ADNAN MENDERES VE 6 - 7 EYLÜL OLAYLARI BÖLÜM 3

ADNAN MENDERES VE 6 - 7 EYLÜL OLAYLARI  BÖLÜM 3 

6/7 Eylül  Olaylari sonrasinda Kibris Türktür Cem!yeti'ni ve Komünistleri neden suçladigini açiklayan Menderes, "Istanbul'a Izmit'ten otomobil ile geldim. Hatta bizim otomobili durdurdular ve Kibris Türktür rozetini koymaga çalistilar. Bir taraftan Kibris Türktür Cemiyeti var, onun yaninda Kibris Türktür diye nümayis yapiliyor. Bu sebeple Kibris Türktür Cemiyeti'nin bu hususta bir dahli oldugu kanaati bizde uyandi. Komünistlerin ifade edilmis olmasi ise bu gibi hadiselerden daima istifade edecekleri melhuz bulundugundan ve bunlardan bazilarinin da hadise mahallerinde bulunduklari tespit edildiginden dolayidir" dedi 61. 

Hükümetin olaylarda telkin ve tertip gibi rolü oldugu iddiasina sert çikan Menderes, "Hükümet ne yapmis? Hangi vasita ile yapmistir? Kiminle 
yapmistir? 4 kisi cemiyet kurmus, nasil yapmistir? Hangi teskilatla yapmistir?" dedi. Menderes israrla, "Bu, bir mi1ligaleyanla Türkiye'nin her tarafindan husul 
bulmus bir harekettir. (...) Kibris'ta insanlar öldürülüyor. Matbuat bununla mesguldür. Istanbul'un zengin Hiristiyan RumIarindan para toplanip bu dava 
için gönderilecegi sayiasi gazetelerde mütemadiyen yer alir, bütün bunlarin karsisinda karsilayici olan kuvvetlerin hiç olmazsa kollarinin takatinin bir nebze kesildigini, azimlerinin bir derece kirildigini kabul etmek lazim gelir" 
demekteydi62. 

Yassiada'da Coşkun Kirca, Dişişleri Bakani F. R. Zorlu'nun 28 Agustosta Londra'dan gönderdigi sifreli telgrafin son kisminda yer alan "Tarafi 
devletlerinden bu husustaki ilgililere verilecek emirlerin pek faideli olacagini saygilarimla arz ederim" cümlesiyle 6/7 Eylülolaylarinin Zorlu'nun talebiyle 
Menderes tarafindan gerçeklestirildigini iddia etti63.Ayni konuda Kibris Türktür Cemiyeti Baskani H. Bil, Menderes'in olaylardan bir gün önce kendisini davet 
ederek Kibris konusunu sordugunu ve Londra'dan gelen sifreli telgraftan da söz ederek, "Londra'dan yeni bir sifre geldi. Fatin'in, zayif durumdayim, Türk 
kamuoyunu zapt edemiyoruz diyebilmeliyim seklinde sikayetleri var. Daha aktif olmanizi istiyoruz" dedigini aniatti64.Menderes söz konusu olan sifre telgrafi 
hatirlamadigini fakat H. Bil'in bazi açiklamalariyla mahkemeyi yanilttigini belirtti65.

Sanik olarak kürsüye çikan F. Köprülü daha evvel gazetede yayinlanan açiklamalarindan farkli bir savunma yapti. Öncelikle Disisleri Bakanligi 
döneminde yapmis oldugu tahkikat neticesinde Selanik'te patlayan bomba ile hükümetin ilgisinin bulunmadigini söyledi. Olaylarin baslama seklinden ve 
olaylar sonrasi yargilama sürecinden herhangi bir netice elde edilemedigi için "Hükümetin bir tertibidir" kanaatine vardigini açikladi66.Menderes'in sahsina 
yönelik daha evvel yapmis oldugu açiklamalari hakkinda herhangi bir bilgi vermedi. 

Sahitler olaylarin hükümetin tertibi oldugunu, "askeri birliklerin, cemselerin, tanklarin, kaza emniyet memurlari gibi hadiseye bigane ve seyirci 
kalmalarini" tertibin bir delili olarak kabul ettiler. Menderes israrla bu konuda daha fazla bilgi ve kanit istedi fakat sorularina yanit alamadi. 
Dönemin Valisi F. K. Gökay'in ve Istanbul Emniyet Müdürü Alaeddin Eris'in i. Ordu Komutani Org. V. Garan'a israrla durumu 16,45'te bildirdikleri 
ve çok evvel Valiligin talebiyle ordunun 28 Agustos'tan beri alarm durumunda bulunmasi gerektigi iddialarini ret eden Garan Pasa, olaylardan geç haberi 
oldugunu ve müdahale emri 23,OO-OO,OO'dakendisine ulastigini söyledi67. Menderes askeri birliklerin geç müdahale etmesine neden olan sebeplerin 
arastirilmasi için verdigi dilekçe ve olaylar hakkinda Ismet Inönü'nün dinlenmesi talepleri mahkeme heyeti tarafindan ret edildi. 

Menderes'in avukatlari; 6 Eylül'de Menderes'le birlikte tren yolculugu yapan Atif Benderlioglu ile Ramiz Eren'in, DP'nin hadise zamanindaki il idare 
kurul baskani ile ikinci baskaninin dinlenmesi, AA. memurlarindan Erdogan Ulus'un Basin Yayin Genel Müdürlügü'ne konuyla ilgili olarak verdigi 
dilekçesinin tahkiki, Ahmet Emin Yalman'in ve Hikmet Bil'in Örfi Idare Mahkemesi durusma tutanaklarina geçen ifadeleririin getirilmesi ve dönemin 
Içisleri Bakani Namik Gedik'in el yazisiyla olaylarla ilgili notlarinin tahkik ve tetkik edilmesi talebinde bulundular. 9 Kasim 1960'ta mahkemenin aldigi ara 
kararla, Menderes' in avukatlari tarafindan yapilan bütün talepler ret edildi68. Olaylar hakkinda Mahkeme heyetine mütalaasini sunan Altay Ömer Egesel, "olaylarin baslangicindan itibaren planli, düzenli ve tertiplenmis bir hareket oldugunu, bu büyüklükte bir olayi Komünistler ve Kibris Türktür Cemiyeti'nin düzenlemediginin daha evvelki mahkemelerce sabit oldugundan, CHP'nin de bu tertiple ilgisinin bulunmadigi anlasilmistir" dedi. Böylece olaylari "DP'nin ika ettigini kabul etmekten baska bir yol kalmadigini" iddia eden Bassavci; emniyet güçleri olaylara müdahale etmedi. 6/7 Eylülolaylari esnasinda görev yaparken görevlerinden alinan memurlar daha sonra eski görevlerine iade edildiler. Menderes radyodan bomba haberinin yayinlanmasina izin verdi. Menderes ile Bayar'in olaylarin baslamasiyla birlikte Istanbul'dan ayrilmalarini kanit olarak ileri sürdü. Bassavci ayrica, Menderes'in 12 Eylül 1955 günü grupta olay hakkinda konusmak istememesini ve daha sonra muhalefetin 26 Aralik 1955'te sahsi hakkinda tahkikat açilmasi talebini siyasi nüfuzunu kullanarak engellemesini de suçluluguna kanit oldugunu iddia etti69. 

Olaylar hakkinda iddialara yanit vermek için söz alan Menderes; 6/7 Eylül Olaylarinin Kibris meselesiyle birlikte düsünülmesi gerektigini, o zamanin sartlari göz önüne alinarak, "Türk milleti için tahammülü güç bir tazyik sekline gelmis bulundugunu kabul etmek lazim gelir" dedi. Kibris Türktür Cemiyeti'ne yardim ettigini ve görüstügünü kabul eden Menderes, "Milli menfaatlerimizi müdafaasi mevzuunda vazife almis bir cemiyet"e ilgisiz kalamayacagini söyledi. 24 Agustos konusmasini savunan Menderes, 

Kibris'taki irkdaslarimizin ve milli menfaatlerimizin korunmasi için gerekli oldugunu ifade etti. Radyodan Atatürk'ün evine bomba atildigi haberinin 
yayinlanmasina izin vermesinin normaloldugunu aksi takdirde "hadiseyi gizlemek adeta bir hürmetsizlik, büyük Atatürk'e karsi bir hürmetsizlik" olacagini söyledi. Polisin müdahale etmemesinin kanit olarak gösterilmesine itiraz eden Menderes'e göre; olaylar Ordu birliklerinin yakininda cereyan ettigi halde, askeri yetkililere en az bir hafta evvelden yapilan bir müracaat olmasina ragmen müdahale etmemeleri dikkat çekicidir. Menderes, ortada bir tertip mevcutsa askeri birliklerin bu tertiple vuku bulacak olaylari kisa sürede rahatlikla engeIleyebilecegini belirtti70. 

5 Ocak 1961'te mahkeme C. Bayar hakkinda takibat yapilamayacagina, Menderes ve Zorlu hakkindaki iddialarin sabit oldugundan Anayasayi ihlal 
Davasiyla birlestirilmesine diger saniklarinda serbest birakilmasina oybirligiyle karar verdi7]. 

Davanin gerekçesinde, "Kibris dava ve ihtilafinin cereyan ettigi ve hadise had bir safhaya girdigi sirada Rum vatandaslara Anayasanin tanidigi kamu haklarini irk mülahazasi ile kismen kaldirmayi hedef tutan bir cemiyet halinde birlestikleri ve Kibris olaylari dolayisi ile hassas bir durumda bulunan Türk vatandaslarini RumIarin maIlarini tahrip için nümayis tertip ve harekete geçirdikleri" için cezalandirildilar72. 

Yassiada'da 6/7 EylülOlaylari Davasi, 19 Ekim 1960- 5 Ocak 1961 tarihleri arasinda 11 kisinin yargilandigi 20 oturumda görüsüldü. Davalarda olaylarla ilgili 98 tanik dinlendi73. Mahkeme yargilama sürecini DP ileri gelenleri üzerinden yürüttü. Olaylarda aktif rol alan Kibris Türktür Cemiyeti, Ögrenci Dernekleri ve Milli Emniyet Hizmetleri'nin faaliyetleri yargilama sürecinin disinda tutuldu 74.
Mahkeme sonrasi Menderes ve Zorlu'nun olaylarin düzenlenmesi ve planlanmasindan sorumlu oldugu genel kanaat olarak kabul edildi.75

Sonuç 

6/7 Eylül olaylari; Kibris meselesinin kamuoyunda yarattigi gerginlige, hükümetin baslangiçta hosgörülü yaklasimiylasiradan bir protesto eylemi 
olarak basladi. Güvenlik kuvvetlerinin sessiz kalmasi, sivil toplum örgütlerinin iyi organize olmasi olaylarin kontrolden çikmasina sebep oldu. Bombanin 
patlamasiyla birlikte protesto amaçli gözüken kalabaliklarin toplanmasi masum; yakma ve yagmalama hareketi ise profesyone1cebir eylemin sonucudur. 
Olaylarin gerçeklesme zamani dikkat çekicidir. Bir yanda Londra'da Kibris Kibris görüsmeleri devam ederken diger tarafta dünya medyasi Istanbul'dadir. Dünyanin ve Cumhurbaskani Bayar, Basvekil Menderes, Içisleri Bakani N. Gedik ile Emniyet Genel Müdürü Ethem Yetkiner'in Istanbul'da bulundugu bir anda olaylar meydana geldi. 

Menderes baslangiçta Kibris için bir dizi protesto eylemleri düzenlenmesine sicak bakmis hatta Kibris Türktür Cemiyeti'ni bu amaçla 
himaye etmistir. Menderes'i Atatürk'ün Selanik'teki evinin bahçesinde patlayan bomba ile baslayan olaylarin Taksim'deki yagmaya kadar geçen silsi1eiçersinde 
görmek mümkün degildir. Hatta Izmit'ten karayoluyla dönerken Pendik'ten Taksime kadarki yol güzergahindaki kalabaliklarin taskinligini önlemek için 
büyük çaba sarf ettigini görmekteyiz. Menderes olaylardan büyük üzüntü duydu.

Menderes, olaylardan ilk komünistleri sorumlu tuttu. Zamanla komünistlerin suçsuzlugu anlasildi ve hükümet gerçek suçlulari hiçbir zaman tespit ve teshir edemedi. Fakat Kibris Türktür Cemiyeti'ni cezalandirdi. Menderes, 6/7 Eylülolaylari sonrasinda kurulan Sikiyönetim mahkemelerin saglikli çalismasini ve gerçek suçlularin bulunarak cezalandinlmasina da yeterince yardimci olmadi. Ilk günden olaylari kapatarak, kamuoyunun dikkatinden uzak tutmaya çalisti. Gerçek suçlular tespit edilerek kamuoyuna ikna edici cevaplar verilerneyince süpheler Menderes ve Hükümeti üzerinde yogunlasti. 6/7 Eylülolaylarinin baslamasiyla ortaya çikan olaganüstü durum iyi yönetilemedi. Menderes olaylarin açikliga kavusturulmasinda ihmalkarlik gösterdi. Olaylarin gerçek sorumlularinin bulunmasi için gerekli siyasi irade ortaya konulamadi. 

Yassiada'nin kosullari DP ve Menderes'in suçlanmasini kolaylastirmistir. Yassiada'da olaylarin hazirlanisi, sahnelenmesi ve sonuçlari hakkinda detayli 
bir tahkikat yapilmadi. i955-1956 yillarindaki Sikiyönetim mahkemelerinde devam eden 6/7 EylülOlaylari davasinin tutanaklanndan yeterince faydalanilma di. Güvenlik kuvvetlerinin ve istihbarat birimlerinin arsiv bilgileri göz ardi edildi. Sahitler olaylara tek tarafli bakan, iktidar muhalifi ve hükümeti suçlayan kisilerden seçildi. Bu sartlar altinda Menderes'i 6/7 Eylülolaylarinin faili olarak görmek ve cezalandirmak kolayoldu.

Menderes gerek iktidari zamaninda, gerekse Yassiada mahkemelerinde israrla hakkindaki iddialari ret etti. Menderes mahkeme sartlarina ve davanin 
isleyis sekline israrla itiraz etti. Menderes'in çabalari; sahitlerin yönlendirmesine, siyasi baski ve basinin etkisini engellemeye yetmeyince Yassiada mahkemesinde Adnan Menderes ve Fatin Rüstü Zorlu hakkinda "suçlu" karari verildi. Böylece 6/7 Eylül Olaylari tamamen kapatildi.

BIBLIYOGRAFYA 

I. RESMi YAYiNLAR 
A. TBMM Tutanagi (Zabit Ceridesi) 
B. Ayin Tarihi Dergisi 
C. DPMG Tutanaklari 

II. GAZETE VE DERGILER" 

Zafer 
Ulus 
Yeni İstanbul 
Yeni Sabah 
İstanbul Ekspres 
Vatan 
Cumhuriyet 

III. KiTAP VE MAKALELER 

AGAOGLU, Samet, Arkadasim Menderes, Istanbul, Alkim Yayinevi, 2004 
AGUN, Hüseyin, Demokrat Parti Iktidarinin Kibris Politikasi 1950-1960, Ankara, Imge Kitapevi, 1997 
AHMAD, Feroz, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), çev. Ahmet Fethi, Istanbul, Hil Yayinevi, 1994 
AKIN, Fatih, Türkiye'de Azinlik Politikalari (6/7 Eylül 1955 Olaylari), Istanbul Üniversitesi, Atatürk Ilkeleri ve inkiliip Tarihi Enstitüsü, Atatürk ilkeleri ve 
inkiliip Tarihi Anabilim Dali, (Yayinlaninamis Yüksek Lisans Tezi), Istanbul 1999 
AKSIN, Sina, Ana Çizgileriyle Türkiye'nin Yakin Tarihi, II, Istanbul 1997 
ALASYA, H.Fikret, Kibris ve Rum Yunan Emelleri, Lefkose, Kuzey Kibris Türk Cumhuriyeti Milli Egitim ve Kültür Bakanligi Yayini, 1992 
ALBAYRAK, Mustafa, Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Ankara, Phoenix Yayinevi, 2004 
BASARAN, Pakize, Ben Yasarken 27 Mayis 1960 ve Öncesi, Istanbul, Sinmrg Yayincilik, 2008 Parantez içindeki tarihler taranan dönemi göstermektedir. Yaninda parantez olmayan gazetelerin tarihleri dipnotlarda gösterilmistir.
BENLISOY, Foti, "6/7 Eylül Öncesinde Basinda RumIar", Toplumsal Tarih, XlVI 81 (Eylül 2000), s. 28-38 
BiL, Hikmet, Kibris Olayi ve içyüzü, Istanbul, Itimat Kitapevi, 1976 
BIRAND, Mehmet Ali - DÜNDAR, Can - ÇAPLi, Bülent, Demirkirat, Istanbul, Dogan Kitapçilik, 1999 
BURÇAK, Rifki Salim, On Yilin Anilari (1950-1960), Ankara, Nurol Matbacilik, 1998 
DEMIR, Serif, Türk Siyasi Tarihinde Adnan Menderes (1930-1960), Marmara Üniversitesi Türkiyat Arastirmalari Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dali, 
Cumhuriyet Tarihi Bilim Dali (Yayinlanmamis Doktora Tezi), Istanbu12009 
DEMIRER, Mehmet Arif, 6 Eylül 1955 Yassida 6/7 Eylül Davasi, Istanbul, Baglam 
Yayinevi, 1995, Sosyalizm -Anarsi-Terör, Istanbul 1995 
DOSDOGRU, M. Hulusi, 6/7 Eylül Olaylari, Istanbul, Baglam Yayinevi, 1993 
ECEVIT, Bülent, "Basbakan ve Komünizm", Ulus, 14 Mayis 1956- 
ESMER, Ahmet Sükrü, "Basbakanin Kibris Demeci", Ulus, 28 Agustos 1955 
FiRAT, Melek, " Kibris Sorununun Türk Dis Politikasina Etkileri (1955-1997), Çagdas 
Türk Diplomasisi: 200 Yillik Süreç, Yay.haz. Ismail Soysal, Ankara, Türk 
Tarih Kurumu, 1999, s 553-565 , "1945-1960 Yunanistan'la Iliskiler", Türk Dis Politikasi Kurtulus 
Savasindan Bugüne Olaylar, Belgeler, Yorumlar. Edt. Baskin Oran, i, Istanbul, Iletisim Yayinlari, 2001, s. 576-614 
GEVGILiLI, Ali, Yükselis ve Düsüs, Istanbul, Baglam Yayinevi, 1987 
GÖKÇAL, Olgun, 6/7 Eylül Olaylari ve Türk Basini, Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk Ilkeleri ve InklHip Tarihi Enstitüsü, (Yaymlanmamis Yüksek Lisans Tezi), Izmir 2006 
GÜLLAPOGLU, Fatih, Tanksiz, Topsuz Harekat: Psikolojik Harekat, Istanbul 1991 
GÜNVER, Semih, Fatin Rüstü Zorlu'nun Öyküsü, Ankara Bilgi Yayinevi, 1985 
GÜREL, Sükrü S., Kibris Tarihi (1878-1960), c. II, Istanbul, Kaynak Yayinlari, 1985 
GÜRHAN Gürcan, 6 Eylül 1955 Olaylari, Ankara Üniversitesi, Türk Inkdap Tarihi Enstitüsü, (Yayinlanmamis Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2006 
GÜVEN, Dilek, 6-7 Eylül 1955 Olaylari, Istanbul, Iletisim Yayinlari, 2009 , "6-7 Eylül Olaylari ve Failleri", Toplumsal Tarih, S. 141 (Eylül 2005), s. 38-49 
KARAKUS, Emin,.Iste Ankara, Istanbul, Hürriyet Yayinlari 1977 
KOCABASOGLU, Uygur, "6/7 Eylül Olaylarindan Sonra 'Hasar Tespit Çalismalari' Üzerine Birkaç Ayrinti", Toplumsal Tarih, XLVI81 (Eylül 2000), s. 45-49
MERCAN, Faruk, "Bombaci da, Mit Elemam da Degildim", Aksiyon, S. 457, 8 Eylül 2003 
NESIN, Aziz, "Aziz Nesin'in 6/7 Eylül (Hapishane) Anilari", Tarih ve Toplum, VII 34, 1986,s. 48-51 , Salktm Salkim Asilacak Adamlar, Istanbul, Adam Yayinlari,1994 
OKTAY, H. Emre, Yasli Ada, Istanbul, BRT Yayinlari, 2006 "Olaylar", Tarih ve Toplum, VII 33, 1986, s. 11-14 
SOYER, Dündar, Cumhuriyet'te Adim Adim Olaylar, Amlar..., Istanbul, Büke Yayinlari, 2001 
TOKER, Metin, Ismet Pasa'yla 10 Yil, I, Ankara, Akis Yayinlari,1966 
TUNÇKANAT, Haydar, 27 Mayis 1960 Devrimi, Istanbul, Çagdas Yayinlari, 1996 
ÜSKÜL, Zafer, Siyaset ve Asker Cumhuriyet Döneminde Sikiyönetim Uygulamalari, Ankara, Imge Kitapevi, 1997 
YALÇIN, Hüseyin Cahit, "En Tehlikeli Cephe", Ulus, 14 Eylül 1955 
YALMAN, Ahmet Emin, Yalan Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, Haz. E.S. Erdinç, II, Istanbul 1997 
Yassiada Zabitlar-II 6/7 Eylül Olaylari Davasi, haz. E. G. Naskali, Istanbul, Kitapevi, 2007 
YILDIZ, Ahmet, Ihtilalin Içinden Amlar Degerlendirmeler, Istanbul, Alan Yayincilik, 2001 
Yüksek Adalet Divam Kararlari, Istanbul, Kabaki Yayinevi, 2007


DİPNOTLAR;

1 "Olaylar" Tarih ve Toplum, VII 33, 1986, s. ii 
2 Hükümet'in açiklamasi; "Yunanli dostlarimizla kardesçe iliskilerimiz her geçen gün gelisiyor. Bu yakinlasmayi sarsacak ve dostlarimizi rahatsiz edecek bir yayindan kaçinmak gerekir". Fatih Akin, Türkiye'de Azinlik Politikalari (6/7 Eylül 1955 Olaylari), Istanbul Üniversitesi, Atatürk Ilkeleri ve Inkilap Tarihi Enstitüsü, Atatürk ilkeleri ve inkilap Tarihi Anabilim Dali, (Yayinlanmamis Yüksek Lisans Tezi), Istanbul 1999, s. 85-86 
3 H. Emre Oktay, Yasli Ada, Istanbul, BRT Yayinlari, 2006, s. 195; Dilek Güven, 6-7 Eylül 1955 Olaylari, Istanbul, Iletisim Yayinlari, 2009, s. 156 
4 1950 Seçimlerinde DP'den milletvekili olarak; Salamon Adato, Vasil Konos, Ahilya Moshos ve Andre Vahram seçildi. 1954 Seçimlerine DP kadrolarinda; Rum kökenli Aleksander Hatzopulos ile Henri Soryano milletvekili olarak yer aldi. RumIar, 1957 seçimlerinde de tercihlerini DP'den yana kullandilar. Rumiar, DP'nin 1954 yilindan itibaren izledigi azinlik politikasindan rahatsizlik duysa da CHP'nin seçimleri kazanma ve iktidara gelme ihtimalinden duyduklari korkuyla DP'yi sonuna kadar desteklemeye devam ettiler. D. Güven, a.g.e., s. 182
5 Olgun Gökçal, 6/7 E~'lül Olaylari ve Türk Basini, Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk ilkeleri ve InklHip Tarihi Enstitüsü, (Yayinlanmamis Yüksek Lisans Tezi), Izmir 2006, s. 25; Foti Benlisoy, "6/7 Eylül Öncesinde Basinda RumIar", Toplumsal Tarih, XlVi Si (Eylül 2000), s.37 
6 Cumhuriyet, 22 Agustos 1954 
7 Ulus, 15 Aralık 1954
8 Ayin Tarihi, Aralik 1954, S. 253, s 109 
9 Sükrü S. Gürel, Kibns Tarihi (1878-1960), c. II, Istanbul, Kaynak Yayinlari, 1985, s. 107 
10 1955 yilina kadar Türkiye'nin Kibrisli Türklerin hakkini müdafaa adina bir sey yaptigi görülmez. DP nin Disisleri Bakani Köprülü, 20 Haziran 1950'de "Türkiye'nin Kibris diye bir meselesi yoktur" diyordu. Mehmet Arif Demirer, 6 Eylül 1955 Yassida 6/7 Eylül Davasi, Istanbul, Baglam yayinlari, 1995, s 21; Melek Firat" Kibris Sorununun Türk Dis PolitikasinaEtkileri (1955-1997), Çagdas Türk Diplomasisi: 200 Yillik Süreç, Yay. haz. Ismail Soysal, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1999, s 555 
11 Zafer, 25 Agustos 1955; Vatan, 25 Agustos 1955 
12 A. S. Esmer basyazisinda; "Bu beyanat muhalefet partileri tarafindan desteklendigi gibi, Türk Milletinin duygularini da ifade etmektediL" Ahmet Sükrü Esmer, "Basbakanin Kibris Demeci", Ulus, 28 Agustos 1955 
13 Ulus, 26 Agustos 1955 
14 Zorlu'nun gönderdigi sifre telgrafin son bölümünde; "Ifadelerimizle haklarimizda musir davranacagimiza kendilerini teyakkun ettirdigimizi zannediyorsak da bu sahada çok çalisilmasi icap ettigini anlamaktayiz. Bu sebeple gerek biz, gerek gazetecilerimiz bu yolda gayret sarf ediyoruz. Tarafi devletlerinden bu husustaki ilgililere verilecek emirlerin pek faideli olacagini saygilarimla arz ederim" bilgileri geçmektedir. "Yassiada'da Okutturulmayan Sifre Telgraf', Mehmet Arif Demirer, 6 EylUl 1955 Yassida 6/7 EylUl Davasi, Istanbul, Baglam Yayincilik, 1995,s. 401-404.
I5 Londra Konferansinda Türkiye adina konusan Disisleri Bakani F. R. Zorlu; adanin Türkiye için stratejik öneminden söz eder ve Kibris'in statüsünde bir degisiklige lüzum olmadigini savundu. Eger Ingiltere adadan mutlaka ayrilacaksa adanin eski sahibine iade edilmesini aksi takdirde adanin taksim edilmesini talep etti. Serif Demir, Türk Siyasi Tarihinde Adnan Menderes (1930-1960), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Arastirma]ari Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dali, Cumhuriyet Tarihi Bilim Dali, (Yayinlanmamis Doktora Tezi), Istanbul 2009, s.385 
16 Hüseyin Agun, Demokrat Parti iktidarinin Kibris Politikasi 1950-1960, Ankara, Imge Kitapevi, 1997, s 20-21; H. Fikret Alasya, Kibns ve Rum Yunan Emelleri, Lefkosa, Kuzey Kibris Türk Cumhuriyeti Milli Egitim ve Kültür Bakanligi Yayini, 1992, s 3 i; Ahmet Yildiz, ihtilalin içinden Anilar Degerlendirmeler, Istanbul, Alan Yayincilik, 200], s. 93; Melek Firat, "1945-1960 Yunanistan'la Iliskiler", Türk Dis Politikasi Kurtulus Savasindan Bugüne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, Edt. Baskin Oran, i, Istanbul, Iletisim Yayinlari 2001, s. 600; Londra'dan dönüste uçakta çok düsünceli ve üzüntülü olan F. R. Zorlu, Büyükelçi Mahmut Dikerdem'e "Bir gecede, bütün çabalarimiz zayi oldu, ne yapayim simdi ben?" dedi. 
Mehmet A]i Birand. Can Dündar-Bülent Çapli, Demirkirat, Istanbul, Dogan Kitapçilik, 1999, s. 110 
17 Yunan Mahkemeleri olayin faili olarak Selanik Hukuk Fakültesi 2. Sinif ögrencisi Oktay Engin ve Selanik Konso]oslugumuzda çalisan Hasan Uçar'i suçlu bularak cezalandirdi. O. Engin daha sonra Türkiye'ye sigindi. Egitimini Türkiye'de tamamlayarak Kaymakamlik, Emniyet üst düzey yöneticiligi ve Valilik görevlerinde bulunan Oktay Engin, Yunan mahkemelerinin kasitli olarak yanlis karar verdigini iddia ederek, hakkindaki suçlama]ari ret etmektedir. Engin'e göre; bombanin son derece ilke] ve basit olarak hazirlanarak patlatildigini 
ve olayin gerçek faillerinin Atatürk'ün evi ile Selanik Türk Konsoloslugu etrafina yerlesmis olan Türkiye'den zorunlu gelen Rum göçmenlerin oldugunu söylemektedir. Faruk Mercan, "Bombaci da, mit elemani da degildirn", Aksiyon, S. 457, 8 Eylül 2003; Yasisada mahkemelerinde O. Engin'in MAH mensubu ve bombayi azmettiren oldugu anlasilmistir. Yassiada ZabitIar-II 6/7 EylUl Olaylari Davasi, haz. E. G. Naskali, Istanbul, Kitapevi, 2007, s. 172-73;D. Güven, a.g.e., s. 93
I8 Gürhan Gürcan, 6 Eylül 1955 Olaylari, Ankara Üniversitesi, Türk Inkiliip Tarihi Enstitüsü, (Yayinlanmamis Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2006, s. 74; Radyo'dan okunan metinde, "Selanik'te Aziz Atatürk'ün dogdugu ev ile Türk Konsoloslugu binasi arasinda bahçede saat gece yarisini dört geçe bir bomba patlamis ve bu infilak neticesinde Aziz Atatürk'ün dogdugu evin pencereleriyle Konsoloshanenin camlari hasara ugramistir." Yunanistan Içisleri bakani yapmis oldugu ilk basin toplantisinda; "Bu isi hakiki bir Yunanlinin yaptigini zannetmiyorum" seklinde olmustur. M. A. Demirer, 6 Eylül, s.412 Gazete DP yanlisi Mithat Perin'e aittir. Gazete üst düzey sorumlularindan Göksin Sipahioglu, yillar sonra yapilan röportajinda 6/7 EylülOlaylarinin Milli Emniyet Hizmetleri tarafindan organize edildigini söylerken, M. Perin'inde yillar sonra Milli Emniyet Hizmetlerine çalistigi 
anlasildi. D. Güven, a.g.e., s. 93-94 
19 Istanbul Ekspres, 06 Eylül 1955; Ali Gevgilili, Yükselis ve Düsüs, Istanbul, Baglam Yayinlari, 1987, s 136; M. A. Birand-C. Dündar-B. Çapli, a.g.e., s 109 
20 Uluslararasi Kriminologlar ve Polisler Kongresi, Uluslararasi Karsilastirmali Hukuk Bilimler Kongresi, Bizans Tarihçileri Kongresi, Uluslararasi Üniversite Dernekler Kongresi ve Dünya Bankasi baglantili kongreler düzenlenmisti. M. Hulusi Dosdogru, 6/7 Eylül Olaylari, Istanbul, Baglam Yayinlari, 1993, s. 28 
21 D. Güven, a.g.e., s. 25; Hükümetin Taksim'de miting düzenleneceginden haberi vardir. Fakat mitingin denetimden çikarak bu tarz bir yagmaya dönüsmesini beklememektedir. Dündar Soyer, Cumhuriyet'te Adim Adim Olaylar, Anilar..., Istanbul, Büke Yayinlari, 200 I, s. 41 
22 Emin Karakus, Iste Ankara, Istanbul, Hürriyet Yayinlari, 1977, s. 277
23 M. A. Demirer,6/7 Eylül, s. 78; AhmetEmin Yairnanolayin tamamenplanl'ibir hareket oldugunu söyler ve "Zaten sag ve sol gizli eller ortaligi karistirmak için bahane ariyorlardir. 
Köylerden getirilen eli sopali insanlar Rumiara ait evleri ve dükkaniari yagmalamaya baslariar" der. Ahmet Emin Yalman, Yakin Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, Haz. E.S. Erdinç, II, Istanbul 1997,s 1647 
24 Sina Aksin, Ana Çizgileriyle Türkiye'nin Yakin Tarihi, II, Istanbul 1997, 127; Metin Toker, Ismet Pasa'yla 10 Yil, i, Ankara 1966, s. 105 
25 G. Gürcan, a.g.t., s. 75-77 
26 D. Güven, a.e., s. 26 
27 D. Güven, a.e., s. 35-37 
28 Birinci Ordu Komutan'i Org. Vedat Garan'a "Pasam neden karsi koymuyoruz?" diyenlere "Ben ikinci bir Mustafa Muglah olmak istemem" diyordu. [Van Özalp'te görev yapan Org. M. Muglah sinirdan kaçak geçenIere karsi silahli müdahalede bulundu. DP döneminde yargilanarak gereksiz yere asiri güç kullanmaktan cezalandirildi] E. Karakus, a.g.e., S. 278; Bu iddiayi Yassiada mahkemelerinde ret eden Org. Garan kesinlikle öyle bir ifade kullanmadigini söyledi. Yassiada Zabitlari, S. 404; 9 Eylülde Sorumlu Generaller görevlerinden alindilar. M. A. Demirer, 6 Eylül, s 78 
29 Rifki Salim Burçak, On Yilin Anilari (1950-1960), Ankara, Nurol Matbacihk, 1998, S.315
30 Mustafa Albayrak, Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Ankara, Phoenix Yayinevi, 2004., s. 433; Feroz Ahmad, Demokrasi Sürecinde Türkiye (J945-1980), çev. Ahmet Fethi, Istanbul, Hil Yayincilik, 1994, s 74; 1924 Anayasasinin 86. Maddesine göre, "Harp halinde veya harbi gerektirecek bir durum bas gösterdikte veya ayaklanma oldugunda veya vatan ve Cumhuriyet'e karsi kuvvetli ve eylemli bir kalkisma oldugunu gösterir kesin belirtiler görüldükçe Bakanlar Kurulu, süresi bir ayi asmamak üzere yurdun bir kesiminde veya her yerinde sikiyönetim ilen edebilir". Fakat Bakanlar Kurulu sikiyönetimin süresini belirlememisti. Sikiyönetim ayni gün uygulamaya girerken yasa meclisten 12 Eylül'de geçirildi. Zafer ÜskÜi, Siyaset ve Asker Cumhuriyet Döneminde Sikiyönetim Uygulamalari, Ankara, imge Kitapevi, i997, s. 126.Bu durumda olaylar tamamen bittiginde yasa yeni çikarilmis oluyordu ve 7-12 Eylül arasinda yasal dayanak olmadan sikiyönetim ilan edilmistir. 
31 Ölenlerin sayisi kaynaklarda farkli geçmektedir. Basina göre Il can kaybi varken Cumhuriyet, 8 Eylül ]955; Yabanci kaynaklar 15 kisiden söz etmektedir. D. Güven, a.g.e., s. 55; Gece Istanbu]'u dolasan Toker, "Varos]ar, Sehre inmisti" der. M. Toker, a.g.e., s. )05; M.A. Birand-C.Dündar-B.Çapli, a.g.e., s 109; Hüseyin Cahit Yalçin, Olayin siyasi degil, tamamen sosyal ve ekonomik nedenlerden kaynaklandigini söyler. Hüseyin Cahit Yalçin, "En Tehlikeli Cephe", Ulus, 14 Eylü] 1955: M. Firat, "Yunanistan", s 601; F. Akin, a.g.t., s. 122- ] 23; G. Gürcan, a.g.t., s. 89 
32 TBMM, ZC, D. iO,i. 23, c. IX, s. 83
33 M. A. Demirer, 6 Eylül, s. 77; D. Güven, a.g.e., s. 98 
34 F. Akin, a.g.t.,s. 113; D. Güven, a.g.e., s. 44; Komutan mahiyetindekilere emri intikal ettirirken, "Her ne kadar ates ediniz seklinde emir aldimsa da, siz gene dipçikle falan idare ediniz" demistir. Istanbul Valisi de askeri birliklere ates açmasi emrini vermis fakat o emirde infaz edilmemistir. R.S. Burçak, a.g.e., s.317 
35 Adnan Bey'i bir gün sonra Valilikte gören S. Agaoglu o günü söyle anlatmaktadir, "Istanbul'da valinin odasina girdigim zaman Adnan Beyayakta duruyordu. Saçlari karmakarisik, tassizdi. Dudaklarinda hüzünlü bir gülümsemeyle bana bakti." Samet Agaoglu, Arkadasim Menderes, Istanbul 2004, s. 57 
36 Cumhuriyet, 09 Eylül 1955 
37 Ayin Tarihi, Eylül 1955, S. 262, s. 17;R. S. Burçak, a.g.e., s. 314; E. Karakus, a.g.e., s. 279; Istanbul Örfi Idare Kumandani N. Aknoz, Istanbul'daki gazetecileri toplayarak, 6 Eylül olaylariyla ilgili tüm yayinlarda Komünistlerin suçlanacagini aksi bir tez ileri sürüldügünde gazetenin derhal kapatilacagini söyledi. D. Güven, a.g.e., s. 188; Yassiada'da N. Aknoz Pasa'nin Idareyi Örfiye Hakimlerini 15günde bir toplayarak olaylarin komünistler tarafindan 
yapildigina ve komünistlerin mutlaka cezalandirilmasi yolunda telkinler yaptigi anlasildi. Yassiada Zabitlari, s. 114; Olaylar sonrasinda Siyasi polisçe fislenmis 45 asiri sol görüslü evlerinden alinarak olaylardan sorumlu tutuldu. (Yazar da bu kisilerden birisidir) M. H. Dosdogru, a.g.e., s. 24; Tutuklananlar arasinda yer alan A. Nasin; "Faciadan sonra Menderes'in istegi Gedik'in emriyle Emniyet Müdürü 6/7 Eylül'den sorumlu tutulacak ve suçlanmalari kamuoyunda tepki yaratmayacak 50-60 kisilik bir komünist listesi hazirlanarak" tutuklandigini anlatmaktadir. Aziz Nesin, "Aziz Nesin'in 6/7 Eylül (Hapishane) Anilari", 
Tarih ve Toplum, VII 34, 1986, s. 48
38 F. Akin, a.g.t., s. 125; Halkimiz Istanbul'un yaralarini çok güzel bir yardimlasma çabasi içinde basariyla sardi. Pakize Basaran, Ben Yasarken 27 Mayis 1960 ve Öncesi, Istanbul 2008, s. 126 
39 Uygur Kocabasoglu, "6/7 EylülOlaylarindan Sonra 'Hasar Tespit Çalismalari' Üzerine Birkaç Ayrinti", Toplumsal Tarih, XIV/81 (Eylül 2000), s. 45 
40 "Olaylar" Tarih ve Toplum, Vii 33, 1986, s. 13-14 
41 D. Güven, a.g.e., s. 56-57; O. Gökçal, a.g.t., s. 129 
42 Ulus, LOEylü11955; M. Albayrak, a.g.e., s. 434
43 TBMM, DPMG, 0.10, ]2 Eylül 1955
44 TBMM, ZC, D.I O, i. 80, c.vri s. 669 
45 Köprülü bu sözle; "Hükümetin bir hareket ve bir nümayis bekledigini, hatta bu maksatla tertipler de almis oldugunu, 'Hükümetin haberi vardi' sözüyle iste 
bunu kastettigini" fakat alinan önlemlerin neden uygulanamadigini merak ettigini söyledi. R.S.Burçak, a.g.e., s. 323 
46 TBMM, ZC, D.I O, i. 80, c.vri s. 684-85 
47 A.e., s. 689 
48 A.e., I. 15, c.vm, s.270-271
49 A.g.e., s. 299 
50 A.e., I. 23,c. iX,5.64 
51 A.e.,s 68
52 A.e." s. 81-95 
53 A.e.,i. 47,c. X, s. 1079
54  24 Ocak 1957'de istanbul i. Ceza Mahkemesi, Savcinin beraat istegine; "Ne Polis incelemelerinden ne Örfi idare Mahkemesi ve sivil mahkemedeki yargilamalardan ne de saniklarin birbir)eriyle tutarli ifadelerinden, mahkemenin adil bir takdire dayanarak mahkumiyet kararini gerekçelendirebilccegi deliller ortaya çikmamistir. Saniklar suç isleme kastiyla hareket etmemislerdir. Bu nedenle hakimler oybirligiyle, saniklar hakkinda açilan tüm davalardan beraat etmelerine karar vermislerdir." D. Güven, a.g.e., s. 91-92 
55 Bülent Ecevit, "Basbakan ve Komünizm", Ulus, 14 Mayis 1956
56 TBMM, DPMG, D. i O, 31 Aralik 1956 
57 Yeni Sabah, 5 Haziran 1960; Köprülü bir hafta sonra; yabanci basinin daha evvel vermis oldugu beyanati degisik maksatlarla kullandigint ileri sürerek, "6/7 Eylül hadiseleri hakkinda bildiklerimi ve bu mevzuda bilahere akla gelebilecek bazi tahminlerimi ezcümle Selanik'teki bomba hadisesine mütedair tahminlerimi söylemis oldugumu bu hadiselerin yetkili mercilerce tahkik mevziiu yapilinca meselenin tam bir vuzuha kavusacagintn muhakkak oldugunu belirtmek isterim", Ulus, 12 Haziran 1960 
58 Konu ile ilgili üç eser yayinlandi. M. H. Dosdogru'nun, 6/7 Eylül Olaylari eserinin 272 sayfasini dava görüsmelerine ayirmistir fakat kendisi bu bilgileri günlük gazetelerden derledigini belirtmektedir. M. A. Demirer, 6 Eylül 1955 Yassiada 6/7 Eylül Davasi adli eserinde 229 sayfayi TBMM kütüphanesinden temin ettigi bir nüshaya dayanarak yayinlamistir. Fakat TBMM'nde Yassiada mahkeme dokümanlarinin özensizligi süpheye yol açmaktadir. Inceledigimiz kaynaklar içersinde en saglikli ve detaylisi Emine Gürsoy Naskali
tarafindan hazirlanan Yassiada Zabitlan-II 6-7 Eyiai Olaylari Davasi eseridir. çalismamizda kaynak olarak E. G. Naskali'nin çalismasini tercih ettik. 
59 Yüksek Adalet Divani Kararlari, Istanbul, Kabaici Yayinevi, 2007, s. 409-413 
60 Yassiada Zabitlari, s. 12-14
61 A.e., s. 17-21; HükümetnedenKomünistlerisuçladisorusunuKöprülü;Olaylarinertesinde toplanan Bakanlar kurulunda umumiyetle komünistlerin tertibi görüsünün hakim oldugunu, Emniyet yetkililerinin Hükümete olaylarin Komünistler tarafindan yapildigina yönelik telkinleri ve o zaman Istanbul'da bulunan Amerikan Istihbarat Sefi, "tahribat sekillerinin tamamiyla komünist teknigi ve usullerine uygun oldugunu ifade etmistir" dedi. A.e., s. i05; i. Ordu Komutani Org. V. Garan'da ayni günlerde olaylarin "komünist tertibi" oldugunu açikladi. A.e., s. 412-413 
62 Yassiada Zabitlari, s. 34-35
63 F. Köprülü'nün damadi ve olay zamaninda NATO Daimi Delegeligi görevini yürüten Coskun Kirca, "Türk Hükümeti Kibris Meselesinde birden bire siyaset degiştirmiştir. Degiştirdigi bu siyasetin Türk efkari ve milleti tarafindan da desteklendigini dünya efkarina, Ingilizlere ve Yunanlilara göstermek ihtiyacini duymus olabilir. Bu itibarla bazi nümayislerin tertip edilmesini arzu etmis ve tesvik etmis olabilir" dedi. Yassiada Zabitlari, s. 131-132 
64 D. Güven, a.g.e., s. 81-82; M. H. Dosdogru, a.g.e., s. 28; Selanik'te patlayan bomba haberini ikinci baski ile yayinlayan Istanbul Ekspres gazetesinde, 
Kibris Türktür Cemiyetinin Genel Sekreteri Önal'in "Mukaddesata el uzatanlara bunu çok pahali ödetecegiz" demeci çikti. Istanbul Ekspres, 6 Eylül 1955 (ikinci baski) 
65 Yassiada Zabitlari, s. 288-289; H. Bil daha sonra yayinladigi eserinde; Florya'da Menderes, Bayar, Içisleri' Bakani ve Emniyet Genel Müdürünün oldugu toplantida hadiselerin planlandigim fakat olaylarin kontrolden çikarak bu kadar büyük bir tahribata sebep olacagini düsünemediklerini iddia etmektedir. Hikmet Bil, Kibris Olayi ve Içyüzü, Istanbul, Itimat Kitapevi, 1976, s. i i O-I 13 
66 Yassiada Zabitlari, s. 301-302
67  1. Ordu Komutani Org. Vedat Garan'in açiklamalari tutarli olmayip, ordunun müdahale etmekte neden geç kaldigi sorusuna ikna edici bir cevap vermemistir. 
Bkz. Yassiada Zabitlari, S. 398-413 
68 Yassiada Zabitlari, s. 442-443 
69 A.e.,s. 576-589
70 A.e.,s. 614-627 
71 A.e.,s. 680 
72 Adalet Divani, s. 407; Yassiada Zabitlan, s. 681 
73 Yassiada Mahkemeleri olaylara taniklik eden; DP iktidarina ve Menderes'e yakin oldugu bilinen üst düzey diplomatlarimizdan Melih Esenbel, Settar Ikse/, Muharrem Nuri Birgi, Mahmut Dikerdem, .Ramiz Eren gibi sahitler bütün israrlara ragmen özellikle dinlenilmemistir. Mehmet Arif Demirer, Sosyalizm -Anarsi-Terör, Istanbul 1995,s. 21 
74 Dilek Güven, "6-7 EylülOlaylari ve Failleri", Toplumsal Tarih, S. 141(Eylül 2005) , s. 49 
75 Konu üzerinde fikir bildiren araş tirmacilar ve kamu oyu olaylarin tamamen Zorlu'nun ihmali (Zorlu böyle bir iddi ayi hiçbir zaman kabul etmedi. Londra'dan dönerken son derece üzgün 
bir sekilde yaninda bulunan diplomatlara, "Bütün çabalarimiz, Londra'da elde ettigimiz basari, bir gecede heba olup gitti" dr. Semih Günver, Fatin Rüstü Zorlu'nun Öyküsü, Ankara, Bilgi Yayinevi, 1985, s. 70) ile Menderes ve Içisleri Bakani Gedik tarafindan organize edildigini kabul etmektedir. F. Akin, a.g.t., s. 108; E. Karakus, a.g.e., s. 281-283; Olaylarin sorumlulari arasinda gösterilerek tutuklanan yazar Aziz Nesin anilarinda; olaylardan tamamen DP iktidarinin sorumlu oldugunu, Rum azinliga gövde gösterisi yapmak isterken olaylarin kontrolünün kaybedildigini iddia etmistir. Aziz Nesin, Salkim Salkim Asilacak Adamlar, Istanbul, Adam Yayincilik, 1994, s. 31-33; Yassiada da Fatin Rüstü Zorlu ve Adnan Menderes birinci dereceden suçlu bulunularak, 6/7 Eylül olaylarindan hüküm giydiler. 
M. A. Demirer, a.g.e., s. 342; F. Akin, a.g.t., s. 157; G. Gürcan, a.g.t., s. 131; Haydar Tunçkanat, 27 Mayis 1960 Devrimi, Istanbul, Çagdas Yayinlari, 1996, s. 94-95. 
Özal Harp dairesinde üst düzey yöneticilik yapmiş Org. Sabri Yirmibeşoglu yillar sonra; "6/7 Eylül'de, bir Özel harp isiydi. Ve muhtesem bir örgütlenmeydi. Amaca da ulasti" demistir. Fatih Güllapoglu, Tanksiz, Topsuz Harekat: Psikolojik Harekat, Istanbul 1991, s. 103; Fakat Yirmibesoglu anilarinda olayi kisa ve yorumsuz anlatmayi tercih etmis, Özel Harp dairesinden de söz etmemistir. Sabri Yirmibesoglu, Askeri ve Siyasi Anilarim, c.I, İstanbul 1999, s. 153-154; Bu konuda bir baska iddia da olaylarin Ingilizler tarafindan tertiplenmis oldugudur. O günkü kosullarda Kibris konusunda Yunanlilarla ihtilafli olan ingilizler Türklerle Yunanlilarin isbirliginden rahatsiz olduklari ve her iki toplumu birbirine düsürmek için böyle bir olay planladiktarina dair arsiv belgelerinin bulundugu iddia edilmistir. G. Gürcan, a.g.t., s. 133-i34; D. Güven, a.g.e., s. 198-202;


***