlcı” sözcüğünün kullanılarak DİSK’in batı sendikaları nezdinde meşruiyetinin aşındırılmak istendiği ve bu tercihin antikomünist ABD Diplomatik Yazışmalarında Türkiye Sendikal Hareketi (1973-1976)
Hilton İstanbul’da İş Uyuşmazlığı-Ağustos 1975
ABD diplomatik misyonu, ABD kuruluşları ve şirketleriyle ilgili çalışma sorunlarıyla özel olarak ilgilenmektedir. Örneğin Hilton İstanbul Genel Müdürü
Başkonsolostan Hilton’daki uyuşmazlığın çözümü için yardım istemektedir. Bu uyuşmazlık 1970’li yıllarda yoğun biçimde yaşanan sendikal rekabetin örneklerinden biridir. Hilton’da Türk-İş üyesi Oleyis ile yapılmış bir sözleşme söz konusu iken çalışanların çoğunluğunun DİSK üyesi Turizm-İş’e geçmeleri üzerine ortaya çıkan ihtilaf konsolosluk yazışmalarına yansımıştır. Konsolosluğa göre Turizm-İş Hilton’da açıkça yasadışı bir greve gitmiştir. Konsolosluk, yazısında Oleyis ile Turizm-İş arasında işyerinde yaşanan sendikal rekabetin ayrıntılarına yer vermektedir. Mesajda yer alan bilgiye göre Hilton yönetimi bu uyuşmazlığın
çözülmesi için elçilikten mümkün olduğu ölçüde Çalışma Bakanlığı’nı arabuluculuk yapmaya ikna etmeye çalışmasını talep etmektedir (İstanbul Başkonsolosluğundan ABD Ankara Büyükelçiliğine, 19 Ağustos 1975, Belge No: 02662).
Bu mesajdan bir gün sonra İstanbul Konsolosluğu’nun konuyla ilgili bir diğer mesajında Hilton uyuşmazlığının beklenmedik bir biçimde çözüldüğü
belirtiliyor. Berec fabrikasında yürütülen grev sırasında yaşanan yaralama olayını takiben oteli Hilton’a kiralayan askeri emeklilik fonundan [Ordu Yardımlaşma
Kurumu-OYAK], Maliye Bakanı ve Başbakanın Özel kalemimin otel yönetiminden sorunun bir an önce çözümünü istedikleri belirtiliyor. Mesajda yer alan yorumda
olayın Türk-İş ve DİSK arasındaki rekabetin giderek saldırgan bir hale gelmesinin örneklerinden biri olduğu ileri sürülmektedir (İstanbul Başkonsolosluğundan ABD Ankara Büyükelçiliğine, 20 Ağustos 1975, Belge No: 02700).
Sheraton Otel Uyuşmazlığı-Kasım 1975
İstanbul Başkonsolosluğunun yakından ilgilendiği bir diğer uyuşmazlık Sheraton Otel uyuşmazlığı olmuştur. Konsolosluk tarafından Dışişleri Bakanlığı’na yollanan
mesajda Sheraton otelinin genel müdürünün işçiler greve giderse oteli kapatmayı düşündüğünü kendilerine ilettiği belirtilmektedir. Yazıda 4 ay önce açılan otelde henüz toplu sözleşme bulunmadığı ve sözleşme için müzakere girişimlerinin sürdüğü bilgisine yer verilmektedir. 500 çalışanın 400’ünün solcu DİSK üyesi Turizm-İş Sendikasına üye olduğu ve bu sendikanın Ağustos 1975’te Hilton otelinde ağır bir karışıklık çıkardığı ileri sürülmektedir. Uyuşmazlığın ücret artışından kaynaklandığı ve genel müdürün sendikaların ücret artış taleplerini “astronomik” olarak tanımladığı aktarılmaktadır. Genel Müdür, hükümet yetkililerinin konuyla propagandanın bir unsuru olduğu söylemek mümkündür. DİSK iddianamesinde de bu doğrultuda yer alan iddialar üzerine Baştürk savunmasında devrimciliği ihtilâlcılık olarak değil ilericilik olarak algıladıklarını belirtmiş ve DİSK’in antetli kağıtlarında devrimci ifadesinin İngilizcesinin “progressive” olarak yer aldığını vurgulamıştır (Baştürk, 1986, s.
404-407).
ABD Diplomatik Yazışmalarında Türkiye Sendikal Hareketi (1973-1976)
ilgili detaylı olarak bilgilendirildiğini, yönetim kurulu başkanının Başbakan Yardımcısı Erbakan’ın kayınbiraderi olduğu ancak hükümetin uyuşmazlığın
çözümüne karışmadığı belirtmektedir. Genel Müdür, konsolosluk yetkililerine bu aşmada ABD desteği talep etmediğini iletmiştir. (İstanbul Başkonsolosluğundan
ABD Dışişleri Bakanlığına, 24 Kasım 1975, Belge No: 04270).
Harb-İş Sendikası ile İlgili Yazışmalar
ABD üslerinde örgütlü sendikaların ABD diplomatik misyon yazışmalarında önemli bir yer tutması şaşırtıcı değil. Türkiye’deki ABD üslerine çeşitli lojistik
hizmetler sağlayan ABD şirketlerinde örgütlü olan sendikalar (başta Harb-İş) ve sendika şubeleri yazışmalara sık sık konu olmuştur. Şubelerdeki iç karışıklıklar ve sorunlar ile sendika yöneticilerinin bu konuda aldığı tutumlar ve kişisel özelliklerine yazışmalarda genişçe yer verilmiştir.
DİSK’in 1975 Eylemleri Hakkında
DİSK’in Milliyetçi Cephe hükümetini protesto etmek amacıyla başlattığı demokratik Hak ve Özgürlükler için mücadele mitingleri diplomatik yazışmalarda
yer alan önemli işçi eylemlerinden bir diğeridir. Eylül 1975’te İzmir ve İstanbul’ da düzenlenen bu mitingler DİSK’in toplumsal-politik etkisinin artması açısından
önemlidir.
DİSK İzmir Mitingi (6 Eylül 1975): Konsolosluk mesajına göre DİSK konfederasyonu iyi organize edilmiş ve hiçbir olayın yaşanmadığı 3 saatlik bir
miting düzenledi. Polisin 4200 kişi olarak tahmin ettiği katılım konsolosluk görevlileri tarafından 3500 olarak tahmin edilmektedir. Mitinge İstanbul, Bursa ve Adapazarı’ndan işçilerin otobüslerle gelerek katıldığı gözlemine yer verilmektedir. Yazıda ayrıntılı olarak alınan güvenlik önlemlerinden söz edilmektedir. Ana temanın “demokratik hak ve özgürlükler için mücadele” olduğu miting sırasındaki konuşmalarında Rıza Güven, İbrahim Güzelce ve Kemal Türkler’in Milliyetçi Cephe hükümetinin emeğe yönelik baskılarından ve faşizme karşı işçi mücadeleden söz ettikleri ve temsili burjuva demokrasisini protesto ettikleri bildirilmektedir.
Konuşmalarda Demirel hükümete karşı sert söylemlerin olduğu, hükümetin emperyalistlerin çıkarlarını temsil ettiği ve “milliyetçi” olmadığının vurgulandığı
ancak konuşmacıların hiçbirinin açıkça ABD, NATO ve CENTO’dan söz etmediğinin altı çizilmektedir. Mitingde taşınan çok sayıda pankarttan çeşitli
örnekler verildikten sonra sadece bir pankartta anti-ABD slogan yer aldığı bilgisine yer verilmektedir: “Amerikan üslerine ve Amerikalılara hayır.” Yazışmada, “katılımcıların yürüyüşün bir yerinde 10-12 kez ‘Kahrolsun Amerika’ sloganı atıldığı duyuldu” notuna da yer verilmektedir (İzmir Konsolosluğundan ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 9 Eylül 1975, Belge No: 00223). Yazışmalara dikkatle bakıldığında işçi hareketi ve sendikalardaki anti-ABD faaliyetlere ve hissiyata özel olarak kulak kabartıldığı ve bu konuda en küçük ayrıntının aktarıldığı gözlenmektedir.
ABD Diplomatik Yazışmalarında Türkiye Sendikal Hareketi (1973-1976)
DİSK’in Taksim Mitingi (20 Eylül 1975): DİSK’in 20 Eylül’de Taksim’de planladığı mitingle ilgili Başkonsolosluk yazısında İstanbul polisine danışıldığı,
polisin yürüyüşün yasal olduğunu belirttiği, yürüyüşe DİSK’i destekleyenlerin katılacağı ama polisin katılımcı sayısını tahmin edemediği belirtilmektedir. Yürüyüş Başkonsolosluk binasının uzağında olmasına rağmen ABD personelinden miting sırasında Taksim’den uzak durmaları istenmektedir (İstanbul Başkonsolosluğundan ABD Ankara Büyükelçiliğine, 19 Ağustos 1975, Belge No: 03081).
Miting sonrasında İstanbul Konsolosluğu’nun büyükelçiliğe yolladığı mesajda DİSK’in “Demokratik Hak ve Özgürlükler” için Taksim meydanında
düzenlediği gösterinin sadece birkaç küçük olayla tamamlandığı belirtiliyor. Yazıda 10 bin civarında katılımcının “Milliyetçi Cephe” hükümetini, “faşizmi” ve işçi karşıtı güçleri protesto ettiği vurgulanıyor. Konuşmacıların, aralarında İncirlik’in de olduğu yabancı üslerin kapatılmasını, NATO ve CENTO’dan çıkılmasını ve Türkiye’nin komşuları ile saldırmazlık paktı imzalanmasını istediği bilgisine yer verilmektedir. Mitingde konuşan DİSK liderlerinin gururla Türk-İş’in giderek zayıfladığını ve işçilerin sonunda DİSK’te birleşeceğini dile getirdiği not edilmektedir. Mesajın yorum bölümünde, ciddi potansiyel şiddet olayları ihtimali
dikkate alındığında mitingin oldukça iyi organize edilmiş olduğu belirtilmektedir. Emniyet güçleri yanında DİSK’in kendi üyelerinden oluşan oldukça disiplinli bir
güvenlik ekibi oluşturduğu bilgisi verilmektedir. Konsolosluk yazısında, mitingin zamanlamasına kuşku ile yaklaşılmakta ve mitingin gerçek amacının 12 Ekim
Senato seçimlerinde Milliyetçi Cephe “faşizmine” karşı CHP’ye yardım etmek olduğu iddia edilmektedir (İstanbul Başkonsolosluğundan ABD Ankara
Büyükelçiliğine, 23 Eylül 1975, Belge No: 03107).
DİSK Adana Yürüyüşü (Kasım 1975): Adana’da Menteks fabrikasında 70 işçinin işten çıkarılması nedeniyle DİSK tarafından yapılan protesto yürüyüşüne
DİSK temsilcileri ile 600 işçinin katıldığı, yürüyüşün geniş güvenlik önlemleri altında yapıldığı vurgulanmakta ve ilginç bir not olarak protestocuların konuyla ilgili pankartlar yanında, “Bağımsız Türkiye” ve “Kahrolsun Faşizm” yazılı pankartlar da taşıdıkları belirtilmektedir (Adana Konsolosluğundan ABD Ankara Büyükelçiliğine, 4 Kasım 1975, Belge No: 00250).
1 Mayıs 1976 Kutlamaları
1 Mayıs 51 yıllık aradan sonra 1976 yılında Taksim Meydanında DİSK tarafından düzenlenen bir mitingle kutlandı. Bu tarihi olay ABD diplomatik yazışmalarında da yer buldu. 1 Mayıs kutlamasının ardından yazılan ayrıntılı bir yorumda DİSK’in 1 Mayıs kutlaması ele alınmaktadır. Yazışmanın başlığı “Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu İstanbul’da kitlesel 1 Mayıs gösterisi düzenledi” şeklindedir.
Yazıda mitingin kitleselliğine yapılan vurgu önem taşıyor. Konsolosluk yazısında DİSK’in kendisinin 200 bin olarak ilan ettiği mitinge katılımın 100 binden fazla
olduğu belirtilmektedir. 1976 yılında DİSK’in 100 bin kişilik bir miting düzenlemiş ABD Diplomatik Yazışmalarında Türkiye Sendikal Hareketi (1973-1976) olması son derece önemlidir. Gerek DİSK’in üye sayısı, gerekse toplam sendikalı işçi sayısı açısından bakıldığında bu sayı kayda değerdir. Nitekim konsolosluk yazısında kutlamanın çeşitli nedenlerle kayda değer olduğunun altı çizilmektedir. 1 Mayıs’ın geçmişte resmi olarak “bahar bayramı” olarak kutlandığı bir ülkede solun ilk kez 1 Mayıs gösterisi düzenlediği hatırlatılmaktadır. Mitingle ilgili bir diğer vurgu ise potansiyel şiddet eylemi olasılığına karşın mitingde kayda değer bir olay yaşanmamasının altı çizilmektedir. Bunun İstanbul Emniyetinin aldığı önlemlerin yanı sıra DİSK’in kendisinin aldığı sert iç güvenlik önlemlerinin sonucu olduğu ifade edilmektedir. Konsolosluk, anti-Amerikanizmin spesifik bir miting konusu olmamakla birlikte mitingin tahmin edileceği gibi hükümet karşıtı ve NATO ve Amerikan emperyalizmini kınayan bir tonda geçtiği vurgulanmaktadır (İstanbul Konsolosluğu’ndan ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 6 Mayıs 1976, Belge No: 1683).
Sendikalar Hakkında Yazışmalar (Sendika-SiyasetSiyasi Parti İlişkileri)
Türk-İş’in Yeni Başkanı Halil Tunç
Çalışma hayatı ile ilgili yazışmaların bir bölümü “sadece sınırlı kullanım” ibaresi içerirken bazıları ise “gizli” ibaresini içermektedir. “Gizli” ibareli bir büyükelçilik
yazısında Demirsoy’un ölümü (Ocak 1974) sonrası Türk-İş Başkanlığı sorununa ilişkin değerlendirmelere yer verilmektedir. Türk-İş’in Demirsoy sonrası genel
başkanının kim olacağı ABD diplomatik misyonunu yakından ilgilendirmiştir. Demirsoy’un ölümünün ve Ecevit Başkanlığı’nda kurulan koalisyon hükümetinin
siyaset-sendika ilişkilerini karmaşık hale getirdiği belirtilmektedir. Türk-İş içindeki Ecevit yanlısı sosyal demokratların Demirsoy’un halefinin saptanmasını ertelemek ve böylece Türk-İş’in kontrolünü ele alarak onu CHP’ye bağlamak istedikleri ileri sürülmektedir. Tunç ve mevcut liderliğin ise Demirsoy tarafından güçlü biçimde savunulan Türk-İş’in partiler üstü politikasının devamını istediği vurgulanmaktadır.
Diplomatik yazışmalarda Türk-İş’in “partiler üstü” siyasetine ilişkin oldukça fazla vurgu yer almaktadır.
Demirsoy sonrasına ilişkin yazıda Tunç’un genel başkanlığı istemediği belirtilmektedir. Büyükelçilikten Dışişlerine yollanan yazıda Tunç’un ABD Çalışma
Ataşesine hiçbir biçimde Demirsoy’un yerine aday olmayacağını söylediği belirtilmektedir. Tunç, Başkan olarak Türk-İş Mali Sekreteri Ömer Ergün’ü görmek istediğini belirtmiştir. Yazıda Ergün’ün sendikal hareket içinde geniş bir desteği olduğu ve geçen genel kurulda sosyal demokratların da Ergün’ü desteklediği vurgulanmaktadır. Fakat Ergün’ün son derece kararlı biçimde bu teklifi reddettiği belirtilmektedir. Büyükelçilik yazısında, sosyal demokratların Tunç’u Ergün’den daha kolay alt edilebilir olarak gördükleri ve olağanüstü bir genel kurul ile devirmeyi düşündükleri yorumuna da yer verilmektedir. Sosyal demokratların bir yandan yerel delege seçimlerinde güç kazanmaya çalıştıkları, öte yandan Ecevit hükümetinin ABD Diplomatik Yazışmalarında Türkiye Sendikal Hareketi (1973-1976) popülist bir yaklaşımla işçi lehine yapacağı yasal düzenlemelerinin kendilerini güçlendireceğini hesaba kattıkları yorumu yapılmaktadır.
Yazıya göre Tunç ABD Çalışma Ataşesine Türk-İş’in partiler üstü politikaya devam edeceğini, sosyal demokratlar eğer bu politikayı değiştirmek isterse onlarla kavga edeceğini ima etmiştir. Tunç, sosyal demokratların geçen genel kurulda bir yenilgi aldıklarını ve o zamandan bu yana güçlerini artırdıklarına dair bir işaret olmadığı söylemektedir. Yazıya göre sosyal demokratların gelecek genel kurulda delegelerin çoğunluğunun CHP yanlısı olacağını düşündükleri, şu anda yüzde 60 olarak hesap ettikleri delege ağırlığını ilerideki üç ay içinde yüzde 80’e çıkarmayı hedefledikleri belirtilmektedir. Ancak bununla birlikte sosyal demokratların böyle bir kongrede delegelerin partiler üstü politikayı terk etmek ve Tunç’u devirmek konusunda fikir birliğine varmalarından emin olmadıklarının altı çizilmektedir (Ankara Büyükelçiliğinden ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 1 Şubat 1974, Belge No: 00782).
Tunç’un Genel Başkanlığa getirilmesinin ardından ABD Dışişleri Bakanı Henry Kissinger tarafından Ankara Büyükelçiliğine yollanan mesajda Tunç’un genel
başkan seçilmesine ilişkin değerlendirme yapılmaktadır. Kissinger, AFL-CIO’dan Ernie Lee’nin Tunç’un AFL-CIO tarafından oldukça muteber biri olarak
görüldüğünü kendilerine aktardığını yazmaktadır. Mesajda AFL-CIO Başkanı George Meany’nin Tunç’a kutlama mesajı yollayacağı ve mesajın bir kopyasını
Büyükelçiliğe iletileceği belirtilmektedir (ABD Dışişleri Bakanlığından Ankara Büyükelçiliğine, 5 Şubat 1974, Belge No: 023946). Türk-İş Genel Başkanlığına
kimin getirildiğinin ABD Dışişleri Bakanı tarafından takip ediliyor olması, ABD hükümetinin ve sendikalarının Türkiye sendikacılığına dönük ilgi ve etkisinin
yoğunluğuna dair bir gösterge olabilir.
Türk-İş’in İç Sorunları Hakkında
“Gizli” ibareli mesajda Türk-İş’teki iç sorunlar ele alınıyor. Yazıda, ana gündemini sosyal demokratlar ve Ecevit hükümetiyle ilişkilerin oluşturduğu 5-11 Mart 1974
tarihleri arasında yapılan bir dizi toplantıdan (Başkanlar Kurulu, Yönetim Kurulu ve İcra Kurulu) sonra Türk-İş içindeki sosyal demokratlarla diyalog kurulduğu ve
dayanışmanın yeniden sağlandığı belirtilmektedir. Bu diyalogdan sosyal demokratların memnun olduğu ve Tunç’u yerinden etmek için olağanüstü genel
kurul arayışında olmayacakları ve Tunç’un yerini sağlamlaştırdığı saptamasına da yer verilmektedir. Yazıda Türk-İş’in 1973 kongresinde sosyal demokratların dışlanmış olduğu hatırlatması yapılmaktadır. Söz konusu toplantılarla Türk-İş’in iç bütünlüğünün arttığı vurgulanarak Tunç’un bu yolla liderliğini sağlamlaştırdığı ve aşırı sağcı sendikacılar dışında eleştiri almadığı vurgulanmaktadır. Tunç’un Ecevit hükümetinin işçi lehine kararlarını destekleyeceği, ancak partiler üstü politikadan vazgeçme ve CHP’yi destekleme niyetinde olmadığının altı çizilmektedir (Ankara Büyükelçiliğinden ABD Dışişleri Bakanlığına, 13 Mart 1974, Belge No: 01862).
ABD Diplomatik Yazışmalarında Türkiye Sendikal Hareketi (1973-1976)
Genel-İş’in Türk-İş’ten Ayrılması
Türk-İş içinde uzun yıllar boyunca sosyal demokrat muhalefetin çekirdeğinde yer alan Genel-İş Sendikasının 3 Ağustos 1975 tarihinde yapılan olağanüstü genel kurul ile (233 lehte 3 aleyhte oyla) Türk-İş üyeliğinden ayrılması da diplomatik yazışmalara konu olmuştur. Genel kurulun yönetim kurulunu yeni bir
konfederasyon kurmak, DİSK’e katılmak veya bağımsız kalmak gibi değişik seçenekleri değerlendirme konusunda yetkilendirdiği belirtilmektedir. Yorum
kısmında Genel-İş’in Türk-İş içindeki mücadelesinin uzun yıllara dayalı olduğu ve bazı alanlarda sertleştiği belirtilmektedir. Genel-İş’in Avrupa sendikacılığına paralel siyasi bir sendikacılığı savunmasının ve Türk-İş’in partilerüstü politika yaklaşımına karşı çıkmasının, ayrıca Tunç ve Genel-İş Başkanı Abdullah Baştürk arasındaki kişisel nefretin bu süreçte etkili olduğu belirtilmektedir. Kongreye davetli olmalarına rağmen Türk-İş içindeki sosyal demokrat sendikacılarının ve CHP yöneticilerin katılımının zayıf olduğu ve mesaj yollamadıkları vurgusu yer almaktadır. Mesajın yorum kısmında Genel-İş’in Türk-İş içindeki diğer sosyal
demokratları ayrılmaya ikna etmek için bağımsız kalmasının beklendiği ileri sürülmektedir. Yakın gelecekte sadece OLEYİS’in böyle bir tutum (ayrılma) alacağı belirtilmektedir (Ankara Büyükelçiliği’nden ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 5 Ağustos 1975, Belge No: 06044). Genel-İş bir süre bağımsız kaldıktan sonra DİSK’e katıldı.5 OLEYİS ise yaklaşık iki yıl sonra DİSK’e katıldı. 6
Devlet Güvenlik Mahkemeleri ve Sendikalar
1976 yılında gündeme gelen Devlet Güvenlik Mahkemelerinin kurulması girişimi sendikal hareket açısından da önemli bir konu oldu. Kanun tasarısına Türk-İş sözlü itiraz ederken, DİSK ise 16 Eylül’de ülke çapında 300 işyerinde iş yavaşlatma eylemleri (Genel Yas) ile yasa tasarısını protesto etti. Dönemin ABD diplomatik yazışmalarında DGM ile ilgili sendikal tepkiler önemli bir yer tutmaktadır. DİSK’in DGM’lere karşı iş yavaşlatma eylemini bireysel bir eylem olarak göstermeye çalıştığı böylece savcılık takibatından kurtulmaya çalıştığı ileri sürülmektedir. Eylemlere 15 bin otomotiv işçisinin katıldığı, İstanbul’da 45 metal fabrikasında işlerin yavaşladığı İstanbul, Ankara ve İzmir’de belediye otobüslerinin çalışmadığı bilgilerine yer verilmektedir. Bir yazışmada yer alan yorumda DİSK’in bir genel grev için yeterli güce sahip olmadığı ancak Türk-İş daha uç bir pozisyona zorlanırsa Demirel hükümetinin ciddi bir sorunla yüz yüze kalacağı vurgulanmaktadır. Yorumda hükümetin çıkarına olan temel unsurun, DİSK’in eylemlerinin halk arasında sempatiden daha çok kızgınlık yaratması olduğu ileri sürülmektedir.
(Ankara 5 _Genel-İş yaklaşık 1 yıl sonra 5 Haziran 1976 tarihinde topladığı olağanüstü genel kurul ile DİSK’e üye olma kararı aldı.
6 _Oleyis, 10 Eylül 1977’de yapılan olağanüstü genel kurul kararı ile Türk-İş’ten ayrılma ve DİSK’e katılma kararı aldı. ABD Diplomatik Yazışmalarında Türkiye Sendikal Hareketi (1973-1976)
Büyükelçiliği’nden ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 20 Eylül 1976, Belge No 07175). Genel Yas eylemi ile ilgili bir başka yazıda işveren sendikaları
konfederasyonunun eyleme sert tepki gösterdiği belirtilmektedir. İşveren konfederasyonu açıklamasında eyleme katılan işçilerin tazminatsız olarak işten
çıkarılmasının söz konusu olduğu belirtilmektedir. İşveren örgütü açıklamalarına göre 17 Eylül itibariyle eylemlere 100 bin kişinin katıldığı, 20 Eylül’de ise bu sayının 30 bine düştüğü belirtilmektedir. Yazıda Genel Yas eyleminin 1970 yılında DİSK’in yaptığı direnişten sonra [15-16 Haziran] en büyük hükümet karşıtı eylem olarak nitelenmektedir. DİSK’in eyleminin Türk-İş’i de basınç altına aldığı ve DGM’lere karşı daha sert tutum almaya zorladığı ifade edilmektedir (Ankara Büyükelçiliği’nden ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 23 Eylül 1976, Belge No 7313).
DİSK’in 16-19 Eylül tarihlerinde ilan ettiği ve üyelerini serbest bıraktığı Genel Yas eylemi sonucunda DGM Kanunu’nun çıkması engellendi (Koç, 2010;
267)
Sendika-Siyaset-Siyasi Parti İlişkileri Konusundaki Yazışmalar
Sosyalist Partiler ve DİSK
CHP dışında sosyalist partilerin kurulması (Türkiye Sosyalist İşçi Partisi-TSİP ve Türkiye İşçi Partisi-TİP gibi) özellikle DİSK ile ilişkileri bağlamında ABD
diplomatik yazışmalarında yer bulmuştur. Bir grup Türk aydını ve sanayi işçisinin Haziran 1974 tarihinde TSİP adıyla bir parti kurduğu, İstanbul Başkonsolosluğu
tarafından ABD Dışişleri Bakanlığı’na bildirilmiştir. Kurucular arasında çok sayıda sanayi işçisi olduğu belirtilmektedir. Yazıda böyle bir partinin kurulmasının
sıkıyönetimin kalkmasının doğal sonucu olduğu, TSİP’in TİP’in 1972’de kapatılmasıyla solda ortaya çıkan boşluğu doldurmayı umduğu ancak kurucuları
arasında Yeni Ortam yazarı Oya Baydar ve DİSK yöneticisi Burhan Şahin dışında tanınmış şahsiyet olmadığı vurgulanmaktadır.
Bir başka konsolosluk mesajında TİP’in yeniden kurulmasıyla Türkiye’de dört küçük aşırı sol parti olduğu (diğerleri TSİP, TEP ve VP) belirtilmektedir. Bir
grup DİSK üyesinin TİP’in kurucusu ve destekçisi olduğu ancak DİSK’in TİP’e destek konusunda bölündüğü yorumuna yer verilmektedir. DİSK’in 1973
seçimlerinde Ecevit’in CHP’sini desteklediği, 22-24 Mayıs 1975 tarihinde yapılacak olan genel kurulda CHP’yi destekleyen yeni üyelerin DİSK’e katılımının beklendiği ve bu genel kurulun CHP, TİP ve TSİP’in desteklenmesi konusunda hararetli tartışmalara tanık olmasının beklendiği vurgulanmaktadır (Ankara
Büyükelçiliği’nden ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 2 Mayıs 1975, Belge No: 03483).
TİP’e ilişkin bir başka mesajda TİP yöneticilerinin CHP ve DİSK’e yönelik suçlamalarına yer verilmektedir. TİP İzmir İl Kongresiyle ilgili İzmir Konsolosluğu
yazısında TİP yöneticisi Gündüz Mutluay’ın CHP’yi burjuvazinin ve ABD’nin
ABD Diplomatik Yazışmalarında Türkiye Sendikal Hareketi (1973-1976)
destekçisi olmakla; solcu DİSK liderliğini ise CHP’nin ajanı olmakla ve TİP’in şahsında sosyalizme savaş açmakla suçladığı bildirilmektedir (İzmir
Konsolosluğundan ABD Dışişleri bakanlığına, 15 Aralık 1976, Belge No: 00402).
DİSK 5. Genel Kurulu
“CHP Yöneticileri Merkez Sol Konfederasyona Kur Yapıyor” başlığıyla geçilen mesajda CHP Genel Sekreter Yardımcısı Baykal’ın DİSK 5. Genel Kurul’un da
yaptığı konuşma ele alınıyor. 5. Genel Kurulun DİSK’in politik yönelimi açısından önemine dikkat çekiliyor. 1973 seçimlerinde CHP’yi destekleyen DİSK’in şimdi
yeni kurulan sosyalist partiler TİP ve TSİP’in basıncı altında olduğu belirtiliyor. Konsolosluğun DİSK’i “merkez sol” bir konfederasyon olarak nitelemesini önemli
bir saptama olarak kaydetmek gerekir (İstanbul Başkonsolosluğundan ABD Dışişleri Bakanlığına, 24 Mayıs 1975, Belge No: 01591). DİSK’in CHP’yi
desteklemesini zora sokan bir diğer alternatif Genel Kurulda Tek Gıda-İş Başkanı İbrahim Denizcier tarafından dile getirildi. Denizcier, DİSK Genel Kurulunda
yaptığı konuşmada Türk-İş ve DİSK’in bütün işçileri temsil eden yeni bir parti için işbirliği yapmasını istedi.7
DİSK 5. Genel Kurulu sonrasında Konsolosluk tarafından ABD Dışişleri Bakanlığına yollanan “CHP Solcu Konfederasyonun Desteğini Kazandı” başlıklı mesajda DİSK 5. Genel Kurulunun CHP’yi destekleme kararı aldığı, Kemal Türkler’in önerisinin az bir çoğunlukla kabul edildiği bildirilmektedir. Genel kurulda sosyalist delegelerin sosyalist partilerin desteklemesini istedikleri ancak CHP’nin aktif lobi çalışmaları ve DİSK liderliğinin bu desteğin DİSK’in yararına olacağı yönündeki ince hesaplar sonucunda CHP’ye destek yönünde bir kararın alındığı ve DİSK’in pratik siyaseti ideolojinin önüne koymayı tercih ettiği belirtilmektedir. Eski DİSK Genel Sekreteri Sülker’in Konsolosluk görevlilerine, “DİSK’in parlamento temsili olmayan partileri desteklemesi için bir sebep olmadığını, CHP sosyalist olmasa da sosyalizme bir köprü olabilir” değerlendirmesini yaptığı aktarılmaktadır. Konsolosluk, genel kurulu merkez-sol konfederasyonun daha ılımlı unsurlarının geçici bir zaferi olarak yorumlanmaktadır (İstanbul Başkonsolosluğundan ABD
Dışişleri Bakanlığına, 29 Mayıs 1975, Belge No: 01610). Türkiye’nin Kıbrıs Müdahalesi ve ABD Silah Ambargosu Hakkında Kıbrıs sorunu ve bağlantılı gelişmeler konusunda sendikaların tutumu yazışmaların önemli başlıklarından birini oluşturmaktadır. “Gizli” ibareli bir yazıda Türk-İş Başkanı Tunç’un ABD Çalışma Ataşesine Ecevit’in Meclis gizli oturumunda yaptığı konuşma üstüne yaptığı değerlendirmeleri aktarılmaktadır. Yazıya göre Tunç, ABD Ataşesine Başbakan’ın 20 Temmuz 1974 tarihli Meclis gizli oturumunda, Kıbrıs konusunda ABD baskısına ilişkin açıklamalarının biraz düşünülmeden yapılmış
olduğunu anlatmıştır.
7 _ İbrahim Denizcier, 1961 yılında kurulan Türkiye İşçi Partisi’nin 12 kurucusundan biriydi.
ABD Diplomatik Yazışmalarında Türkiye Sendikal Hareketi (1973-1976)
Tunç, Ecevit’in bu konuşmasının basına sızdırıldığına inandığını belirtmektedir. Tunç, bunun sonucunda Türk basınında sert anti-ABD makalelerin yer aldığını, ancak Ecevit’in 22 Temmuz tarihli basın toplantısındaki ABD yanlısı açıklamalarının durumu düzeltmeye yardımcı olduğunu ve takiben anti-ABD makalelerin sayısında ciddi bir azalma olduğunu belirtmektedir. Tunç, Ecevit’in ABD’nin Kıbrıs’taki rolüne ilişkin basında yer alan yanlış izlenimleri
düzeltmek için daha fazla ABD yanlısı açıklamalar yapmaya devam edeceğini vurgulamaktadır.
Yazıda Türk-İş’in seferberlik nedeniyle greve gitmeyeceği ve gerekirse işçilerin gecesini gündüzüne katarak çalışması yönünde karar aldığı belirtiliyor.
Ayrıca Türk-İş üyelerinin iki günlük ücretlerini Türk Silahlı Kuvvetlerine bağışlama kararı aldığı ve hâlihazırda 4 milyon TL’nin banka hesabına yatırıldığı bilgisine yer verilmektedir (Ankara Büyükelçiliği’nden ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 23 Temmuz 1974, Belge No: 05842).
4 Eylül 1974 tarihli bir başka büyükelçilik mesajında Türk-İş’in Kıbrıs konusundaki tutumu yeniden ele alınmaktadır. Mesajda Türk-İş’in ABD’nin Kıbrıs
politikasından son derece mutlu olduğu belirtilerek, Türk-İş’in Kıbrıs olaylarının başlamasından bu yana yaptığı çeşitli toplantılarda ABD’nin Kıbrıs politikasına ve
Büyükelçinin bu konudaki rolüne büyük bir takdir biçtiği bildirilmektedir. Türk- İş’in Türkiye’nin Kıbrıs politikasını anlatmak üzere bir kampanya başlattığı 41
uluslararası ve ulusal sendika merkezine yazılar yolladığı bildirilmektedir. Türk-İş iki sendikal heyeti de Avrupa ülkelerine göndermiştir. Ayrıca Türk-İş’in “ulusal
ihtiyaçlar fonu” için 100 milyon TL toplamayı hedeflediği belirtiliyor (Ankara Büyükelçiliği’nden ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 4 Eylül 1974, Belge No: 07030).
Ancak Türk-İş’in Kıbrıs sorununda ABD’ye yönelik tutumu silah ambargosunu takiben değişmiştir. Türkiye’nin 1974 yılında Kıbrıs’a askeri müdahalesinin ardından ABD Temsilciler Meclis’inde Türkiye’ye yönelik silah ambargosu kararı alınması üzerine Türkiye kamuoyunun tepkileri diplomatik yazışmalarda önemli bir yer tutmaktadır. Bunlar arasında Türk-İş Başkanı Tunç ile DİSK Başkanı Türkler’in tepkisine de yer verilmektedir. Tunç’a göre Türkiye dış politikasını gözden geçirmelidir. Tunç, Kıbrıs sorunu ile silah ambargosunu bir baskı aracı olarak birbirine bağlayan ABD’yi eleştirerek Türk ulusunun böyle bir baskıyı asla kabul etmeyeceğini söylemektedir. Tunç işçilerin Türkiye’nin askeri ve ekonomik olarak güçlü olması için her türlü fedakârlığı yapmaya hazır olduğunu
vurgulamaktadır. Türkler ise Türkiye’nin savunmasını güvenceye almak için NATO ve CENTO’dan8 ayrılmasını savunmaktadır. Türkler, Temsilciler Meclisi
kararından sonra Türkiye’nin ABD ile ikili antlaşmaların askıya almasını ve komşularıyla bir dizi saldırmazlık paktları imzalamasını savunmaktadır (Ankara
8 _Central Treaty Organization, Merkezi Antlaşma Örgütü. Türkiye, İran, Irak, Pakistan ve İngiltere’nin üyesi olduğu örgüt1955-1979 yılları arsında faaliyet yürüttü.
ABD Diplomatik Yazışmalarında Türkiye Sendikal Hareketi (1973-1976)
Büyükelçiliği’nden ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 25 Temmuz 1975, Belge No: 05770).
Silah ambargosunun diğer sendikacılarda da genel bir ABD aleyhtarı hava estirdiği görülmektedir. Adana Konsolosluğu’nun Büyükelçiliğe yazısında Petrol-İş Adana Genel Kurulu ele alınmaktadır. Mesajın başlığı “Adana Petrol İşçileri Kongresinde Türkiye’nin ABD’den Bağımsızlığı İstendi” şeklindedir. Petrol-İş
Başkanı İsmail Topkar’ın ABD ile ilişkilerini azaltmasını istedi. Topkar hem Türk- İş hem de DİSK üyesi sendikaların bu yönde hükümete baskı yapmalarını istedi.
ABD’ye bağımlılığın azaltılmasını isteyen Topkar, faşizme ve komünizme karşı olduğunu söyledi. ABD için Rusya’ya karşı kullanılmaya karşı uyarı yapan Topkar
tanıdık bir slogan olan “Ne Amerika Ne Rusya”yı tekrarladı (Adana Konsolosluğundan Ankara Büyükelçiliğine, 24 Kasım 1975, Belge No: 00258).
Topkar’ın bu çağrısının Türkiye’nin Kıbrıs’a 1974 yılındaki askeri müdahalesinin ardından ABD tarafından Türkiye’ye uygulanan silah ambargosu ve kötüleşen
Türk-ABD ilişkilerinin bir sonucu olduğunu söylemek mümkündür.
Ecevit’e Suikast ve FBI Ajanının Türkiye’ye Daveti
Bülent Ecevit’in Temmuz 1976’da yaptığı ABD ziyareti sırasında New York’ta bir otel lobisinde uğradığı suikast sonrasında yaşamını kurtaran üç FBI ajanının
Türkiye’ye daveti ilginç bir biçimde sendikal da boyut içermektedir. Ecevit’i koruyan ve suikasttan koruyan üç ajan CHP’nin yanı sıra Genel-İş Sendikası
tarafından da tatil için Türkiye’ye davet edildi. Genel-İş Başkanı Abdullah Baştürk Ankara Büyükelçiliği’nden Ecevit’e suikastı önleyen özel ajan Bernard Johnson’un sendikanın konuğu olarak 15 günlük bir tatil için Türkiye’ye davetini iletmesini istedi. Gizli ibareli yazıda Genel-İş’in solcu DİSK’in üyesi olduğu belirtilerek, DİSK’in AFL-CIO ile yakın ilişkileri bulunan Türk-İş’ten üye almaya çalıştığı ve nedenle Johnson daveti kabul ederse kendini Türk-İş ve DİSK arasındaki nispeten sert tartışmanın içinde bulabilir uyarısı yapılmaktadır (Ankara Büyükelçiliği’nden Dışişleri Bakanlığı’na, 30 Temmuz 1976, Belge No: 30111).
Genel-İş tarafından FBI ajanı için gönderilen bu davetin CHP’ye destek veren sol eğilimli bir sendika için anlaşılabilir olduğu vurgulanmaktadır. Ancak
DİSK Başkanı Türkler’in suikastın arkasında CIA olduğuna ilişkin iddiaları dile getirdiğinin altı çizilmektedir (İstanbul Başkonsolosluğundan Dışişleri Bakanlığı’na, 31 Temmuz 1976, Belge No: 311004Z). Dışişleri Bakanlığı’ndan Ankara Büyükelçiliği’ne yollanan yazıda bakanlığın kurallarına göre böyle bir ziyaretin mümkün olmadığı belirtilmekte ve konuda Genel-İş’e bilgi verilmesi istenmektedir (Dışişleri Bakanlığı’ndan Ankara Büyükelçiliği’ne, 6 Ağustos 1976, Belge No: 195372).
ABD Diplomatik Yazışmalarında Türkiye Sendikal Hareketi (1973-1976)
Sendikaların Uluslararası İlişkileri Hakkında
Türk-İş ve DİSK’in uluslararası ve diğer ulusal sendikal merkezlerle ilişkileri ABD diplomatik misyonunun izlediği faaliyetler arasındadır. AFL-CIO’nun soğuk savaş
döneminde ABD dış politikasının önemli bir aracı olarak işlev gördüğü bilinmektedir. ABD hükümeti gerek doğrudan yardım programlarıyla USAID ve
gerekse AFL-CIO’ya bağlı AAFLI aracılığıyla Türk-İş üzerinde etkili olmuştur. 1970’li yıllarda USAID destekli programlar azalırken AAFLI’nın etkisi artmaya
başlamıştır.
AID ve AAFLI Faaliyetleri Hakkında Ankara Büyükelçiliğinin ABD Dışişleri Bakanlığına yolladığı 14 Şubat 1975 tarihli yazıda, elçiliğin AAFLI (Asya Amerika Hür Çalışma Enstitüsü) faaliyetlerinin geçmişte olduğu gibi sade (gösterişten uzak) bir şekilde yürütülmesi ve Türk Bakanlar Kurulunun 19 Aralık 1972 tarih ve 7/5253 sayılı kararıyla9 onaylanan AAFLI’nin Türk-İş ile işbirliğini ABD’nin ulusal çıkarlarına olduğu konularında hem fikir olduğu belirtilmektedir. Elçiliğin AAFLI’nın Yakındoğu bürosunun
9 _19 Aralık 1972 tarih ve 14396 sayılı Resmi Gazete yayımlanan söz konusu Bakanlar Kurulu Kararı şöyledir:
Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu Başkanlığı (Türki-İş) ile Amerikan İşçi Sendikaları Konfederasyonuna bağlı Asya, Amerika Hür Çalışma Enstitüsü (AAFLI-CIO - Asian - American Free Labour Institute) arasında yapılmış olan ilişik “Teknik Yardım Sözleşmesi”nin 9 ve 10uncu maddelerine göre, toplumun ve işçi hareketlerinin yararlanmasını temin amacıyla Türk-İş Genel Merkezinde bir Sendikal Araştırma Merkezi Kurulması, ekonomik doneleri muhtevi bir kütüphane tesisi ve Türk-İş Genel Merkezinde bir Dış Münasebetler Dairesi teşkili için yapılacak yardımların kabulü; Çalışma Bakanlığının 29.8.1972 tarih ve 811-13-1/860 sayılı yazısı ile Dışişleri Bakanlığının uygun mütalaası üzerine, 15.8.1963 tarih ve 274 sayılı Sendikalar Kanununun 22nci maddesinin 3 üncü bendine göre, Bakanlar Kurulunca 20.10.1972 tarihinde kararlaştırılmıştır.
Türk-İş ile AAFLI arasına yapılan Teknik İşbirliği Anlaşması şu konuları kapsamaktadır:
l) İşçi eğitimi,
2)Yüksek seviyede sendikacılık eğitimli,
3) Meslekî eğitim,
4) İşbaşında eğitim,
5) Toplum kalkınması programları (rehabilitasyon, işçi sağlığı, beslenme, aile planlaması v.s.),
6) Kooperatifler kurulması,
7) İşçi sosyal güvenlik ve işçi refahı sistemleri üzerinde çalışmalar,
8)Tarım işçilerinin eğitimi ve teşkilâtlandırılması,
9)Toplumun ve işçi hareketinin yararlanmasını temin amacıyla T ü r k - İş Genel Merkezinde bir sendikal araştırma merkezi kurulması ve ekonomik doneleri muhtevi bir kütüphane teşkili,
10) Türk-İş Genel Merkezinde bir “Dış Münasebetler Dairesi” teşkili,
ABD Diplomatik Yazışmalarında Türkiye Sendikal Hareketi (1973-1976)
Ankara’da kurulmasını asla onaylamadığını ve AAFLI Ankara ofisinin onaylanmış AAFLI faaliyetlerinin yerine getirilmesi dışında kullanılmasını uygun görmediklerini ve bunu AAFLI yetkilileri anlattıklarını vurgulamaktadır (Ankara Büyükelçiliği’nden ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 14 Şubat 1975, Belge No: 01327). Bu yazışma AAFLI’nın Türkiye’de yürüttüğü faaliyetler konusunda Elçilik ile AAFLI ve USAID arasında görüş farklılıkları olduğunu göstermektedir. Elçiliğin Türkiye
yönelik yardımların azaltılmasını ve bu yardımların daha fazla ihtiyacı olan ülkelere yönlendirilmesini önerdiği ve Dışişleri Bakanlığının da bu görüşe katıldığı
anlaşılmaktadır. Gizli ibareli bu yazıda 1975 yardım programından sonra (haşhaş yasağı ve nüfus konusu hariç) yeni bir yardım programının söz konusu olmayacağı ve Türkiye’deki USAID yapısının hızla sona erdirilmesi ve personelin mümkün olduğunca aza indirilmesinin kararlaştırıldığı belirtilmektedir. Yazıda fon sağlamaya yönelik anlaşmaların aracı kuruluşlar ve Türk kuruluşları arasında doğrudan yapılması istenmektedir. Yazıda AAFLI’nın AID desteğiyle yaptığı faaliyetler buna örnek olarak gösterilmektedir (ABD Dışişleri Bakanlığından Ankara Büyükelçiliğine, 11 Aralık 1973, Belge No: 241820). Böylece 1950’li yıllardan bu yana devam eden AID (ve öncülü kuruluşlar) aracılığıyla yapılan doğrudan ABD yardımlarının azaltılması ve dolaylı kurumlar aracılığıyla yapılması öngörülmektedir.
Bu kararda Türkiye’nin kat ettiği ekonomik gelişme kadar doğrudan ABD devlet yardımlarının tepki görmesinin etkili olduğu söylenebilir.
Türk-İş ile AAFLI arasında imzalanan Teknik İşbirliği Anlaşmasının Bakanlar Kurulu tarafından onaylanmasının ardından ABD Dışişleri Bakanlığı
tarafından Ankara Büyükelçiliğine gönderilen yazı, AAFLI faaliyetlerinin ABD hükümeti tarafından finanse edildiğini göstermektedir. Yazıda AID’nin AAFLI’nın
Türkiye’deki faaliyetlerinin (görev emri 5) AID kalkınma fonundan karşılanacağı bildiriliyor. Bu faaliyetler şöyle sıralanıyor: Türk-İş’in uluslararası ilişkiler
bürosunun yeniden yapılandırılması. Bu amaçla Türk-İş uluslararası ilişkiler bürosunda uzman çalıştırılması, sendikal araştırma merkezinin genişletilmesi ve
geliştirilmesi, araştırma merkezinin iş değerlemesi ve sözleşme analizi gibi alanlarda seminerler düzenlemesi, mesleki eğitim. Programın toplam maliyetinin 123 bin dolar olduğu belirtilmektedir.
Türk-İş’in Uluslararası Üyelikleri Hakkında
“Gizli” ibareli yazıda Türk-İş’in ICFTU Asya Bölgesel Örgütü’nden (ARO) ayrılarak Avrupa Sendikalar Konfederasyonuna (ETUC) katılma girişimleri ele
alınıyor. Yazıda DİSK’in ICFTU (Uluslararası Hür İşçi Sendikaları Konfederasyonu) ve ETUC’a (Avrupa Sendikalar Konfederasyonu) yaptığı üyelik
başvurularının geçici olarak reddedildiğinin altı çizilmektedir. Tunç’un Brüksel ziyareti ile elde edilebilecek her türlü bilginin Ankara Büyükelçiliği ile paylaşılması istenmektedir (Ankara Büyükelçiliği’nden Brüksel’deki ABD Misyonuna, 15 Nisan 1975, Belge No 02974). ABD Diplomatik Yazışmalarında Türkiye Sendikal Hareketi (1973-1976)
Kemal Sülker’in Paris Ziyareti Hakkında
ABD Paris Büyükelçiliği DİSK Genel Sekreteri Kemal Sülker’in CGT’nin10 davetiyle yaptığı Paris ziyareti konusunda ABD Dışişleri Bakanlığı ve Ankara
Büyükelçiliğini bilgilendiriyor. Sülker’in ziyareti ile DİSK ve CGT arasında ikili toplantılar ve daha yoğun ilişkiler kurulması kararlaştırıldığı bildiriliyor (Paris
Büyükelçiliğinden ABD Dışişleri Bakanlığına, 15 Ocak 1974, Belge No: 01260). Ankara Büyükelçiliği bir başka yazısında Kemal Sülker’ için “komünist olduğuna
inanılmaktadır” yorumunu yapmaktadır (Ankara Büyükelçiliği’nden Brüksel’deki ABD Misyonuna, 15 Nisan 1975, Belge No 02974).
Sonuç Yerine
Diplomatik yazışmalar, özellikle ABD diplomatik yazışmaları Türkiye’de sendikacılığın gelişimini anlamakta önemli kaynaklar arasında yer almaktadır.
Türkiye sendikacılığının gelişiminde ABD etkisi ve rolü önemlidir. Ancak bu etkinin doğru bir şekilde analizi büyük önem taşımaktadır. Tıpkı işçi haklarının
yasalaşması konusunda önemli bir tartışma olan “aşağıdan mı-yukarıdan mı veya verildi mi, alındı mı” tartışması gibi, Türkiye sendikacılığının gelişiminde “iç
dinamik mi dış dinamik mi” tartışması örtük veya açık önemli bir yer tutmaktadır.
ABD diplomatik misyon yazışmaları bu nedenle önem taşımaktadır.
1973-1976 dönemini kapsayan Türkiye’deki ABD diplomatik misyonları ile Dışişleri Bakanlığı arasındaki çalışma hayatı ve sendikalarla ilgili yazışmalar, 1960’lı yıllarda olduğu gibi 1970’li yıllarda da ABD’nin Türkiye sendikal hareketi ve çalışma yaşamını dikkatle izlediği ve mümkün olan her ayrıntıyı not ettiğini göstermektedir.
Yazışmalar uzun yıllara dayalı ABD ilgisi ve etkisine ilişkin daha fazla ayrıntı öğrenmemize yardım etmektedir. ABD diplomatik misyonu doğal olarak doğrudan ABD çıkarlarına yönelik alanları (üsler ve ABD kökenli şirketler) yakından izlemiştir. Ancak bu çlışma hayatına ilişkin yazışmaların küçük bir alanını oluşturmaktdır. Tıpkı 1950 ve 1960’lı yıllarda olduğu gibi ABD dış politikasının bir aracı olarak ABD sendikacılığını kullanmaktadır. Bu nedenle Türkiye sendikal hareketinin ve özellikle Türk-İş’in izlediği sendikal politikaları dikkatle izlemekte, sadece izlemekle kalmamakta çeşitli araçlarla etkilemektedir.
Yazışmalar ABD diplomatik misyonun sendikal hareketin iç sorunları, Türk- İş ile DİSK ilişkileri konusunda oldukça detaylı bilgiye sahip olduğu ve kritik sorun
alanlarının; potansiyellerin ve tehditlerin farkında olduğunu göstermektedir.
Yazışmalar 1970’li yıllarda ABD’nin Türkiye sendikalarına yönelik ilgisinin ve etkileme çabasının 1960’lara göre azaldığını göstermektedir. Bu nedenle doğrudan ABD hükümeti kaynaklı-destekli programlar yerine dolaylı programlara geçiş söz konusudur. Bu tutum değişikliği kuşkusuz 1960’lı yıllardaki yoğun ilişkilerin sonuç alıcı olduğu ve Türkiye’de ABD sendikacılığının Türk-İş özelinde ciddi etkiye de bağlanabilir.
10 _Fransız Genel Emek Konfederasyonu
ABD Diplomatik Yazışmalarında Türkiye Sendikal Hareketi (1973-1976)
1973-1976 dönemini kapsayan yazışmalar Soğuk Savaşın bir kanadının lideri olan ABD’nin Türkiye sendikacılığını nasıl gördüğünü ve değerlendirdiğini
göstermektedir. Yazışmalar dönemin kritik sorun alanlarının (sendikal rekabet, Türk-İş ve DİSK üzerinde AP, CHP ve sosyalist sol arasında yaşanan gerilimler,
yükselen işçi eylemleri, sendikal hareketin iç gerilimleri) farkındadır.
ABD Diplomatik Yazışmalarında Türkiye Sendikal Hareketi (1973-1976)
KAYNAKÇA
Arşiv Belgeleri
ABD Dışişleri Bakanlığından Ankara Büyükelçiliğine, 5 Şubat 1974, NARA-AAD Belge No: 023946
ABD Dışişleri Bakanlığından Ankara Büyükelçiliğine, 11 Aralık 1973, NARA-AAD Belge No: 241820
ABD İzmir Konsolosluğundan Ankara Büyükelçiliğine, 16 Temmuz 1975, NARA-AAD Belge No: 00126
Adana Konsolosluğundan ABD Ankara Büyükelçiliğine, 4 Kasım 1975, NARA-AAD Belge No: 00250
Adana Konsolosluğundan Ankara Büyükelçiliğine, 24 Kasım 1975, NARA-AAD Belge No: 00258
Ankara Büyükelçiliği’nden ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 14 Şubat 1975, NARA-AAD Belge No: 01327
Ankara Büyükelçiliği’nden ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 2 Mayıs 1975, NARA-AAD Belge No: 03483
Ankara Büyükelçiliği’nden ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 20 Eylül 1976, NARA-AAD Belge No 07175
Ankara Büyükelçiliği’nden ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 23 Eylül 1976, Belge No 7313
Ankara Büyükelçiliği’nden ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 23 Temmuz 1974, NARA-AAD Belge No: 05842
Ankara Büyükelçiliği’nden ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 25 Temmuz 1975, NARA-AAD Belge No: 05770
Ankara Büyükelçiliği’nden ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 4 Eylül 1974, NARA-AAD Belge No: 07030
Ankara Büyükelçiliği’nden ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 5 Ağustos 1975, NARA-AAD Belge No: 06044
Ankara Büyükelçiliği’nden Brüksel’deki ABD Misyonuna, 15 Nisan 1975, NARA-AAD Belge No 02974
Ankara Büyükelçiliği’nden Brüksel’deki ABD Misyonuna, 15 Nisan 1975, NARA-AAD Belge No 02974
Ankara Büyükelçiliği’nden Dışişleri Bakanlığı’na, 30 Temmuz 1976, NARA-AAD Belge No: 301111Z
Ankara Büyükelçiliğinden ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 1 Şubat 1974, NARA-AAD Belge No: 00782
Ankara Büyükelçiliğinden ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 11 Haziran 1975, NARA-AAD, Belge No:04541
Ankara Büyükelçiliğinden ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 11 Haziran 1975, NARA-AAD Belge No:04541
Ankara Büyükelçiliğinden ABD Dışişleri Bakanlığına, 13 Mart 1974, NARA-AAD Belge No: 01862
Ankara Büyükelçiliğinden ABD Dışişleri Bakanlığına, 24 Aralık 1975, NARA-AAD Belge Numarası 0986
Britanya Ankara Büyükelçiliğinden Çalışma Bakanlığı’na 11 Haziran 1966 tarihli yazı, TNA
LAB 13/2169.
ABD Diplomatik Yazışmalarında Türkiye Sendikal Hareketi (1973-1976)
Demirsoy’dan Meany’ye 16.9.1963 tarihli mektup, GMMA RG18-001 Box 6 Folder 16.
Dışişleri Bakanlığı’ndan Ankara Büyükelçiliği’ne, 6 Ağustos 1976, NARA-AAD Belge No: 195372
History and Structure of Turkish Unions, 1963, GMMA RG18-001 Box 6 Folder 16.
İstanbul Başkonsolosluğundan ABD Ankara Büyükelçiliğine, 19 Ağustos 1975, NARAAAD Belge No: 02675
İstanbul Başkonsolosluğundan ABD Ankara Büyükelçiliğine, 19 Ağustos 1975, NARAAAD Belge No: 02662
İstanbul Başkonsolosluğundan ABD Ankara Büyükelçiliğine, 19 Ağustos 1975, NARAAAD Belge No: 03081
İstanbul Başkonsolosluğundan ABD Ankara Büyükelçiliğine, 20 Ağustos 1975, NARAAAD Belge No: 02700
İstanbul Başkonsolosluğundan ABD Ankara Büyükelçiliğine, 23 Eylül 1975, NARA-AAD Belge No: 03107
İstanbul Başkonsolosluğundan ABD Dışişleri Bakanlığına, 2 Ağustos 1973, NARA-AAD Belge No: 02466
İstanbul Başkonsolosluğundan ABD Dışişleri Bakanlığına, 24 Kasım 1975, NARA-AAD Belge No: 04270
İstanbul Başkonsolosluğundan ABD Dışişleri Bakanlığına, 24 Mayıs 1975, NARA-AAD Belge No: 01591
İstanbul Başkonsolosluğundan ABD Dışişleri Bakanlığına, 29 Mayıs 1975, NARA-AAD Belge No: 01610
İstanbul Konsolosluğu’ndan ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 6 Mayıs 1976, NARA-AAD Belge No: 1683
İzmir Konsolosluğundan ABD Dışişleri Bakanlığı’na, 9 Eylül 1975, NARA-AAD Belge No: 00223
İzmir Konsolosluğundan ABD Dışişleri bakanlığına, 15 Aralık 1976, NARA-AAD Belge No: 00402
Kirsch’ten Lovestone’a İzmir’den 29 Ağustos 1967 tarihli mektup, GMMA RG18-001 Box 6 Folder 15.
Paris Büyükelçiliğinden ABD Dışişleri Bakanlığına, 15 Ocak 1974, NARA-AAD Belge No: 01260
Seyfi Demirsoy’dan Irving Brown’a 18.8.1961 tarihli mektup, GMMA RG18-004, Box 36,Folder 14.
Social Aspect of Economic Development-The Role of Free Trade Unions. Message from
George Meany, August, 4, 1963. s. 5-6, GMMA RG18-001 Box 6 Folder 16.
Türk-İş Yönetim Kurulu 5. Dönem 3. Oturum tutanağı, TÜSTAV Lastik-İş Koleksiyonu.
USAID, Country Assistance Program-FY 1964, PD-ACC-647. USAID Arşivi.
Diğer Kaynaklar
Arınır, T ve Öztürk, S. (1976). İşçi Sınıfı-Sendikalar ve 15-16 Haziran, OlaylarNedenleri-Davalar-Belgeler-Anılar-Yorumlar,
İstanbul: Sorun Yayınları.
Avcıoğlu, D. (1962). “Sendikaların uyanma saati”, Yön, Sayı 54, 26 Aralık 1962.
Baştürk, A.(1986). Yargı Önünde Savunma, İstanbul: Çağdaş Yayınları.
Boel, B. (2003). The European Productivity Agency and Transatlantic Relations:
1953-1961, Copenhagen Museum Tusculanum Press
ABD Diplomatik Yazışmalarında Türkiye Sendikal Hareketi (1973-1976)
Çelik, A. (2010). Vesayetten Siyasete Türkiye’de Sendikacılık (1946-1967), İstanbul: İletişim Yayınları Koç, Y. (2010). Türkiye İşçi Sınıfı Tarihi, Osmanlı’dan 2010’a, Ankara: Epos Yayınları.
McGonagle, J.F. (1964). “The Labor Entity”, Participant Journal, Sayı 13, Mayıs 1964.
Millen, B. H. (1969) “Factions of the Turkish labor movement differ over political role”.
Monthly Labor Review. June 1969, Vol. 92, Issue 6.
Turner, S. (1965). Secrecy and Democracy-The CIA in Transition, Boston: Houghton Mifflin Company,
Türk-İş (1962). Mümessiller Meclisi Tutanağı, 15 Ocak 1962, çoğaltma.
USAID (1971). Directory of Participant Turkey-United States 1949-1971.
Yön (1966b). “Amerikan Sendikacılığının Üçüncü Dünyada Giriştiği Korkunç Oyunlar”, Sayı 176, 12 Ağustos 1966.
Yön (1966a). “Sendikacılarımıza Sunulur”, Sayı 170, 1 Temmuz 1966.
https://www.calismatoplum.org/makale/abd-diplomatik-yazismalarinda-turkiye-sendikal-hareketi-1973-1976#gsc.tab=0
