MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİNDE DOGU VE GÜNEYDOGU ANADOLU’DA YABANCI DEVLETLERİN FAALİYETLERİ (1918-1922) BÖLÜM 18
İngilizlerin Musul’u ele geçirmesini kabul edemeyen Türkler ise, bölgede yogun bir sekilde İngiliz aleyhtarı propaganda yürütmeye baslamıslardır. Musul ve çevresinde yasayan Türkler ve Kürtler arasındaki bu propagandalar karsısında İngilizler, karsı taktik uygulama yoluna giderek, bu bölgenin kendi hakimiyetlerinde kalması için, Türklere karsı Kürtler arasında bagımsızlıkçı hareketlerin gelistirilmesi ve yaygınlastırılması yoluna gitmislerdir. Bu amaçla İstanbul’da kurulmuş olan Kürdistan Teali Cemiyeti’nin idarecileri basta olmak üzere, bir çok Kürt ileri gelenini kendileri lehinde kazanmak isteyen İngilizler, 1919 yılında bu konuda yogun bir mesai harcamıslardır.
İngilizlerin 1919 yılında Kürtler yönelik yürüttügü faaliyetlerinde Yüzbası Edward Charles Noel ön plana çıkmış ve İngilizler açısından ilk dönemlerde büyük bir
umut kaynagı olmustur. Yüzbası Noel’in 1919 yılı içerisinde Diyarbakır ve İstanbul’daki Kürt ileri gelenleri ile yaptıgı görüsmelerin ardından, 1919 Agustos ve Eylülünde Antep, Adıyaman ve Malatya’yı içeren propaganda gezisi sonucunda, herkes tarafından bilinen Ali Galip Olayı ortaya çıkmış ve bu kisi ile yanında bulunanlar Halep’e kaçmak zorunda kalmıslardır.
II. Mesrutiyet’in ilanından sonraki dönemde İngilizlerin destegi ile ortaya çıkarılmak istenen Kürtçülük hareketleri ve Kürt Devleti fikrine karsı, Anadolu ve
İstanbul’da büyük bir tepki ve milli refleks ortaya çıkmıstır. Mustafa Kemal Pasa önderligindeki Milli Mücadele ekibi, Kürtçülük faaliyetleri karsısında etkin önlemler alarak Türk ve Kürtlerin bir ve bütün olduklarını her platformda dile getirmiş ve olusturulmak istenen İngiliz destekli Kürtçülük faaliyetlerinin zararlı sonuçlarına karsı halkı aydınlatmıslardır.
İngilizler tarafından olusturulmak istenen Kürt Devleti’nin, 1920 yılında imzalanan Sevr Antlasması ile bölünmüş bir halde önlerine geldigini ve gerçeklesmesinin büyük bir hayal oldugunu gören pek çok Kürt ileri geleni, Milli Mücadele saflarına katılarak isgalci güçlere karsı Türkler ile birlikte hareket etmislerdir. Sevr Antlasması ile Musul ve çevresini kendi hakimiyetine alan İngilizler ise, bu antlasmadan sonraki dönemde, Musul üzerinde faaliyet göstermek isteyen Türklere karsı Kürtleri kullanmak stratejisini belirli oranda devam ettirmislerdir. Ancak bu dönem içerisinde Musul ve çevresinde İngilizler aleyhinde büyük çaplı isyanlar ortaya çıkmıstır. Musul ve çevresini mutlaka elinde tutmak düsüncesini tasıyan İngilizler, bu isyanları bastırmak için büyük bir güç harcamak zorunda kalmıslardır.
İngilizlerin yürüttükleri ayrılıkçı faaliyetlere ragmen, birlikte hareket eden Anadolu insanının verdigi büyük mücadelenin ardından, Anadolu isgalci güçlerden temizlenmistir. Bunun sonrasında Lozan’da yapılan barış antlasması görüsmelerinde, Türk tarafının yogun çabalarına ragmen Musul meselesi çözümlenememistir. Musul’u mutlaka elinde tutmak amacını güden İngilizler, Türklerin bu bölgeyi ele geçirmesinin önüne engel çıkarmak amacı ile yeniden Kürt kartını kullanma yoluna gitmislerdir. Bu amaçla İngilizler, kurulmasından itibaren takip ettikleri Azadi Örgütü’nün liderleri ile gizli temaslar kurmuslar ve bunun sonucunda Kürtler arasında bir isyanın çıkmasını tesvik etmislerdir.
İngilizler ile irtibatı olan Azadi Örgütü’nün çalısmaları sonrasında 1925 yılında ortaya çıkan Seyh Sait İsyanı ile yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin çok zor
durumda kalması sonrasında Musul meselesi İngilizler lehine sonuçlanmıstır. Musul meselesinin kendi lehlerine çözülmesinin ardından İngilizler, Anadolu içindeki Kürtler ile olan iliskilerini belirli oranda devam ettirmislerdir. 1927 yılında Kürtler ve Ermeniler tarafından olusturulan Hoybun Cemiyeti’nin kurulmasında, Fransızlar ile birlikte İngilizler büyük bir rol oynamıslardır. Hoybun Cemiyeti’nin örgütlenmesini yakından takip eden İngilizler, bu cemiyetin bölünmesinden sonra kurulan cemiyetler üzerinde de etkili olmuslardır.
1920’li yılların sonlarından itibaren Kürtler ile ilgili öne çıkan dış güç Fransa olmustur. Hatay meselesi nedeniyle Türkiye ile problemler yasayan Fransa, Türklerin zor duruma sokulması amacı ile, hakimiyetleri altında bulunan Suriye’yi eski Kürtçülerin barınmaları ve örgütlenmeleri için elverisli bir hale getirmistir. Bu dönemde Suriye’deki Kürtçü çalısmalar içerisinde Bedirhan ailesine mensup olan Celadet, Kamuran ve Süreyya Bedirhan kardesler özellikle öne çıkmıslar ve Fransızlardan her türlü destegi almıslardır. Bunun yanında Nuri Dersimi de öne çıkan kisiler arasındadır.
Fransızların desteginde Suriye’de örgütlenen Kürtçülerin çalısmaları sonucunda ortaya çıkan isyanlarda, Suriye merkezli ve Fransız destekli Hoybun Cemiyeti’nin büyük rolü bulunmaktadır. 1937-38 yılları arasında ortaya çıkan Dersim isyanında da Fransa’nın büyük etkisi bulunmaktadır. Bu isyan sırasında, isyancılara para ve silah desteginde bulunan Fransızlar, bu yol ile Türkiye Cumhuriyeti’ni zor durumda bırakarak Hatay üzerindeki Türk iddialarının sona erdirilmesini amaçlamıslardır.
1939 yılında baslayan II. Dünya Savası sırasında İran’ı işgal eden İngiliz ve Ruslar bu dönemde de Kürtleri kullanma yoluna gitmislerdir. Savaş sonrasında İran’dan çekilmek zorunda kalan Ruslar, çekildikleri yerlerdeki Kürtlere, Urmiye ve çevresindeki bölgede “Mehabad Cumhuriyeti” adı altında bir devlet kurdurmuslardır. Kurulan bu devlet içerisinde Irak Kürtlerinden olan Molla Mustafa Barzani’de görev almıstır. Bu devlet İran tarafından sona erdirilmisse de, daha sonraki dönemdeki Kürtçüler için bir idol olarak algılanmış ve her fırsatta bu devlete atıflar yapılmıstır.
II. Dünya Savası’nın sona ermesinden sonraki dönemde ortaya çıkan Soguk Savaş sürecinde Kürtler yeniden gündeme gelmislerdir.
Bu dönemde Sovyetler Birligi Kürtler üzerinde etkin bir propaganda faaliyetine girismistir. II. Dünya Savası sonrasında yeni yayılma bölgeleri elde etmek isteyen Stanlinci Sovyetler, bu amaçla Kürtler arasındaki örgütlenmelerin kendi lehlerinde ve Marksist-Leninist çerçeve içinde olusmasında etkin bir gayret içine girmislerdir. Özellikle Irak Kürtlerinden olan Molla Mustafa Barzani’ye her türlü destegi veren Sovyetler Birligi, bu kisinin bölgede büyük bir güç sahibi olmasını ve Irak içinde ayrılıkçı Kürtçü faaliyetler yürütmesini desteklemistir. Irak’ın kuzey kesiminde ortaya çıkan Barzani hareketi çevrede bulunan diger ülkelerdeki Kürtleri de etkilemistir. Türkiye, Suriye ve ran’daki Kürtler üzerinde yürütülen Barzani taraftarı Kürtçü çalısmalar sonucunda, II. Dünya Savası sonrasındaki dönemde, bu ülkelerdeki Kürtler tarafından Kürdistan Demokrat Partisi, Komala ve Kawa isimli örgütler teskil edilmistir.
II. Dünya Savası sonrasındaki dönemde Kürtler ile ilgili en fazla çalısmalarda bulunan ülkelerden birisi de Fransa’dır. Bedirhan ailesine mensup olan kisiler aracılıgı ile yürütülen bu faaliyetler içerisinde, Fransızlar özellikle Kürt tarihi, dili ve düsüncesi ile yakından ilgilenmislerdir. Bu düsünceler ile 1945 yılında Paris’te bulunan Yasayan Dogu Dilleri Ulusal Okulu’nda bir Kürdoloji Kürsüsü kurulmustur. Bu kürsü bir süre sonra, Sorbon Üniversitesi’ne baglı olmak üzere Dogu Dilleri ve Uygarlıkları Ulusal Enstitüsü bünyesine dahil edilmistir. “Paris Kürt Enstitüsü” olarak adlandırılan bu kürsünün basına Celadet Bedirhan ile Kürtçe Gramer kitabını yazan Roger Lescot getirilmistir.
Bir süre sonra ise bu kürsünün baskanlıgına Kamuran Bedirhan atanmıstır. Faaliyetlerini günümüzde de sürdüren Paris Kürt Enstitüsü, Kürtçü faaliyetler açısından önemli bir karargah olarak görülmektedir. Paris Kürt Enstitüsü baskanlıgını yürüten Kamuran Bedirhan, bu dönem içerisinde
İsrail ile Kürtler arasındaki iliskilerin olusturulmasında da özel bir görev almış ve Molla Mustafa Barzani’nin İsrail’e giderek buradaki yetkililer ile görüsmelerini temin etmistir. Aynı dönemde İsrail kendi güvenligini tehdit eden özellikle Irak’ın istikrarsızlastırılması amacı ile Kürt guruplar ile dirsek teması olusturmuş ve gizlice Kürtçülük faaliyetlerini desteklemistir. Fransa’nın Bedirhan ailesi aracılıgı ile yürüttügü Kürt politikasına paralel olarak, 1989 yılında Belçika’nın baskenti Brüksel’de “Bürüksel Kürt Enstitüsü” adı altında bir kuruluş olusturulmustur. Kurulan bu enstitünün baskanlıgına ise, Fransa’dakinin bir benzeri olmak üzere, 1919 yılında Yüzbası Noel ile birlikte Kürtçülük faaliyetlerini yürüten Ekrem Cemilpasazade’nin kızı olan Pervin Cemil getirilmistir.
Türkiye dısında bu olaylar devam ederken Türkiye içinde de Kürtçü düsünce yavaş yavaş yeniden hız kazanmaya baslamıstır. Özellikle 1950’li yılların sonlarından itibaren yürütülen basın yayın çalısmaları ile Kürtçüler etkinlik kazanmak istemislerdir.
Bu dönemde Musa Anter, Ziya Serefhanoglu, Sait Elçi ve Faik Bucak’ın da içinde bulundukları bir gurup, Kürtlerin özgürlüklerini kazanmaları ve haklarının verilmesi adı altında örgütlenme yoluna gitmislerdir. Türkiye Cumhuriyeti yetkililerinin aldıgı tedbirlere ragmen bu ekip çalısmalarına devam etmiş ve 1961 Anayasası’nın getirdigi rahat ortam içerisinde bir süre sonra, Barzani hareketi ile irtibatlı olan ve genel sekreterligini Faik Bucak’ın yaptıgı Türkiye Kürdistan Demokrat Partisi’ni kurmuslardır.
Bu dönem içerisinde Türkiye’deki asırı sol örgütler tarafından Kürt meselesi siyasi amaçlarla kullanılmaya çalısılmış veya bir diger deyisle her iki tarafda birbirini kullanma yoluna gitmislerdir. Asırı sol örgütlerden olan Türkiye İsçi Partisi ileri gelenleri tarafından bu amaçla 1967 yılından sonra Marksist-Leninist içerikli “Dogu Devrimci Kültür Ocakları (DDKO)” adı altında bir teskilat kurulmustur. 12 Mart müdahalesinin ardından kapatılan bu teskilatın ardından
“Devrimci Demokratik Kültür Dernegi (DDKD)” adı altında yeni bir teskilat olusturulmustur.
Kürtler arasında bir çok farklı adlar ile kurulan sol örgütlere paralel olarak pek çok Kürtçü de siyaset sahnesinde öne çıkmaya baslamıstır. 1980 öncesi dönemde özellikle CHP içinde yer alan ve bu partinin iktidarı sırasında bakanlık görevinde bulunan Serafettin Elçi’nin etkinligine dikkat çekmek gerekir. Bu süreç içerisinde Kasım 1978 yılında Abdullah Öcalan liderliginde “Kürdistan İsçi Partisi (PKK)” adı ile bir örgüt kurulmustur. Kısa süre içerisinde diger Kürt örgütlerini saf dısı bırakmayı basaran bu örgüt Dogu ve Güneydogu Anadolu’da hızlı bir örgütlenme içine girmistir. Kurulmasının ardından Suriye’nin destegi ile faaliyetlerini arttıran PKK, bu dönem içerisinde Ermeni örgütleri ile de irtibata geçmistir. 1980 öncesi dönemde Türkiye aleyhtarı faaliyetler yürüten ASALA ile PKK arasında 1979 yılında Lübnan’ın Sidon sehrinde yapılan görüsmeler sonrasında, Sevr Antlasması sürecinde yapılması için dış güçlerin büyük gayret gösterdikleri Ermeni ve Kürt birlikteligi fikri yeniden ortaya çıkmıstır. Yapılan bu görüsmeler sırasında Ermeni ve Kürt halklarının Türkiye’ye karsı ortak hareket etmeleri hususunda bir ortak eylem kararı alınmıstır.
Özellikle Suriye basta olmak üzere diger dış güçlerin verdikleri destekler ile güçlenen PKK, 1984 yılından itibaren Türkiye içinde kanlı eylemlere girismiş ve on binlerce insanın ölümüne neden olmustur. Suriye’nin denetimindeki Bekaa Vadisi’nde konuslanan PKK, burada egittigi örgüt elemanları ile Türkiye’de büyük bir terör havası estirmiş ve birçok terör eylemini gerçeklestirmistir. 1992 yılından itibaren Kuzey Irak bölgesinde güç kazanan bu örgüt, bölgedeki otorite boslugundan da yararlanarak Türkiye aleyhtarı faaliyetlerini gittikçe arttırmıstır.
1991 yılında Sovyetler Birligi’nin yıkılması dünyanın tek kutuplu bir hale gelmesi sonucunu ortaya çıkarmıstır. Bu dönem içerisinde yeni stratejiler üreten Amerika Birlesik Devletleri, I. Dünya Savası sonrasındaki dönemde ngiltere’nin izledigi politikayı yeniden yürütmeye baslamıstır. Ortadogu bölgesinin sahip oldugu stratejik ve ekonomik degeri gayet iyi bilen ABD, bu bölgeye hakim olmak için yerel isbirlikçiler olarak Kürtleri belirlemistir. 1991 yılındaki Körfez Hareketi’nden sonraki dönemde Kuzey Irak’taki Kürt guruplar ile olan iliskilerini gittikçe arttıran ABD, bundan sonraki dönemde bölgenin istikrarsızlastırılması için büyük bir gayret göstermeye baslamıstır.
Uluslararası emperyalizmin izledigi genel stratejiye uygun olarak, ele geçirmek istedigi bölgenin önce istikrarsızlastırılması ve ardından da düzeni saglamak amacı ile o bölgenin hakimiyetinin bir süreligine elde edilmesi stratejisine paralel olarak, ABD ilk etapta Saddam Hüseyin aracılıgı ile Ortadogu’nun istikrarsızlastırılmasını temin etmistir. Saddam Hüseyin aracılıgı ile istikrarsız bir hale getirilen bölgenin istikrara kavusması amacı ile II. Körfez Hareketi’ni düzenleyen ABD, Saddam Hüseyin sonrası dönemde Kürtleri kendisi açısından en önemli müttefik olarak görmüstür. ABD açısından yeni müttefik konumunda konuslandırılan Kürtler, bölgede daima hazır kıta olarak kendi emellerine hizmet edecek gurup olarak görülmektedir. Zira, kurulması düsünülen Kürt Devleti, etrafındaki devletler ile daimi bir düsmanlık içerisinde olacak, bu ise, Kürt Devleti’ne ABD’nin yardım ve destegini gerekli kılacaktır. Bunun sonucunda ABD, bölgede her daim hazır ve mevcut bulunabilecek, bu Kürt Devleti ile Ortadogu ’nun üç büyük halkı olan Türkleri, Arapları ve ranlıları çok kolay tehdit edilebilecektir.
ABD’nin Irak’ı isgali ile giderek sekil degstiren bölgede, meydana gelen olaylar sonrasında, Türkiye’ye yönelik olarak da Sevr Antlasması’nın yeniden gündeme
getirilmesi de söz konusudur. Bu dönemde, 1920’li yıllarda uygulanamayan Sevr Antlasması’nın uygulanması için gerek Türkiye içinde, gerekse Türkiye dısında büyük bir faaliyet gündeme getirilmistir. Türkiye aleyhine ortaya çıkan bu faaliyetler ile
Türkiye köseye sıkıstırılarak, uluslararası emperyalizmin çıkar ve amaçları dogrultusunda hizmet etmeye zorlanabilecegi olası görülmektedir. Bölünme tehlikesi ile karsı karsıya bırakılacak olan Türkiye’nin, kendi basına uygun stratejiler izlemesine olanak vermemek için de, iç karısıklıklar içinde bırakılması, bunun yanında komsuları ile arasının bozuk tutulma angajmanı beklendigi degerlendirilmektedir. Bu yol ile Türkiye ve çevresinin istikrarsızlastırılması temin edilerek ve emperyalizmin amaçları dogrultusunda olayların gelismesi saglanır ise, bölgedeki müttefik Kürtlerin aracılıgı ile ABD Ortadogu’da kalıcı olarak her istedigini gerçeklestirebilme ve bölgeyi sekillendirebilme gücüne sahip olabilecektir. Bu ise büyük bir kaosun ortaya çıkmasına ve son bin yılda Osmanlı idaresi dısında bir türlü huzuru bulamayan Ortadogu’nun yeniden sekillendirilmesi sonucunu doguracaktır.
EKLER;
EK 1: Yüzbası/Binbası Noel’in Mardin ve çevresindeki faaliyetleri ile ilgili telgraf.
(ATASE, İSH, Kutu No: 30, Gömlek No: 14, Belge No: 14-1).
EK 1 EKLE
EK 1’in Transkripsiyonu
Diyarbekir’den: Harbiye Nezâret-i Celîlesi’ne mevrûd sifredir
1-Mardin’de bulunan İngiliz Binbasısı Macor Novil Haleb’e gidüb bir hafta sonra ‘avdet idecegini söylemisdir. Hayvânlarını ve ma‘iyyetinin kısm-ı a‘zamını Mardin’de bırakacakdır. Yalnız Süleymaniye’den getirdigi Kürdce tercümânı Faik’i beraber götürecekmis.
2-Mardin esrâfı binbasıya ve ma‘iyyetine yüz virmamisdir. Binbası ma‘iyyeti efkârın İngilizlere mütemâyil olmadıgına kanâ‘at getirmisdir. Süleymaniye’de Seyh Mahmud’un Pesderlilerle Hemavendliler ve sâ`ir ‘asâ`ir üzerinde sâyân-ı ehemmiyet büyük bir nüfûzu olmadıgını i‘tirâf itmisdir. Mardin’de propaganda yapmak istemiş ise de kimse iltifât itmamisdir.
3-Binbası simdilik hakîkî maksadını gizliyor kâh Diyarbekir’e kâh Mardin’e kâh Haleb’e gitmege karâr viriyor esâsen serserî mizâc bir adam oldıgı anlasılmakdadır sergüzest kovaladıgı zann idilmekdedir propaganda yapabilmek ve maksadlarına nâ`il olabilmek içün Haleb’de Mardin’in Nusaybin’in isgâlini taleb itmesi muhtemel görülmekdedir. Harekât 14604
Fî 27/28 Nisan sene (13)35
K (Kolordu) 13 K (Kumandan) Vekili Cevdet
(ATASE, İSH, Kutu No: 30, Gömlek No: 14, Belge No: 14-1).
EK 2: Yüzbası/Binbası Noel’in Midyat’taki faaliyetleri ile ilgili telgrafın ilk sayfası.
(ATASE, İSH, Kutu No: 85, Gömlek No: 27, Belge No: 27-2).
EK 2’nin Transkripsiyonu
Diyarbekir’den Harbiye Nezâret-i Celîlesi’ne mevrûd şifre
24/5/35 tarih ve 15363 nomerolu sifreye dildir İngiliz binbasısı Macor Novil Midyat ve Mardin mıntıkasında yapdıgı seyâhatde evvelâ siyâsî propagandalar yapmış ve cevâb-ı redd almış dahî ba‘zı ahâlîden husûnet görmüş oldugundan bi’l-ahere dahâ ziyâde muhâlefet görmemek içün ahâlîden zirâ‘at ticâret mikdâr-ı nüfûs tarz-ı ma‘iset ve mu‘âseret hakkında ‘umûmî sû`aller sormaga baslamış ve muvâfık cevâblar almısdır seferberlikden mutazarrır olanları ve ve hükûmetin ahâlîden parasız tekâlîf-i harbiye alub almadıgını da sormuş ise de esrâf cevâben seferberlikden mutazarrır olmıyan millet yokdur biz de çok can gâ`ib itdik hükûmet bizden parasız bir sey almadı bi’l-‘akis hükûmete mâl virenler zengin oldılar esrâfın bu cevâbları mûmâ-ileyhin hayret ve takdîrini mûcib olmusdur tehcîr ve nakîl mes`elesini de Midyat Kâ`immakâmlıgı’ndan sormuş ve cevâben bu mes`ele sâyân-ı te`essüf olmagla beraber sebeb-i aslî Ermeniler olduklarını ve İslâmlar ise ancak müdâfa‘a-i nefs içün mukâbelede bulunduklarını söylemisdir Macor Novil bunu tasdîk itdigi gibi Ermenistan mes`elesinden bahs iderek bunu ortaya çıkaran Rusya’dır Fransızlarla İngilizler bu sıralarda bu mes`ele mevzû‘-ı bahs itmek istemiyorlar bi’z-zât dolasdıgı yerlerde hattâ Van’da bile Ermeniler ekalliyeti teskîl itdiklerini ve vilâyât-ı sitede Ermenilerin mevcûdiyeti bir sofra üzerinde (silik) kabîlinden olduklarını resmen virdigi raporda zikr itdigini beyân ve Ermeniler tasgın Rumlar ise gürüldücü ve fikirsizdir İstanbul’da yapdıkları harekât mûceb-i ta‘accübdür dimisdir Midyat’daki Süryani Kralı’nı da sormuş ve bunlara bir sey yapılmadıgı bi’l-‘akis anlar sû`-i tefehhüm olarak bidâyetde hükûmete karsu silâh atdıkları silâhların kursunları hâlâ burada tavanlarda bulundukları kazâ kâ’immakâmı tarafından beyân idilmiş ve Süryani Kadîm Murahhası da ‘aynı beyânâtda bulunarak mûmâ-ileyh kâni‘ olmusdur mûmâ-ileyh bi’l-münâsebe Almanlardan da bahs iderek Almanya’dan Fransa’ya ilhâk idilecek arâzîde Almanlar ekseriyeti teskîl itdiklerinden ve ilhâk (çizili) bütün cihân taht-ı tehlikede kalacagını velâyetden dolayı Fransızlarla Amerika arasında ihtilâf mevcûd oldugunu Ermeni meselesinden İngilizlerle Fransızlar arasında kavî bir muhâdenet bulunmadıgını beyân itmiş ve hattâ geçenlerde Haleb’de olan bir mes`eleden dolayı İngiliz kumandanı bir Fransız kumandanını tevkîf itdigini ve esbâbı ise Fransızlar Ermenilerin her sözüne büyük bir safif-i kalb ile kapılmakda oldıgını söylemiş oldıgı ma‘rûzdur. Harekât 15392
(ATASE, İSH, Kutu No: 85, Gömlek No: 27, Belge No: 27-2).
EK 3: Yüzbası/Binbası Noel’in Midyat’taki faaliyetleri ile ilgili telgrafın ikinci sayfası. (ATASE, İSH, Kutu No: 85, Gömlek No: 27, Belge No: 27-3).
EK 3’ün Transkripsiyonu
25 Mayıs sene (1)335 K (Kolordu) 13 K (Kumandan) Ahmed Cevdet
(ATASE, İSH, Kutu No: 85, Gömlek No: 27, Belge No: 27-3).
EK 4: Yüzbası/Binbası Noel’in Mardin ve Midyat’taki faaliyetleri ile ilgili telgraf.
(ATASE, İSH, Kutu No: 85, Gömlek No: 27, Belge No: 27-4).
EK 4’ün Transkripsiyonu
Diyarbekir’den Harbiye Nezâreti’ne mevrûd sifredir
(1) Midyat’dan Savur’a gelen ngiliz Binbasısı Macor Novil Savur Kazâsı’nın nâhiye merkesi olan ‘Unye’ye ugramış ve 19/5/35’de Mardin’e ‘avdet eylemisdir
Omyalça (?) iki gün sonra Dirik’e gidüb oradan Diyarbekir’den sonra Siverek Urfa tarîkiyle (okunamadı) Natli’ye (?) ‘avdet eyleyecegini söylemisdir.
(2) Mûmâ-ileyhin Midyat Savur ve ‘Unye’de yapmak istedigi propagandalar revâc bulmaması hakkında misâfirperverlik gösterilmekle beraber propagandalar (okunamadı) yüzüne karsı redd eylemiş oldıgı mevsûken istihbâr kılınmısdır. Mûmâ-ileyhin gidecegi mahalde ‘aynı mukâbele görmesi içün kolordu bütün kuvvetiyle çalısmakdadır Midyat ve Savur ‘Unye seyâhatine dâ`ir tafsîlât-ı lâzime alınamamısdır alındıgında ‘arz idilecegi ma‘rûzdur efendim Harekât 15363
K (Kolordu) 13 K (Kumandan) Vekili Ahmed Cevdet
13. Kolordu Kumandan Vekili Ahmed Cevdet 24 Mayıs sene (1)335
(ATASE, İSH, Kutu No: 85, Gömlek No: 27, Belge No: 27-4).
EK 5: Anadolu ve Trakya’nın Sevr Antlasması’na göre taksiminin haritası. (Kaynak: Emekli İstihkam Albay Hakan SENKAL’ın özel arşivinden alınmıstır)
BİBLİYOGRAFYA
I-ARŞİV BELGELER.
Genelkurmay Baskanlıgı Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Dairesi Baskanlıgı Arsivi, İstiklal Harbi Katologu (ATASE, İSH)
Kutu No Gömlek No Belge No
30 14 14-1
85 27 27-2
85 27 27-3
85 27 27-4
II-YAYINLANMIŞ ARŞİV BELGELERİ
Atatürk Özel Arsivinden Seçmeler IV, Genelkurmay Atase Baskanlıgı Yayınları, Ankara, 1996. MESUT, Ahmet; İngiliz Belgelerinde Kürdistan 1918-1958, Doz Yayınları, İstanbul, 1992.
Musul-Kerkük İle İlgili Arsiv Belgeleri (1525-1919), Basbakanlık Devlet Arsivleri Genel Müdürlügü Osmanlı Arsivi Daire Baskanlıgı Yayınları, Ankara, 1993.
ŞİMŞİR, Bilal; İngiliz Belgelerinde Atatürk (1919-1938), C.:1, Nisan 1919-Mart 1920, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1973.
ULUBELEN, Erol; İngiliz Gizli Belgelerinde Türkiye, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 2005
III-TETKİK ESERLERİ
AEGLETON, William; Mahabat Kürt Cumhuriyeti, Koral Yayınları, İstanbul, 1991.
AKBIYIK, Yasar; Milli Mücadelede Güney Cephesi, Kültür Bakanlıgı Yayınları, Ankara, 1990.
AKÇORA, Ergünöz; Van ve Çevresinde Ermeni İsyanları (1896-1916), Türk Dünyası Arastırmaları Vakfı Yayını, İstanbul, 1994.
AKSİN, Sina; İstanbul Hükümetleri Ve Milli Mücadele, Son Mesrutiyet (19191920), II. Cilt, Cem Yayınları, İstanbul, 1992.
AKYOL, Mustafa; Kürt Sorununu Yeniden Düsünmek Yanlış Giden Neydi? Bundan Sonra Nereye?, Dogan Kitap, İstanbul, 2006.
Ali Rıza Seyh Attar; Kürtler Bölgesel ve Bölge Dısı Güçler, Anka Yayınları, İstanbul, 2004.
ARSLAN, Abdurahman; Samsun’dan Lozan’a Mustafa Kemal Ve Kürtler (19191923), Doz Yayınları, İstanbul, 1991.
ATATÜRK, Kemal; Nutuk, C.:I, 1919-1920, Milli Egitim Bakanlıgı Yayınları, İstanbul, 1993.
BAYDUR, Mithat; “Gerard Evelyn Leachman”, Kutsal Topraklarda Casuslar Savası, İrfan Yayımcılık, İstanbul, 1995, s.91-103.
BED RHAN, Celadet Ali; Kürt Sorunu Üzerine, Avesta Yayınları, İstanbul, 1997.
BRU NESSEN, Martin Van; Aga,Seyh Ve Devlet, Özge Yayınları, Ankara, Tarihsiz.
CAN, Mehmet; Ortadogu’da Amerikan Politikası, Bayrak Yayınları, İstanbul, 1993.
CELİL, Celile; Kürt Aydınlanması, Avesta Yayınları, İstanbul, 2001.
ÇAY, A.Haluk Her Yönüyle Kürt Dosyası, Turan kültür Vakfı, Ankara, 1996.
ÇETİN, Mahmut; İsyancı Bedirhan Bey’in Yaramaz Çocukları ve Bir Kardeslik Poetikası Kart-Kurt Sesleri, Biyografi.net, İstanbul, 2005.
Ekrem Cemil Pasa; Muhtasar Hayatım, Beybun Yayınları, Ankara, 1992.
Fahir ARMAOGLU; 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1999.
Fahir ARMAOGLU; 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1980), I.Cilt, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, 1994.
FROMK N, David; Barısa Son Veren Barış Modern Ortadogu Nasıl Yaratıldı 1914 1922, Çev.: Mehmet Harmancı, Sabah Kitapları, İstanbul, 1994.
Genelkurmay Belgelerinde Kürt İsyanları 3, Kaynak Yayınları, İstanbul, 1992.
GÖLDAS, smail; Kürdistan Teali Cemiyeti, Doz Yayınları, İstanbul, 1991.
GÜNAY, Selçuk; “II. Abdülhamid Devrinin Son Yıllarında Güneydogu Anadolu İle Kuzey Irak’ta Asiret Mücadeleleri ve Milli Asireti Reisi İbrahim Pasa”,
Atatürk Üniversitesi Türkiyat Arastırmaları Enstitüsü Dergisi, S.:2, Erzurum, 1995, s.103-132.
HAYDAROGLU, lknur Polat; Osmanlı mparatorlugu’nda Yabancı Okullar, Kültür Bakanlıgı Yayınları, Ankara, 1990.
HELMRE CH, Paul C.; Sevr Entrikaları, Büyük Güçler, Masalar, Gizli Anlasmalar ve Türkiye’nin Taksimi, Çev.: Serif Erol, Sabah Kitapları, İstanbul, 1996.
HOPKIRK, Peter; İstanbul’un Dogusunda Bitmeyen Oyun, Sabah Kitapları, stanbul, 1995.
KARABEK R, Kazım; stiklal Harbimizin Esasları, Sinan Matbaası, İstanbul, 19331951.
K ESER, Hans Lukas; Iskalanmış Barış Dogu Vilayetlerinde Misyonerlik Etnik
Kimlik ve Devlet 1839-1938), letisim Yayınları, stanbul, 2005.
KOCABAS, Süleyman; Hindistan Yolu ve Petrol Ugruna Yapılanlar Türkiye ve İngiltere, Vatan Yayınları, İstanbul, 1985
KURUBAS, Erol; Baslangıçtan 1960’a Degin Kürt Sorununun Uluslararası Boyutu, Ümit Yayıncılık, Ankara, 1997.
KUTLAY, Naci; ttihat ve Terakki ve Kürtler, Beybun Yayınları, Ankara, 1992.
KÜÇÜK, Cevdet; Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkısı 18781897, Türk Dünyası Arastırmaları Vakfı Yayını, İstanbul, 1986.
LAZAREV, M.S; Emperyalizm ve Kürt Sorunu (1917-1923), Çev.: Mehmet Demir Özge Yayınları, Ankara, Tarihsiz.
Malmisanij; Diyarbekirli Cemilpasazadeler ve Kürt Milliyetçiligi, Avesta Yayınları, İstanbul, 2004.
Malmisanij; Kürt Milliyetçiligi ve Dr.Abdullah Cevdet, Jina Nû Yayınları, Uppsala, 1986.
Malmisanij; Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti ve Gazetesi, Avesta Yayınları, İstanbul, 1999.
MANSFİELD, Peter; Osmanlı Sonrası Türkiye ve Arap Dünyası, Söylem Yayınları, İstanbul, 2000.
Mehmet Salih Bedirhan; Defter-i A`malım, Yayına Hazırlayanlar: Mehmet Uzun Rewsen Bedirhan, Belge Yayınları, İstanbul, 1998.
MELEK, Kemal; İngiliz Belgeleriyle Musul Sorunu, Üçdal Nesriyat, İstanbul, 1983.
METİN, Halil; Türkiye’nin Siyasi Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olayları, Milli Egitim Bakanlıgı Yayınları, İstanbul, 1997.
Mevlanzade Rıfat; Türkiye İnkılabının İçyüzü, Pınar Yayınları, İstanbul, 1993.
NOEL, Edward William Charles; Kürdistan 1919 Binbası Noel’in Günlügü, Avesta Yayınları, Çev.: Bülent Birer, İstanbul, 1999.
OLSON, Robert; Kürt Milliyetçiliginin Kaynakları ve Seyh Sait İsyanı, Özge Yayınları, Ankara, 1992.
ÖKE, Mim Kemal; İngiltere’nin Güneydogu Anadolu Siyaseti ve Binbası E. W. C. Noel’in Faaliyetleri (1919), Türk Kültürünü Arastırma Enstitüsü Yayını, Ankara, 1988.
ÖKE, Mim Kemal; Musul-Kürdistan Sorunu 1918-1926, İz Yayıncılık, İstanbul, 1995.
ÖKE, Mim Kemal-KOLOGLU, Orhan; Kutsal Topraklarda Casuslar Savası, İrfan Yayımcılık, İstanbul, 1995.
ÖKE, Mim Kemal; “Ajanların Gizli Tarihi”, Kutsal Topraklarda Casuslar Savası, İrfan Yayımcılık, İstanbul, 1995, s.9-32.
Refik Hilmi; Anılar, Seyh Mahmud Berzenci Hareketi, Nujen Yayınları, İstanbul, 1995.
RİŞVANOGLU, Mahmut; DoguAsiretleri ve Emperyalizm, Bogaziçi Yayınları, İstanbul, 1992.
SAGAY, Resat; XIX. ve XX. Yüzyıllarda Büyük Devletlerin Yayılma Siyasetleri ve Milletlerarası Önemli Meseleler, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 1972.
SARIHAN, Zeki; Kurtuluş Savası Günlügü II (Açıklamalı Kronoloji) Erzurum Kongresi’nden TBMM’ye (23 Temmuz 1919-22 Nisan 1920),
Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1994.
SASUN , Garo; Kürt Ulusal Hareketleri ve 15. yy’dan Günümüze Ermeni Kürt İliskileri, Med Yayınları, İstanbul, 1992.
SEFEROGLU, Sükrü Kaya; Milli Mücadele Yıllarında Kürt “Türk”-Ermeni İliskileri, Türk Dünyası Arastırmaları Vakfı Yayını, İstanbul, 1990.
SEKBAN, Şükrü Mehmet; Kürt Sorunu, Kamer Yayınları, İstanbul, 1998.
SONYEL, Salahi R., Türk Kurtuluş Savası Ve Dış Politikası I.Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1995.
SÜSLÜ, Azmi; Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlügü Yayını, Van, 1990.
TUNAYA, Tarık Zafer; Türkiye’de Siyasal Partiler, C.:II, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1986.
TURAM, Emir; “Gertrude Bell”, Kutsal Topraklarda Casuslar Savası, İrfan Yayımcılık, İstanbul, 1995, s.105-152.
Türk İstiklal Harbi Mondros Mütarekesi Ve Tatbikatı-I, Genelkurmay Baskanlıgı Yayınları, Ankara, 1992.
Türk İstiklal Harbi IV. Cilt Güney Cephesi, Genelkurmay Harp Dairesi Baskanlıgı Yayınları, Ankara, 1966.
URAL, Selçuk; “Arsiv Belgelerine Göre Binbası Noel’in Faaliyetleri”; Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, Sayı:11, İstanbul-2004, s.53-72.
UZER, Tahsin; Makedonya Eskıyalık Tarihi ve Son Osmanlı Yönetimi, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1987.
VAHAPOGLU, Hidayet; Osmanlı’dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okullar, Milli Egitim Bakanlıgı Yayınları, İstanbul, 1997.
YALÇIN, Soner; Beyaz Müslümanların Büyük Sırrı-Efendi-2, Dogan Kitapçılık, İstanbul, 2006.
YILDIZ, Hasan; Fransız Belgeleriyle Sevr-Lozan-Musul Üçgeninde Kürdistan, Koral Yayınları, İst., 1991.
YILDIZ, Hasan; XX. Yüzyıl Baslarında Kürt Siyasası ve Modernizm, Nujen Yayınları, İstanbul, 1996.
YULARKIRAN, Cevdet R.; Cevdet Resit Pasa’nın Hatıraları, İstanbul, 1940.
IV-SANAL YAYINLAR
“80 yıllık Kürt politikası-3” http://www.yuruyus.com/www/news.php?h_newsid= 442&dergi_sayi_no=16&.
ALAKOM, Rohat; “Orta Anadolu Kürtlerinin Kürt Milliyetçiligiyle Tanısması (19181920)”,
http://www.kusca.com/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=16&newlang=danish.
BAHTİYAR, Gülcan; “Bitlis Kıyamı (1914)”, http://www.mizgin.net/modules.php?name=News&file=article&sid=597.
BAHTİYAR, Gülcan; “Dersim Direnisi (1907-1909)”, http://www.mizgin.net/modules.php?name=News&file=article&sid=407.
BAHTİYAR, Gülcan; “Seyh Ubeydullah Nehri Ayaklanması”, http://www.mizgin.net/
modules.php?name=News&file=article&sid=19.
ÇETİNER, Selahattin; “Kürtlerin Siyasi ve deolojik Kürtçülük Faaliyetleri”,
http://www.mudafaai-hukuk.com.tr/test/TEROR_DOSYASI/ scetiner_2.htm.
EKİNCİ , Tarık Ziya; “Kemalist Aydınlanma ve Kürtler-II”, http://www.gelawej.org/modules.php?name=News&file=print&sid=1023.
“Ekrem Cemil Pasa” http://www.esmerdergisi.com/modules.php?name=News&file=article&sid=22.
HIDIRSAH, Yakup; “Mezopotamya'da Hıristiyan Katliamı ve Kürtler-1”,
http://f1.parsimony.net/forum789/messages/2953.htm.
Hüseyin Tahiri; “Kerkük -Tarih tartısmaya son vermelidir”,
http://www.kerkukkurdistan.com/kerkukek.asp?ser=3&cep=9&nnimre=1064.
KAYA, Yasar; “Abdurrahim Rahmi Zapsu”, http://www.ozgurpolitika.org/ 2002/11/18/allkos.html.
K ESER, Hans-Lukas; “Kemalist Türk Milliyetçiligine Karsı Alevi Kürtler, Dersim
Aleviligi ve Mustafa Kemal'e Karsı I. Kürt Ayaklanması’ndaki Rolü (Koçgiri, 1919-1921)”, http://www.dersim.biz/html/arastirmalar2.html.
“Koçgiri İstiklal Savası”, http://www.zazaki.org/modules.php?name=Content&pa=printpage& pid=12.
LAÇİNER, Sedat; “Türkiye-İngiltere İliskileri ve İşbirligi İmkanları”,
http://www.turkishweekly.net/turkce/makale.php?id=68
“Seyh Ubeydullah Ayaklanması”, http://www.kakalak.8m.net/kurt.html.
http://www.bilgin.nu/books/barzani/1.php
http://german.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=177
http://www.kurdinternet.com/article.php?sid=2317
http://www.kurtulus-online.com/www/b-yolunda2/sayfa74-93.html.
http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=3860950
http://www.ozturkler.com/forum/viewtopic.php?p=26145&highlight=&sid=455efc3bfa121c50337b8dcbaa8f6c7e.
www.turksolu.org/44/ayas44.htm -25k.
***
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder