CUMHURİYET HALK PARTİSİNİN İDEOLOJİK DEĞİŞİM VE DÖNÜŞÜMÜ. BÖLÜM 3

CUMHURİYET HALK PARTİSİNİN İDEOLOJİK DEĞİŞİM VE DÖNÜŞÜMÜ.  BÖLÜM 3

7. Savaş Sonrası Liberalleşme Eğilimleri. 

Çok partili demokratik sisteme geçiş sonrası Cumhuriyet Halk Partisi ideolojik olarak hızlı bir değişim ve dönüşüm süreci yaşamıştır. Bir yandan sermaye kesiminin yoğun talepleri, parti içinde devam eden çatışmalar ve CHP’den kopan Demokrat Partililerin yaptığı sert muhalefet, diğer yandan da Sovyet Rusya tehdidine karşı liberal Batılı devletler ile müttefik olma çabası (Aslan, 2016: 180) 
CHP’nin ideolojik olarak yeni bir yön arayışı içerisine girmesine neden olmuştur (Ahmad, 2010: 26). Nitekim, İnönü, 1946 Genel Seçimlerine hazırlık için toplanan 2. Olağanüstü CHP Kurultayı’nda – halkçılık ilkesinin sınıfsız toplum idealine aykırı şekilde-sınıf temelli örgütlenmelerin önünün açılacağını belirtmiş (Bila, 1979: 204), aynı yıl Cemiyetler Kanunu’ndaki sınıf esasına dayalı örgüt kurma yasağı kaldırılarak Sendikaların kurulmasının önü açılmış, 1947 Sendikalar Kanunu ile işçilere sendika kurma özgürlüğü getirilmiştir 
(Bozkurt, 1976: 335). 1946 yılında Matbuat Kanunu’nda yapılan değişikle gazetelerin kapatılması hükmü kaldırılmış, yine Basın Birliği Kanunu’nun yürürlükten kaldırılmasıyla basın özgürlüğü alanında ilerleme kaydedilmiştir (Tikveş, 1979: 167). 

2. Dünya Savaşı sonrası CHP kadrolarının liberalleşme eğilimleri devletçi ekonomi politikalarında ılımlılaşmayı beraberinde getirmiştir. 1943 yılında toplanan 6. CHP Kurultayı’nda devletçiliğin yumuşatılarak kapitalist kesime belli tavizler verilmesi ile başlayan süreç (Koç, 2014: 41), 1947 yılında toplanan 7. CHP Kurultayı’nda devletçilikten vazgeçilmesi ile sonuçlanmıştır (Hatipoğlu, 2012: 216). Artık devlet kar amaçlı işletmeler kurmayacak, özel sektörün ilgilendiği alanlarda yatırımlar yapmayacak ve serbest piyasa koşullarını hakim kılacaktır (Bila, 1979: 226). Bu değişime rağmen, 1948 yılında İstanbul’da 
hükümetten bağımsız olarak düzenlenen Türkiye İktisat Kongresi’nde devlet kapitalizminin ve devlet bürokrasisinin ekonomik gelişmenin önünde en büyük engel olarak gösterilmesi milli burjuvazinin CHP’ye karşı ciddi bir muhalefet gösterdiğini açıkça ortaya koymuştur. Anlaşılan şudur ki, CHP’nin 1947’de 
devletçilikten vazgeçerek verdiği büyük ideolojik taviz sermaye kesimini tatmin etmemiş, ya da değişim çabası sermaye kesimi tarafından temkinli karşılanmıştır (Tuna, 2002: 316). 
2. Dünya Savaşı sonrası ABD ile başlayan iyi ilişkilerin de etkisiyle Türkiye’de anti-komünizm ve sol karşıtlığı bir devlet politikası haline gelmiştir (Ahmad, 2010: 52). 1930’lu yıllarda solu kendi ideolojisine muhalif tutumu nedeniyle potansiyel bir sorun olarak algılayan CHP kadroları, artık “komünizm karşıtlığı” 
söylemi ile sol kesimi tamamen dışlayan ve büyük tehdit olarak gören bir noktaya gelmiştir (Aslan, 2016: 177-179). Bu anlayış değişimi ile birlikte CHP içindeki solcu aydınlar tasfiye edilmeye, ülke genelindeki kütüphanelerdeki sol içerikli kitaplar toplatılmaya başlanmıştır. Dahası, 1940 yılında açılan köy 
enstitülerinin 1946 yılında kapatılmasına giden süreçte, Köy Enstitüleri komünizm propagandası yapmak ve komünist gençler yetiştirmekle suçlanmıştır (Bozkurt, 1976: 337). Böylece, köy enstitülerinin yerel feodal güçlerin çıkarlarına ters düşüyor olması (Uyar, 2012b: 56) TBMM’de onların çıkarlarını savunanlar açısından antikomünizm propagandası ile maskelenmiştir. 

8. Popülist Politikalar ve Tavizler Eşliğinde CHP’nin İdeolojik Dönüşümü.

1947 yılında toplanan 7. CHP Kurultayı’nda “devrimcilik” ilkesi “evrimcilik” olarak yeniden adlandırılmış, bu süreçte Atatürk sonrası dönemde atılan üç devrimci-reformist adımın (köy enstitülerinin açılması, toprak reformu, çok partili demokratik sisteme geçiş) sadece biri başarılabilmiştir. Henüz tasarı halindeyken TBMM’de yumuşatılan, kabul edildikten sonra da pratikte uygulama imkanı bulunmayan Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’nun temel felsefesini oluşturan bazı maddeler bir süre sonra değiştirilerek kanun kadük hale getirilmiştir. Böylece, üstyapı devrimlerini altyapı devrimleri ile sürdürme ideali pratikte 
imkansız hale gelmiştir. Kemalist ideolojinin ve devrimlerin köylere ulaşmasını sağlayan köy enstitüleri de yerel feodal güçlerin baskısıyla kapatılmıştır (Bila, 1979: 247). 1930’larda katı laiklik anlayışından taviz vermeyen CHP kadroları, 1948 yılında imam hatip kurslarının açılması, 1927 yılında ilkokul müfredatından 
çıkarılan din derslerinin 1948 yılında seçmeli ders olarak konulması, 1933’te kapatılan ilahiyat fakültelerinin 1949 yılında yeniden açılması (Öcal, 1986: 115) ve 1950 yılında tekke, zaviye ve türbelerin yeniden açılmasına izin verilmesi birlikte bu konuda köklü bir anlayış değişikliği ortaya koymuştur (Hatipoğlu, 2012: 219; Uyar, 2012b: 68). Belli oranda kaybettiği toplumsal desteği yeniden artırmaya ve seçimleri kazanmaya yönelik bazı liberal ve demokratik adımlar atan CHP kadroları, artık köklü devrimlerden ve ideolojik çizgisinden ödün 
verir noktaya gelmiştir. Bu süreci farklı bir bakış açısıyla CHP’nin - değişen iç ve dış koşulların etkisiyle ideolojik değişim ve dönüşümü olarak da ele almak mümkündür. 


7 Ağustos 1946 ile iktidarın kaybedildiği 1950 Genel Seçimleri arasındaki dönemde İnönü tarafından belirlenen başbakanların ideolojik görüşleri CHP’nin yaşadığı ideolojik değişim ve dönüşümün niteliğini ortaya koymaktadır. 

7 Ağustos 1946-10 Eylül 1947 arasında başbakanlık yapan aşırı Sağcı-Otoriter Recep Peker’e karşın, 
10 Eylül 1947-16 Ocak 1949 arasında başbakanlık yapan Hasan Saka liberal (Ahmad, 2010: 46), 
16 Ocak 1949-22 Mayıs 1950 arasında başvekillik yapan Şemsettin Günaltay da İslamcıdır (Ahmad, 2010: 50). 

Bu durum, esasen bir ideolojik değişim ve dönüşüm sürecinden öte CHP açısından ideolojik bir kaos hali ortaya koymaktadır. 

CHP’nin seçim kazanmaya yönelik uyguladığı popülist politikalar seçimi kazanması için yeterli olmamış, ilk defa gizli oy-açık tasnif usulüne göre yapılan 1950 Genel Seçimlerinde CHP 27 yıllık iktidarını kaybetmiştir. Seçim sonuçları gerçekçi bir bakış açısı ile ele alındığında CHP’nin halk desteğini tamamen kaybettiğini söylemek mümkün değildir. Çünkü, CHP halk desteğini uzun yıllar boyunca istikrarlı bir şekilde kaybetmiş olmasına rağmen 1950 seçimlerinde Demokrat Parti’nin % 55,2 oy oranına karşılık % 39,6 oy almıştır (TÜİK, 2012: 25). Ancak, CHP lehine olacağını düşünülen “ Çoğunluk Seçim Sistemi ” aleyhine işlemiş, TBMM’de % 14,1 Milletvekili oranı ile temsil edilebilmiştir. 

Bu anlamda, 1950 yılına gelindiğinde CHP’nin halen güçlü bir toplumsal tabana sahip olduğunu göz ardı etmemek gerekmektedir. 

Sonuç 

Milli Mücadeleyi örgütleyen ve yürüten Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinin işgalci güçlere karşı ortaya koyduğu anti-emperyalist, tam bağımsızlıkçı ve milliyetçi tavır, milli mücadele sonrası Halk Fırkasının kurulması ile devrimci-reformist bir ideolojik niteliğe bürünmüştür. 1. Meclis’te önerdiği 
“Halkçılık Programı” ve bir seçim programı niteliği gösteren 9 umde ile ilk ideolojik çıkışını yapan CHP, 1927 yılında ideolojik olarak cumhuriyetçi, halkçı, milliyetçi ve laisist bir duruş ortaya koymuş, liberal ekonomi anlayışı ve çok partili demokrasi hedefini ön plana çıkarmıştır. 1920’li yıllarda liberal ekonomi 
politikaları ile arzu edilen ekonomik kalkınmanın sağlanamaması ve 1929-30 
Dünya Ekonomik Bunalımı sonrası dünya genelinde ekonomiye devlet müdahalesini savunan Keynesyen ekonomik politikalarına yönelimin artması CHP kadrolarının liberal ekonomi politikalarından vazgeçmesine neden olmuştur. 1924 yılında kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın rejim karşıtlarının odağı haline geldiği gerekçesiyle 1925 yılında kapatılmasının ardından, 1930 yılında kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın faaliyetlerinin de kısa bir süre sonra aynı gerekçeyle sonlandırılması, çok partili sisteme geçişin 1945 yılına kadar ertelenmesine neden olmuştur. 

1931 yılında cumhuriyetçiliği, halkçılığı, milliyetçiliği, laikliği, devletçiliği ve devrimciliği 6 ilke olarak benimseyerek ideolojik konumunu netleştiren CHP, 1935 yılında 6 ilkeye dayanan “Kemalizm”i partinin “resmi ideolojik kimliği” olarak benimsemiştir. 1937 yılında 6 ilkenin anayasaya eklenmesi ile 
Kemalizm partinin yanı sıra devletin resmi ideolojisi haline gelmiştir. Mustafa Kemal Atatürk’ün toplumun geniş kesimleri üzerindeki karizmatik liderliği, devrimlerin içselleştirilmesi ve yaygınlaştırılması için halkevleri aracılığıyla yürütülen ideolojik mücadele ve ekonomide devletçilik politikalarının sağladığı 
ekonomik gelişme 1930’lu yıllarda CHP’nin toplumun geniş kesiminin desteğini almasını sağlamıştır. 

Ancak, halkçılığın işçi ve köylüler aleyhine işlemeye başlayan sınıfsız bakış açısı, aşırı laisist uygulamalar ve otoriter-bürokratik muhafazakâr yönetim anlayışı toplumsal muhalefetin sert tedbirlere rağmen CHP karşısında taban bulmasında etkili olmuştur. Nitekim, karizmatik liderliği ile toplumda büyük saygı gören 
Mustafa Kemal’in vefatı, Kurtuluş Savaşının kazanılmasının yarattığı heyecanın geçen süre zarfında azalmış olması ve devletçilik ile sağlanan ekonomik gelişmenin yerini 2. Dünya Savaşı ile ekonomik yıkıma bırakması 1940’lı yılların başında CHP karşısında güçlü bir toplumsal muhalefetin ortaya çıkmasına neden 
olmuştur. Savaş yıllarındaki siyasi ve ideolojik üretimsizlik ortamında CHP’nin toplumsal muhalefeti kontrol altında tutabilmek için aşırı otoriter yönetim anlayışına meyletmiş olması o dönem CHP kadroları açısından tek seçenek olarak görülmüş gibidir. 

Sermaye kesimi ve feodal güçlerin baskısı, CHP’den ayrılan muhalifler ( Dörtlü Takrirciler) tarafından kurulan Demokrat Parti’nin etkin muhalefeti ve liberal Batılı devletler ile uyumlulaşma çabası 2. Dünya Savaşı sonrası CHP’de liberalleşme eğilimlerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu süreçte köy 
enstitülerinin kapatılması, toprak reformunun gerçekleştirilememesi, devletçilikten vazgeçilmesi ve laiklikten tavizler verilmesi CHP’nin keskin bir ideolojik kırılma yaşamasına neden olmuştur. 
Bu anlamda, CHP’nin 1930’lu yıllarda ulaştığı ideolojik netliği, 1940’lı yılların sonuna gelindiğinde ideolojik “değişim”, “dönüşüm” ve hatta “kaos” olarak ele almak mümkündür. 

Cumhuriyet Halk Partisi üst kadroları tek parti iktidarı süresince iç ve dış dinamiklerin (parti içiparti dışı, ülke içi-ülke-dışı) siyasal, toplumsal ve ekonomik gelişmeler üzerindeki etkisini gözardı etmemiştir. Bu durum CHP’nin ideolojik olarak kırılgan ve değişken bir görüntü vermesine neden olmuştur. 

Kimine göre ideolojik tutarsızlık ya da taviz, kimine göre de ideolojik değişim ve dönüşüm olarak farklı şekilde tanımlanabilecek olan bu durumun esasen bir ideolojik kaos halini ortaya koyduğu açıktır. 

1927 yılında devrimci-reformist, laisist, (ekonomide) liberal bir ideolojik duruş ortaya koyan CHP; 1
1935 yılında bürokratik muhafazakar, aşırı laisist, (ekonomide) aşırı devletçi, (yönetim anlayışında) otoriter; 
1941 yılında (yönetim anlayışında) aşırı otoriter; 
1949 yılında ılımlı laisist, (ekonomide) liberal, (yönetim biçiminde) yarı demokrat (ya da görece demokrat) bir ideolojik duruş ortaya koymuştur. 1920’lerde ulus devlet inşası sürecinde farklı etnik kökenleri aynı ortak kimlikte bir araya getirme hedefi olan milliyetçilik anlayışı, 1930’larda yerini Batı Avrupa’da yaygınlaşan aşırı sağcı ideolojilerin de etkisiyle aşırı milliyetçilik 
anlayışına 2, 1940’larda da bilinçli sol ve komünizm karşıtlığına bırakmıştır. Tek parti iktidarı döneminde cumhuriyetçilik CHP’nin değişmez-dönüşmez ideolojik ilkesi olarak ön plana çıkmıştır. CHP’nin 1920 yılından itibaren sıkı sıkıya bağlı kaldığı halkçılık ilkesi de 1946 yılında sınıf esasına dayalı örgüt kurma yasağının kaldırılması ile anlamsal erozyona uğramıştır. Sonuç Olarak, 

1_ 1923’ten 1950’ye giden süreçte CHP ideolojik kimliğini Kemalizm’de bulmuş, ancak gelişen iç ve dış siyasi, sosyal ve ekonomik gelişmelerin etkisiyle siyasi söylemler ve hükümet politikaları açısından ideolojik çizgisinde sürekli bir değişim ve dönüşüm süreci yaşanmıştır. 

Bu ideolojik değişim ve dönüşüm sürecini bir İdeolojik Kaos hali, bu ideolojik kaos halini de CHP’nin karşıtlıklar içinde sürekli yön arayışı olarak da değerlendir mek mümkündür. 

2_ 1930’larda Türkiye’de milliyetçiliğin aşırılaşması nı Batıdaki gibi faşizm, falanjizm, korporatizm, nazizm gibi ideolojilerle kıyaslamak mümkün değildir. O dönemde Türkiye’de tüm etnik kökenleri Türk üst kimliğinde bir araya getirmeyi hedefleyen, motivasyon olarak da Türk etnik kimliğini kültürel motiflerle yücelten, şiddet yerine ideolojik propagandaya meyleden bütünleştirici-tektipleştirici bir bakış açısının ön plana çıktığını söylemek mümkündür. 

Yine de, bu konuyu ulus devlet inşası ve tek ulus yaratma stratejisi içerisinde 
dönemin koşulları içerisinde-detaylı olarak ele almak konunun daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. 

KAYNAKÇA 

AHMAD, Faroz (2010). Demokrasi Sürecinde Türkiye 1945-1980, İstanbul: Hil Yayınları. 
AKŞİN, Sina (1996). Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi, Ankara: İmaj Yayıncılık. 
ASLAN, Zehra, (2016), “Türk-Rus İlişkileri Ekseninde Türkiye’de İktidarların Sol Algısı (1923-1960)”, 
           Karadeniz Araştırmaları, S. 51, s. 171-190. 
ATEŞ, Toktamış (1994). Kemalizm’in Özü, İstanbul: Der Yayınları. 
AYATA, A. Güneş (2010). Cumhuriyet Halk Partisi (Örgüt ve İdeoloji), İstanbul: Gündoğan Yayınları. 
BAKŞIK, Şeref (2009). CHP İle Bir Ömür, İstanbul: Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık. 
BEKTAŞ, Arsev (1993). Demokratikleşme Sürecinde Liderler Oligarşisi, CHP ve AP (1961-1980), İstanbul: Bağlam Yayınları. 
BİLA, Hikmet (1979). CHP Tarihi: 1919-1979, Ankara: DMS Doruk Matbaacılık. 
BOZKURT, Celal E. (1976). Kemalizm Marksizm ve Ecevit, İstanbul: Boğaziçi Yayınları. 
CHF (1931). CHF Nizamnamesi ve Programı, Ankara: TBMM Matbaası. 
https://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/KUTUPHANEDE%20BULUNAN%20DIJITAL%20KAYNAKLAR/KITAPLA 
R/SIYASI%20PARTI%20YAYINLARI/197505818%20CHF%20NIZAMNAMESI%20VE%20PROGRAMI%201931/197505818%20CHF%2 
0NIZAMNAMESI%20VE%20PROGRAMI%201931%200000_0039.pdf kaynağından alındı. 
CHP (1935). CHP Programı, Ankara: Ulus Basımevi. 
https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/e_yayin.eser_bilgi_q?ptip=SIYASI%20PARTI%20YAYINLARI&pdemirbas=197000602 
kaynağından alındı. 
CHP (2004). Cumhuriyet Halk Partisi Eğitim El Kitabı, Ankara: CHP Yayınları. 
https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/e_yayin.eser_bilgi_q?ptip=SIYASI%20PARTI%20YAYINLARI&pdemirbas=200400296 
kaynağından alındı. 
CHP (1952). CHP’nin Yirmi Dokuzuncu Yıldönümü. 
CHP (1973). Ak Günlere 1973 Seçim Bildirgesi, Ankara: Ajans Türk Matbaacılık. 
CUMHURİYET HALK FIRKASI (1927), 1927 Nizamnamesi. 
https://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/KUTUPHANEDE%20BULUNAN%20DIJITAL%20KAYNAKLAR/KITAPLA 
R/SIYASI%20PARTI%20YAYINLARI/198103997%20CHF%20NIZAMNAMESI%201929/198103997%20CHF%20NIZAMNAMESI%201 
929.pdf kaynağından alındı. 
CUMHURİYET HALK FIRKASI (1931), 1931 Nizamnamesi. 
https://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/KUTUPHANEDE%20BULUNAN%20DIJITAL%20KAYNAKLAR/KITAPLAR /SIYASI%20PARTI%20YAYINLARI/197505818%20CHF%20NIZAMNAMESI%20VE%20PROGRAMI%201931/197505818%20CHF%2 
0NIZAMNAMESI%20VE%20PROGRAMI%201931%200000_0039.pdf    kaynağından alındı. 
CUMHURİYET HALK FIRKASI (1931), 1931 Programı. 
https://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/KUTUPHANEDE%20BULUNAN%20DIJITAL%20KAYNAKLAR/KITAPLA 
R/SIYASI%20PARTI%20YAYINLARI/197505818%20CHF%20NIZAMNAMESI%20VE%20PROGRAMI%201931/197505818%20CHF%2 
0NIZAMNAMESI%20VE%20PROGRAMI%201931%200000_0039.pdf kaynağından alındı. 
CUMHURİYET HALK PARTİSİ (1935), 1935 Tüzüğü. 
https://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/KUTUPHANEDE%20BULUNAN%20DIJITAL%20KAYNAKLAR/KITAPLA 
R/SIYASI%20PARTI%20YAYINLARI/197603268%20CHP%20TUZUGU%201935/197603268%20CHP%20TUZUGU%201935.pdf 
kaynağından alındı. 
CUMHURİYET HALK PARTİSİ (2016), 1993 Tüzüğü (2016 Değişiklikleri İle). https://www.chp.org.tr/Assets/dosya/tuzuk201629012016.
pdf kaynağından alındı. 
COŞKUN, Alev (1978). Cumhuriyet Halk Partisi ve Demokratik Sol, İstanbul: Tekin Yayınevi. 
DEMİREL, Ahmet (2014). Tek Partinin İktidarı: Türkiye’de Seçimler ve Siyaset (1923-1946), İstanbul: İletişim Yayınları. 
DURSUN, Tuncay (2002). Tek Parti Dönemindeki Cumhuriyet Halk Partisi Büyük Kurultayları, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. 
DUVERGER, Maurice (1993). Siyasi Partiler, (çeviren: E. Özbudun), Ankara: Bilgi Yayınları. 
ECEVİT, Bülent (2015). Atatürk ve Devrimcilik, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 
EMRE, Yunus (2015). CHP, Sosyal Demokrasi ve Sol: Türkiye’de Sosyal Demokrasinin Kuruluş Yılları (1960-1966), İstanbul: İletişim Yayınları. 
ERDOĞAN, Caner (2017). Oligarşinin Demir Kanunu’nun Cumhuriyet Halk Partisi Açısından İncelenmesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. 
Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya. 
GİRİTLİOĞLU, Fahir (1965). Türk Siyasi Tarihinde Cumhuriyet Halk Partisinin Mevkii 2. Cilt. Ankara: Ayyıldız Matbaası. 
HALK FIRKASI 1923 NİZAMNAMESİ, Ankara. 
HATİPOĞLU, Atakan (2012). CHP’nin İdeolojik Dönüşümü: Kemalizm’den Sosyal Demokrasi’ye, İstanbul: Kaynak Yayınları. 
KABASAKAL, Mehmet (1991). Türkiye’de Siyasal Parti Örgütlenmesi (1908-1960), İstanbul: Tekin Yayınevi. 
KOÇ, Altuğ (2014). CHP’de Ortanın Solu Söylemi ve 1965 Seçimleri, İstanbul: Dezanj Yayınları. 
KOÇAK, Cemil (2012). Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938-1945), İstanbul: İletişim Yayınları. 
ÖCAL, Mustafa (1986). “İlahiyat Fakültelerinin Tarihçesi“, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 1(1), s. 111-123. 
ÖZ, Esat (1996). Otoriterizm ve Siyaset: Türkiye’de Tek-Parti Rejimi ve Siyasal Katılma (1923-1945), Ankara: Yetkin Basım Yayım ve Dağıtım. 
PERİNÇEK, Doğu (2014). Atatürk’ün CHP Program ve Tüzükleri, İstanbul: Kaynak Yayınları. 
SİVAS KONGRESİ BEYANNAMESİ 
https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/bitstream/handle/11543/2319/201503186.pdf kaynağından alındı. 
SARIBAY, Ali Yaşar (2001). Türkiye’de Demokrasi ve Politik Partiler. İstanbul: Alfa Yayınları. 
TİKVEŞ, Özkan (1979). Basın Özgürlüğü ve Sansür Yasağı. Elektronik Makale 
http://acikerisim.deu.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/12345/1951/tikves9.pdf kaynağından alındı. 
TUNA, Serkan (2002). “1948 Türkiye İktisat Kongresi’nde Devletçilik Tartışmaları ve Yansımaları”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları 
Dergisi, S. 1(1), s. 289-321. 
TUNCAY, Suavi (1996). Parti İçi Demokrasi ve Türkiye, İstanbul: Gündoğan Yayınları. 
TURAN, Murat (2011). CHP’nin Doğu’da Teşkilatlanması (1923-1950), İstanbul: Libra Kitapçılık ve Yayıncılık. 
TÜİK (2012). Milletvekili Genel Seçimleri 1923-2011, Ankara: Türkiye İstatistik Kurumu Matbaası. 
http://www.tuik.gov.tr/IcerikGetir.do?istab_id=152 kaynağından alındı. 
UYAR, Hakkı (2012a). Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, İstanbul: Boyut Yayıncılık. 
UYAR, Hakkı (2012b). 100 Soruda Cumhuriyet Halk Partisi Tarihçesi (1923-2012), Ankara: Anka Yayınları. 
YANIK, Murat (2002). Parti İçi Demokrasi, İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım. 
YÜKSELİMAN, Nihan (2002). Parti Devlet Bütünleşmesi, İstanbul: Gelenek Yayıncılık. 


***