TEK PARTİ DÖNEMİNDE PARTİ-DEVLET BÜTÜNLEŞMESİNE BİR ÖRNEK., BÖLÜM 3

TEK PARTİ DÖNEMİNDE PARTİ-DEVLET BÜTÜNLEŞMESİNE BİR ÖRNEK: “DİLEK SİSTEMİ”  BÖLÜM 3

Milli Şef, Varlık Vergisi, Dilek Sistemi, 1939 CHP V. Kurultayı, CHP, Tek Parti Dönemi, Parti-Devlet Bütünleşmesi,Sevda MUTLU,


DİLEK SİSTEMİ’NİN SOSYO-EKONOMİK BOYUTU: 1939 CHP V. BÜYÜK KURULTAY’I İSTEK VE DİLEKLERİNİN ANALİZİ 

Çalışmanın başında, Dilek Sistemi’nin demokratik gereklilik ve işlevselliğinin yanı sıra, sosyo-ekonomik boyutu ile de incelenmesi gerektiğini vurgulanmıştı. 
Burada, 1939 CHP V. Büyük Kurultay’ına gelen dilek ve isteklerin içerikleri, dönemin sosyo-ekonomik koşullarını ortaya koymak amacıyla çözümlenecektir. 
Ayrıca, bu kurultay örneğinde, dilek ve isteklere ilişkin CHP’nin tutumuna ve bu dilek ve isteklerin ne oranda cevap bulduğuna açıklama getirilerek, Dilek Sisteminin işlerliği tartışılacaktır. 

CHP V. Kurultay’ı 3 Haziran 1939’da 417 milletvekili ve 211 delegenin katılımıyla toplanmıştır. Milletvekili sayısının delege sayısından fazla olması (yaklaşık 
iki katı) parti-devlet bütünlüğünün ve egemenliğinin göstergesi olarak değerlendirebiliriz. 1939 CHP V. Kurultay hazırlıkları çok öncesinden başlamıştı 
ve CHP ocak, bucak, kaza kongrelerinden başlayıp sıra ile vilayet kongrelerinden gelen istek ve dikleler Kurultay’a sunulmak üzere tasnif edilmişti. Parti Umumi 
İdare Heyeti dilekleri “yapılması imkânı olanlar” ve “ana işlere” ilişkin olanlar şeklinde, 29 Mayıs’ta toplanacak olan Büyük Kurultay’a sunulmak üzere tasnif 
etmişti.60 Bu tasnif işlemi, basında, “Memleketin ihtiyaçları tespit ediliyor.”61 başlığı ile verilmişti. 

 Basının, Kurultay’a gelen dilek ve isteklerle yakından ilgili olduğuna tanık oluyoruz. “Dilek Sistemi Tek Parti boyunca yerel örgütlerin sosyal ve 
ekonomik sorunları ve buna bağlı olarak bazı istekleri dile getirme araçlarının en belli başlısıdır. Dilek Sisteminin kamuoyuna açık olması ve dileklerin 
yayınlanmaları bu sistemin etkinliğini arttırdığı gibi dikkat çekici bir nitelik de kazandırmaktadır.”62 CHP’nin resmi yayın organı olan Ulus Gazetesi’nin 
Kurultay’a gelen dilek ve isteklere ilişkin, “yurdun her tarafının ilgilendiği bu dilekler, memleket ihtiyaçlarının muhtelif mevzularda bilhassa aşağıdaki 
noktalarda toplandığını göstermektedir. Bu hulasaya atfedilecek dikkatli gözler halkımızın yurdun ve milletin terakki yolundaki intihabının ve yurt ihtiyaçlarıyla yakın ve şuurlu ilgisinin aksini görecekler... Bu dilekler tetkik edilince halkımızın yurt ihtiyaçlarıyla ne kadar yakından alâkalandığı iftiharla görülür.”63 haberinde dikkati çeken şey, halkın bilinçli bir şeklide ön plana çıkarılmasıdır. Halkın yurt sorunlarıyla ne kadar ilgili olduğu vurgusuyla, bilinçli bir şekilde, CHP, halkın gölgesinde mi? bırakılmak isteniyor sorusu akla gelmiyor değil. Oysa ki, halkın dilek ve isteklerini dikkate alan, ocak, bucak, kaza ve vilayet kongrelerinde bu dilek ve istekleri toplayan, Büyük Kurultay’da da görüşerek karara bağlayan ve nihayetinde de uygulayacak olan CHP’dir. 

İşin özü, halk vurgusunun altında yatan neden, Dilek Sisteminin en önemli işlevi ile ilgilidir; CHP’nin bir yandan halkı yönetime dahil etme isteğiyle, diğer yandan da halkı önemsediği algısını oluşturma çabasıyla doğrudan ilgilidir. 
29 Mayıs 1939 günü, Kurultay’ın açılış günü, Ankara baştanbaşa bayrak ve dövizlerle süslenmiş64, Kurultay, saat 10’da İnönü’nün açış konuşması ile 
başlamıştır. Kurultay açıldıktan sonra, Dilek Encümeni65 saat 14’te “Büyük Millet Meclisi’nde kendilerine tahsis edilen yerlerde toplanarak tevdi edilmiş olan mevzular üzerinde tetkiklerine başlamışlardır.”66 Kurultay’da görüşülen ve karara bağlanan dilek ve istekler, CHP V. Büyük Kurultay Dilek Encümeni Raporu’nda yer almış ve bu rapor yayımlanmıştır. Raporun girişinde şu ifadeler yer almaktaydı: 
 “Büyük Kurultayca seçilen Dilek encümenimize Parti Genel sekreterliğinin 29.05.939 tarihli 2/14681 sayılı tezkeresiyle havale buyurulan vilayet kongreleri dilekleri alakalı Vekil ve Umum Müdürlerinin huzurlariyle ve büyük bir dikkat ve itina ile müzakere ve tetkik olundu. Parti teşkilat kademeleri takip ederek Yüksek Kurultayın ruznamesine kadar gelen bu dilekler halkımızın ehemmiyetli ihtiyaçları tebarüz ettirmesi ve ilk kademeden son kademeye kadar kongrelerimizin nazarı tasvibinden geçmesi itibariyle üzerinde kemali ehemmiyetle durulması lazım gelen bu dilekler Encümenimizce baştan nihayete kadar geniş bir surette incelenmiş ve bu meyanda üyeler tarafından yapılan teklifler de ehemmiyetle 
mütalea ve tetkik edilmiştir. Vekillerimizin encümenimizin çalışmalarını kolaylaştırıcı alaka ve duygularını şükranla kaydetmeyi vazife biliriz. 

Müzakere neticeleri hulasaten aşağıda olduğu gibi tertip sırasıyla tesbit edilmiş bulunmakla Yüksek Heyetin nazarı tasvibine saygılarımızla arz olunur.”67 

Yirmi beş kişilik Dilek Encümeni’nin altı delege ve on dokuz milletvekilinden oluşması, merkezin hakimiyetini göstermesi açısından dikkat çekicidir. 
Ayrıca, Dilek Encümen’inde Refet Bele’nin (İstanbul milletvekili), Bakanlardan Fethi Okyar (Adalet Bakanı), Ali Fuat Cebesoy (Bayındır Bakanı) gibi isimlerin 
yer alması da gözden kaçmaması gereken önemli bir ayrıntıdır. İnönü Cumhurbaşkanı olduktan kısa bir süre sonra, daha önce meclis dışında bırakılanların kırgınlıklarını gidermek amacıyla, 24 Mart 1939’da Dolmabahçe Sarayı’nda 1700 kişilik bir çay partisi verdi. Bu partiye tüm kırgınlar çağrılmıştı.68 Hazırlık yaptığı 1939 genel seçimleri, İnönü’nün barış politikasını sürdürmesine yardımcı olmuş 69 ve Fethi Okyar, Rauf Orbay, Kazım Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Halide Edip Adıvar gibi isimleri tekrar kazanmıştır. 

“Yurdun her tarafından gelen ve her tarafını ilgilendiren bu dilekler, memleket ihtiyaçlarının çeşitli konuları şu noktalarda toplanmıştır.”70 

Söz konusu, dilek ve istekler, Dilek Encümeni Raporu’ndan 25 Mayıs-30 Mayıs 1939 tarihli Ulus Gazetesi’nden ve 30 Mayıs 1939 tarihli Yeni Sabah 71 gazetelerinden  yararlanılarak (Tablo1) yer verildi. Dilekler ve istekler ilgili bakanlıklara göre tasnif edilmiştir: 

Tablo 1: CHP Beşinci Büyük Kurultay’ına Gelen Dileklerin İlgili Bakanlık ve Kuruluşlara Göre Dağılımı Başbakanlığa (Başvekâlet) ait dilekler, Başvelaket müsteşarı Vehbi Demirel’in huzurunda görüşüldü 

• İnönü savaşının meydana geldiği alanda piyade siperlerinin olduğu yerde İnönü heykelinin dikilmesi kabul edilmiştir. 
   Evkaf Umum Müdürlüğü (Vakıflar Genel Cami ve eski eserlerin tamiri Müdürlüğü ) ile ilgili dilekler, 
• Arazi temliki (mülk olarak vermek) Vakıflar Genel Müdürü Fahri Kiper’in 
• Türlü dilekler: Mezarlıklarla il-Huzurunda görüşüldü. gili dilekler, Havza kaplıcalarının ıslahı ve İcarei zemin vergisinin kaldırılması Beden Terbiyesi Genel Direktörlüğü ile ilgili dilekler, Beden Terbiyesi Genel Direktörü General Cemil Taner’in 
• Beykoz, Fatih ve Üsküdar semtlerinde birer saha yapılmasına ilişkin dilekler Meteoroloji genel müdürlüğü ile ilgili dilekler, Genel Müdür Tevfik 
Noyan’ın huzurunda 
• Manisa Salihlide bir istasyon açılmasına dair dilek Adalet Bakanlığına (Adliye Vekâleti) ait dilekler, Adliye Vekili Fethi Okyar huzurunda görüşüldü. 
• Denizli, İstanbul (Üsküdar), Kayseri (Develi) nin adliye binası yapılması dileği 
• Cezaevi inşaatı dileği 
• Hâkim tayini 
• Bahçe hırsızlığının önüne geçilmesi 
• İcra ve adli harç kanunlarında değişiklik 
• Hayvan hırsızlığının önüne geçilmesi 
• Mahkeme tesisi 
• Noter Tayini 
• On liraya kadar alacak davalarına ihtiyar heyetlerinin de bakabilmesi 
• Boşanma işlerinde kolaylık gösterilmesine dair dilek MM Vekâletine dair dilekler, 
Vekâlet Ordu Dairesi Başkanı General Abdi Pandır’ın  huzurunda görüşüldü. 
• 
• Antalya (Korkuteli) ve Kırşehir’de birer askeri alay veya Kıt’a bulundurulması Memnu mıntıkalar (girilmesi yasak yerler ) işaretlenmesi ile ilgili 
Kırıkkale dileği İçişleri Bakanlığına (Dâhiliye Vekâleti) ait dilekler, Vekil Faik Öztrak’ın huzurunda görüşüldü. 
• 
• 
• 
• 
• 
• Belediye işleri: yeni belediyeler yapılması ve belediye memurlarına emeklilik maaşı bağlanması Nüfus işleri: Evlenme işlerinin hafiflettirilmesi, kayıtsız çocukların nüfusa kaydı, gizli nüfusun cezasız yazılması, nüfus memuru tayini ve 
Evlenmeyi teşvik için evlenmeyenlerden muayyen bir vergi alınması. 

Nahiye, kaza olması istenen yerlerle ilgili dilekler Hükümet Konaklarının yapımı ile ilgili dilekler Polis teşkilatı sayısının arttırılması ile ilgili dilekler Köy İşleri ile ilgili dilekler Maliye Bakanlığına (Maliye Vekâleti) ait dilekler, Vekil Fuat Ağralı’nın huzurunda görüşüldü. 
• Vergi üzerine dilekler: Hayvan Vergisinde indirim yapılması ve vergi alınmaması dilekleri, Yol, Bina ve Arazi Vergisi bakayasının affı, Motorlu değirmenlerde köylünün öğüttüğü undan vergi alınmaması dileği, Buğday Koruma Vergisi, Köylerdeki Bina Vergilerinin kaldırılmasına ilişkin dilek, Çeltik Muamele Vergisi Eğitim Bakanlığına (Maarif Vekâleti) ait dilekler, Vekil Hasan Ali Yücel’in huzurunda görüşüldü 
• 85 yerde ortaokul açılmasına ilişkin dilekler Ankara’da Milli Kütüphanenin açılmasına karar verilmiştir. Lise, sanat okulu açılması dileği, Milli Kütüphane açılması, Okul kitaplarının ucuzlatılması, Özel okullarda sınavın devlet tarafından yapılması Bayındırlık, Haberleşme, Ticaret ve İktisat 

• Demiryolları ve limanların inşaatı Bakanlığına (Nafia, Münakalat, Muhaberdileği at, Ticaret ve İktisat Vekâleti) ait dilekler, 
• Zahire hangarlarının yapılması Nafia Vekili General Ali Fuat Cebesoy, dileği Muhabere ve Münakale Vekili Ali Çetinka
• Posta merkezi açılması dileği ya huzurunda görüşüldü. 
• Halka ucuz radyo temini dileği İktisat Vekâleti ile ilgili dilekler, Vekil Hüsnü Çakır huzurunda görüşüldü 
• Şeker, mazot ve gazın ucuzlatılması dilekler Fabrika İnşaatı Ticaret Vekâleti ile ilgili dilekler, Vekil Cezmi Erçin’in huzuru ile tetkik olundu 
• Afyon işi satım işlerinin kolaylaştırılması Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığına (Sihat ve İçtimai Muavenet Vekâleti) ait dilekler, Vekil Dr. Hulusi Alataş’ın 
huzurunda görüşüldü 
• Bataklık kurutulması Dispanser açılması Doğumevi ve sanatoryum açılması Eczane açılması ve sayısının arttırılması Frengi ve sıtma 
mücadelesi, Hükümet tabibi Gümrük ve Tekel Bakanlığına (Gümrük ve İnhisar Vekâleti) ait dilekler, Dilek Vekili Raif Karadeniz’in Huzurunda görüşüldü. 
• İspirtolu içkilere ait işler: Şarap fabrikalarının yapımı, içki fiyatlarının indirilmesi Tütün fiyatlarının indirilmesi, Tuz fiyatlarının indirilmesi 
Ziraat Bakanlığına (Ziraat Vekâleti) ait dilekler, Ziraat Vekili Muhlis Erkmen huzurunda incelendi. 
• Orman işleri: Orman mahsullerini toplama işlerinde kolaylık gösterilmesi ve Devlet ormanlarındaki yabani fidanların halka meccanen (ücretsiz) verilmesi. Veteriner işleri: damızlık ihtiyacının karşılanması Ziraat işleri: alet, makine, tohum, çubuk, fidan temini veya bunların ucuzlatılması Yardım ve zirai krediler hakkındaki dilekler Emlak ve eytam bankasıyla ilgili dilekler: Umum müdür Cevdet Gölet’in huzuru ile görüşüldü. 
• Şube açılmasına ilişkin dilekler Çocuk Esirgeme Kurumu ile ilgili dilekler Kurum Başkanı ve Kırklareli mebusu Dr. Fuat Umayın ile görüşüldü 
•  Çocuk esirgeme kurumuna ait olan ve tütünden alınan hisse ile köy çocuklarına da yardım edilmesini isteyen Kocaeli (Gölcük) dileği Kimsesiz çocuklar için devlet yurtları açılması Hatay’da parti teşkilatlanması henüz olmadığı için teşkilat ve dilek kongreleri yapılamadığından, Hatay delegelerinin ayrıca ilettikleri dilekleri 
• Hatay’da büyük sıtma yuvaları teşkil eden Amik bataklığının kısa zamanda kurutulması, Hatay’da en kısa zamanda sıtma ve trahom mücadelesi 
teşkilatının kurulması 
• Eti Türkleri arasında Türkçe dilinin kısa bir zamanda yayılması için Maarif ve Parti cephelerinden acil hareketler faaliyetlere geçilmesi 
• Antakya’da bir memleket hastanesinin yapılması, Demiryolunun Antakya’ya kadar uzatılması, Ziraat bankası ile diğer ticaret bankalarının kurulması, Hatay ile Türkiye arasındaki iktisadi mübadeledeki kayıtların derhal kaldırılması, İskenderun limanın vücuda getirilmesi Her ne kadar yurdun her tarafından gelen dilekler dense de, Tek Parti döneminde CHP’nin Doğu illerinin bir çoğunda örgütlenmesinin olmaması gözden kaçırılmamalıdır. 1939 V. Kurultay delege listesine bakıldığında, dikkat çekici noktaları şöyle sıralayabiliriz: Ağrı (3 milletvekili), Bingöl (2 milletvekili), Bitlis (2 milletvekili), Diyarbakır (7 milletvekili), Elazığ (5 milletvekili), Hakkâri (1 milletvekili), Manisa (6 milletvekili), Mardin (7 milletvekili), Siirt (4 milletvekili), Tunceli (3 milletvekili), Urfa (6 milletvekili), Van (3 milletvekili) illerinin delegeleri yok, sadece milletvekilleri Kurultay’a katılmıştı.72 

CHP’nin parti (ocak, bucak, kaza ve il) örgütlenmesinin olmadığı Doğu illerinde 73, halkın dilek ve istekleri doğrudan üst mekanizmalara taşınamıyor ve Dilek Sistemi 
bu illerde işlemiyordu. Sadece illerin yerel yöneticileri ve bölge müfettişleri 74 aracılığıyla ihtiyaçlar saptanıp üst mekanizmalara iletiliyordu. 

Bakanlar ve Genel Müdürlerin huzurunda görüşülen dilek ve isteklerin tüm detaylarının burada verilmesine imkan yoktur. Ancak çalışmanın amacına hizmet 
edecek şekilde, dilek ve isteklerin sosyo-ekonomik çözümlemesini; Modernleşme, Eğitim, Adalet, Ekonomi, Sağlık ve diğer konularla ilgili dilekler, alt başlıkları şeklinde değerlendirmeye çalışılacaktır. 
Modernleşme Projesi Bağlamında Dileklerin Analizi Atatürk’ün başlattığı modernleşme hareketlerinin en başında hukuksal düzenlemeler yer alıyordu. Toplumsal yapıda istenilen modern değişim ve dönüşüme, İsviçre’den Medeni Hukuk (1926), Almanya’dan Ticaret Hukuku (1926), İtalya’dan Ceza Hukuku (1926) alınarak ve hukuksal zorunluluk ile yön verilebileceği düşünülüyordu. Ancak modernleşme bağlamındaki bu hukuksal uygulamaların beraberinde bazı sorunları getirdiği, Kurultay’a iletilen dilek ve isteklerde görülmektedir. Başka toplumların ihtiyaçları için yürürlüğe konulan hukuki uygulamaların bir başka toplum tarafından uygulanması ve kabul görmesi sosyolojik olarak bazı zorlukları da beraberinde getirmekteydi. Söz konusu hukuksal yenilik ve uygulamalar, kendi iç dinamikleriyle meydana gelmediği için, toplumsal yapıda yavaş ve sorunlu olmaktaydı. Özellikle de, Medeni Hukuk alanındaki uygulamaların toplumsal pratiğe yansımasında, hukuksal olan ile gelenekselin uyumsuzluklarından doğan sorunlar yaşanmıştır. Bu sorunların, dilek ve isteklere yansıdığına tanık oluyoruz. Hükümet, halkın hukuksal düzenlemelere uyması için bazı yaptırımlar uygulamaya koymuştu. Hükümetin bu uygulamaları karşısında da halkın, hükümetten yaptırımlarını yeniden düzenlenmesi ya da kaldırılmasına yönünde dilek ve isteklerde bulunduğunu görüyoruz. 

 Söz konusu durumu, “Kayıtsız Çocukların Cezasız Yazılması” ve “Resmi Nikah” dileği örneğinde aşağıdaki şemada formüle edebiliriz: 

Yukarıda formüle edilen, “kayıtsız çocukların nüfusa kayıt edilmeleri ve bugüne kadar kayıt yaptırmamış olan vatandaşların cezasız nüfusa kayıt edilmelerinin 
teminine ilişkin dilek”75 şu gerçeği sergilemektedir: çocukların nüfusa kayıt olabilmeleri için anne-babalarının resmi nikah yaptırmaları zorunluluğu var. 
Dolayısıyla çocuklarını kayıt yaptırmak isteyenlerin de öncelikle para cezasını ödemesi gerekiyor. Oysa çocuklarını nüfusa kayıt yaptırmalarını zorunlu hale 
getiren ceza, fakirlik içindeki halk için işi daha da zorlaştırmaktaydı. Halkın kayıt yaptıramamasının en önemli nedeni ise nikâhlarının resmi olmamasından ve 
çok eşle evli olmasından kaynaklanmaktaydı. Evlenme işlerinin hafifletilmesine ilişkin Bilecik, Çorum, Denizli ve Yozgat Vilayeti dilekleri görüşülerek, evvelce 
600 kuruştan ibaret olan evlenme harç masrafının 261 kuruşa indirilmesi ve evlenme kâğıtlarının da parasız verilmesi kararlaştırılmıştır.76 Böylelikle resmi 
nikâh sorununa getirilmeye çalışılan çözümle birlikte, kayıtsız çocukların ceza-sız nüfusa kaydına ilişkin dileğe de şöyle cevap verilmişti: “kayıtsız çocukların 
nüfusa kaydı, gizli nüfusun cezasız yazılması için Afyon, Çorum, Denizli vs. Vilayetler dileğinin 2576 numaralı kanuna göre bir buçuk ay müddetle cezasız 
olarak yapılan bu nevi nüfus muamelelerinin görülen lüzum üzerine kayıtlarının bir sene daha uzatıldığı bundan sonra bir daha uzatılma veya affının halk üzerinde 
ruhi ve içtimai bakımdan eyi bir tesir yapmayacağı gibi mübalatsızlığa da yol açar. Nüfusu çok olan kazalara bağlı uzak mesafedeki nahiyelere bütçe müsaadesi 
nispetinde birer nüfus memuru tayininin hükümetçe tahakkuk ettirilmesi düşünülen gayelerden biri olduğu, Evlenmeyi teşvik için evlenmeyenlerden 
muayyen bir vergi alınması işinin henüz tetkik edilmeyen bir mevzu bulunduğu anlaşıldı.”77 

Cumhuriyet tarihine “bekârlık vergisi” olarak geçen, aslında tam olarak uygulanamayan evlenmeyi teşvikin dilek ve isteklerde yer aldığına tanık oluyoruz. 
Birinci Dünya Savaşı sadece siyasi sonuçlar doğurmamış, ülkenin demografik yapısını da etkilemişti. Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren evlenmenin 
özendirilmesi ve nüfus artışı sürekli olarak desteklenmiştir. Bekârlık Vergisi, uygulamaya girmese de, bekârlığı caydırmaya yönelik kanun teklifleri verilmiş ve 
dönemin basınında sürekli tartışılmıştır. “Atatürk ve yönetici kadrosu 1926’dan itibaren nüfusu arttırmak için doğrudan ya da dolaylı olarak bir çok düzenleme 
yaptılar.”78 1920’li yıllarda ihtiyaç duyulan genç nüfus eksikliğine çözüm bulmaya çalışan bir kanun teklifinde 25 yaşını doldurup henüz evlenmemiş olan 
25 yaş erkeklerden vergi alınmasını istiyordu. Aynı teklif, 1921’de evliliğin başlangıcı 18 sonu 25’tir diye bir kanun teklifi daha verildi ve yine kabul edilmedi. 
Ancak Bekârlık Vergisi Kanunu Türkiye’nin hem askeri hem de ekonomik açıdan zorluklarla karşılaştığı her dönem sürekli gündeme gelmeye devam etti. 

Nitekim 1929 ekonomik iç hazinenin arttırılması için 1929’da bekârlık vergisinin alınması kanun teklifinde bulunuldu. 1930 da bir kez daha yenilenen vergi 
teklifinde evlenme yaşı erkeklerde 17, kızlarda ise 15’ti. II. Dünya Savaşı’nda da bir kez daha kanun teklifi sunuldu, ancak kabul edilmedi. Hükümet 1944 yılında 
gelir vergisi kanunu görüşürken kanunun 90. maddesi ile “bekârlık zammı” başlığı altında yasalaştı.79 

Boşanma işlerinde kolaylık gösterilmesine dair olan Ordu Vilayeti dileği önemli bir tartışma konusu olmuştur. Boşanma davalarının kolaylaştırılmasına ilişkin dileği, Adliye Vekili Fethi Okyar, bu konudaki kanunların yeterli olduğunu ve ayrıca bunun toplum düzeni açısından sakıncaları olacağını bildirerek reddetmiştir.80 “Ayrılık kararının kaldırılması hakkında yapılan müzakere ile ortada yalnız karı-koca meselesi olmayıp, fevri asabiyetlerin geçici mahiyetleri ve yetim düşecek olan ve hiçbir suçu olmayan çocukların düşünülmesi icap edeceği öne sürülerek genel ahlak ve toplumsal boyutuyla oldukça hassas olan bu meselenin inceden inceye tetkike değer bir mevzuu olduğu anlaşılmıştır.”81 Boşanma ile ilgili takınılan bu tutumu, CHP’nin muhafazakâr eğilimlerinin bir göstergesi olarak değerlendire biliriz. Tek Parti dönemi boyunca “radikal” bir modernizm projesinin uygulanmıştır. Türkiye’de modernleşme sürecinin muhafazakâr bir tarzda ilerlemesine yön verilmiştir.82 

Kemalizm gerçekten de, büyük ölçüde bir sürekliliğe sahip olduğu İttihatçı siyasal düşünceyle ilerleme fikrinin temellerini Fransız Devrimi ve Aydınlanmadan 
alması nedeniyle muhafazakâr siyasal düşüncenin karşısında oldu. Birbirine karşıt görünen siyasal tutumlar geleneksellik-modernizm, muhafazakârlık-radikalizm, milliyetçilik-toplumculuk Cumhuriyetin ilk yıllarında yan yana bir çok durumda da iç içe var oldular.83 

CHP’nin ideologu Ziya Gökalp’ın de hars ve medeniyet ayrımında dikkat çektiği gibi var olan kültürün temel değerlerini koruyarak harsçı bir tutum sergilemiş, 
başlattığı modernleşme süreciyle de Batı medeniyeti içerisinde yer almaya mücadelesini sürdürmüştür. Öyle ki, CHP’nin muhafazakâr eğilimine bir örneğini 
de 1939 V. Kurultayında yapmış olduğu bazı program değişikliklerinde de görmek mümkün; Programın Milli Talim ve Terbiye bölümünün 4. Maddesi Halk Terbiyesi’nin b şıkkında; “Asrımızda sinemanın halk kitlelerinin ahlak ve karakteri üzerine yaptığı müspet ve menfi tesirler göz önüne getirilerek milletimizin 
yüksek ahlakını ve sahabetli karakterini ifsat etmeyecek ve bilakis manevi bünyemizin Sihat ve selametini temin edecek bir terbiye vasıtası olarak inzibat 
altına alınması ve alakadar makamlarca daha sıkı bir murakabeye tabi tutulabilmesi için eski 50. madenini bu işe tesiri ve yeni program projesinde 30. madde olarak tespit edilmiştir.” 84 

CHP bir taraftan modernleşme politikası izlerken öte yandan da milletin yüksek ahlakını ve değerlerini korumaya çalışıyordu. 

Sonuç olarak denilebilir ki, Kurultay’a sunulan bu dilekler bir anlamda, Ankara’daki parti tarafından, TBMM tarafından yasalaştırılan kanunların uygulamasında ortaya çıkan uygulama sorunlarının halk tarafından Ankara’ya iletilmesi sürecidir. 

BU BÖLÜM DİPNOTLARI:

60 Ulus Gazetesi, 25 Mayıs 1939, s. 1. 
61 Yeni Sabah Gazetesi, 31 Mayıs 1939, s. 1. 
62 Uyar, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, s. 241. 
63 Ulus Gazetesi, 25 Mayıs 1939, s. 1. 
64 Ulus Gazetesi, 30 Mayıs 1939, s. 1. 
65 Dilek Encümeni şu kişilerden oluşuyordu: Dilek Encümeni Başkanı İsmet Eker (Çorum Mebusu), Mazbata Muharriri Rıza Erten (Mardin Mebusu), 
Kâtip Fakihe Öymen (İstanbul Mebusu), Azalar: Şakir Kınacı (Ankara Mebusu), Tevfik Aslan (Kastamonu Mebusu), Hüsnü Yaman (Manisa Mebusu), 
Şevki Alpagut (Niğde Delegesi), Gl. Refet Bele (İstanbul Mebusu), Nazım Toker (Kayseri Mebusu), Talat Onay (Giresun Mebusu), Asım Bektaş (Yozgat 
Mebusu), Şevket Erdoğan (Gümüşhane Mebusu), Muzaffer Akpınar (Balıkesir Mebusu), Nihat Arkat (Zonguldak Delegesi ), Tevfik Temelli (Bitlis Mebusu), 
Munip Boya (Van Mebusu), Raşit Usumu (Çanakkale Mebusu), Hayrullah Özbudun (Çorum Delegesi), Dr. Akif Arkan (Çankırı Mebusu), 
Ragıp Akça (Kocaeli Mebusu), Tahir Tüfekçi (Tokat Delegesi Mebusu), Ziya Kayran (Maraş Mebusu), Alaettin Tiritoğlu (Kütahya Mebusu), 
Dr. Tuğamiral H. Şinasi Erel (İstanbul Mebusu), Ekrem Pekel (Yozgat Mebusu). Bkz. CHP Beşinci Büyük Kurultay Dilek Encümeni Raporu, 
Ankara, 29.05.939, y.e.b. (Yayınevi bilinmiyor), s. 3. 
66 Ulus Gazetesi, 30 Mayıs 1939, s. 6. 
67 CHP Beşinci Büyük Kurultay Dilek Encümeni Raporu, s. 3. 
68 Asım Us, Asım Us’un Hatıra Notları, 1930’dan 1950’ye Kadar Atatürk ve İnönü Devirlerine Ait Seçme Fıkralar, Vakit Matbaası, İstanbul, 1966, s. 358; Çetin Yetkin, Karşı Devrim 1945-1950, Otopsi Yayınevi, İstanbul, 3. Basım Aralık 2003, s. 51. 
69 Cemil, Koçak, Türkiye’de Millî Şef Dönemi (1938-1945) C: 2, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003, s. 41. 
70 Ulus Gazetesi, 25 Mayıs 1939, s. 5. 
71 Ulus Gazetesi, 25-26-27, 28, 29, 30 Mayıs 1939, Yeni Sabah Gazetesi, 30 Mayıs 1939. 
72 V. CHP Büyük Kurultay Delege ve Milletvekili tam listesi için Bkz. CHP V. Büyük Kurultay Zabıtları 29 Mayıs 1939- 3 Haziran 1939, 1939 
Ankara Ulus Basımevi, s. 10-18. 
73 CHP’nin Tek Parti döneminde Doğu Örgütlenmesi için Bkz., Murat Turan, CHP’nin Doğu’da Teşkilatlanması (1923-1950), Libra Kitap, 2011, İstanbul. 
74 Umumi Müfettişler hakkında detaylı bilgi için Bkz., Cemil Koçak, Umumi Müfettişlikler (1927-1952), İletişim Yayınları, 2010, İstanbul. 
75 Ulus Gazetesi, 30 Mayıs 1939, s. 6. 
76 CHP Beşinci Büyük Kurultay Dilek Encümeni Raporu, s. 11. 
77 a.g.e, s. 11. 
78 Yaşar Semiz, “1923–1950 döneminde Türkiye’de Nüfusu Arttırma Gayretleri ve Mecburi Evlendirme Kanunu (Bekârlık Vergisi), 
Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 27 (2010): 423-469, s. 430. 
79 a.g.e. 
80 Ulus Gazetesi, 30 Mayıs 1939, s. 6. 
81 CHP Beşinci Büyük Kurultay Dilek Encümeni Raporu, s. 8. 
82 Özgür Gökmen, “Tek Parti Dönemi Cumhuriyet Halk Partisinde Muhafazakâr Yönelimler”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Muhafazakârlık (iç), 
C: 5 İletişim Yayınları, 2005, S: 132-153, s. 133. 
83 a.g.e., s. 132-133. 
84 Ulus Gazetesi, 1 Haziran 1939, s. 4. 

4. BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..,,

***