Avrupa Birliği Eşiğinde AGİT ile İlişkilerimiz
A. Nazmi Çora
10 Nisan 2000 Pazartesi
"TARİHTEKİ BÜYÜK ADAMLARIN TEK ORTAK NOKTASI, YAPMAKTA OLDUKLARINA İNANMIŞ OLMALARIDIR."
AVRUPA GÜVENLİK VE İŞBİRLİĞİ TEŞKİLATI ( AGİT )' son zirve toplantısı 16- 18 Kasım 199 da İstanbulda yapıldı. Türkiye için son derece önemli kararların alındığı bu zirvede bölge ve dünya güvenliği için alınabilecek birçok tedbir tesbit edildi. Basın ve yayın organları toplantı gündemine ilişkin konularda kamuoyunu bilgilendirmeye çalıştılar.
"AGİT " NEDİR ?, TEŞKİLATI NASILDIR ?, NASIL ÇALIŞIR ?, YETKİ VE SORUMLULUKLARI NELERDİR ? gibi soruların cevapları tam olarak bilinmediği için Türk kamuoyunca yeterli ilginin gösterildiğini söylemek zor. Türkiye'nin AGİT ile ilişkileri artarak devam edecektir. Bu bakımdan yeterli bilgiye sahip olmamız açısından AGİT ile ilgili önemli hususlar aşağıya çıkartılmıştır. Bu çalışmayı hazırlayan Sayın, Ali Nazmi Çora Beye teşekkür ediyor ve yazısını aynen Günün Yorumu'na alıyorum. ( T.T.K.)
AVRUPA GÜVENLİK VE İŞBİRLİĞİ TEŞKİLATI :
Kısaca AGİT olarak bilinen Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı, 1973 yılında 35 ülkenin katılımıyla Helsinki'de faliyete başlamış ve 1975 yılında 10 temel prensip içeren Helsinki Nihai Senedi kabul edilmiştir. Güvenlik, insan hakları ve ekonomi olmak üzere üç temel konunun ele alındığı bu temel prensipler :
· Devletlerin egemen eşitliği ve egemenliğin özündeki haklara saygı,
· Tehdit veya kuvvete başvurmama,
· Sınırların dokunulmazlığı,
· Devletlerin toprak bütünlüğüne saygı,
· Uyuşmazlıkların barışçı yollarla çözümü,
· İçişlerine karışmama,
· Düşünce, vicdan, din ve inanç özgürlükleri de dahil olmak üzere
insan haklarına ve temel özgürlüklere saygı,
· Halkların hak eşitliği ve kendi kaderlerini tayin hakkı,
· Devletler arasında işbirliği ve
· Uluslararası hukuk çerçevesinde istenilen yükümlülüklerin iyi
niyetle yerine getirilmesidir.
Bu prensipler ile Avrupa'da güvenlik, demokrasi, insan hakları ve ekonomik konuları içine alan bir süreç başlatılmıştır. Bu süreç içerisinde, Paris Şartı, Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlaşması (AKKA) ve AKKA-1/A, Viyana Belgesi ve Helsinki Belgesi olmak üzere dört temel belge ortaya çıkmıştır. Ayrıca, açık semalar konusundaki görüşmeler de devam etmiş ve 1992 yılında sonuca bağlanmıştır.
1990 yılında Soğuk Savaş sona ermiş, komünizm çökmüş ve bölünmüş Avrupa tekrar birleşmiştir. Bu tarihten itibaren barış içinde, demokratik ve birleşik bir Avrupa'nın yaratılması için AGİK'in kuvvetlendirilmesi gayretleri yoğunlaşmıştır.
24 Mart - 8 Temmuz 1992 tarihlerinde Helsinki'de yapılan 4. AGİK İzleme Toplantısı ve bunun sonucunda 9-10 Temmuz 1992 tarihlerinde yapılan AGİK Zirvesi'nde kabul edilen Helsinki '92 Belgesi ile :
· Güvenlik boyutunda yaptırım gücü arttırılmış,
· İnsani boyutunda insan hakları ile ilgili faaliyetin bir çerçevesi oluşturulmuş,
· Ekonomik boyutunda ise; bilim, çevre, teknoloji ve ekonomi konusunda ülkeler arasında
daha fazla işbirliği ortamı yaratılmıştır.
1992 Helsinki Belgesi ile AGİK; barış gücü görevlerine verilmek ve Birleşmiş Milletler Teşkilatı ile irtibatlandırılmak sureti ile Avrupa'da sorunların barışçı yollardan çözümü için bir platform haline gelmiştir.
Japonya ve Akdeniz ülkeleri ile ilişkilerin geliştirilmesi ile AGİK ilgi alanını genişletmiştir. İnsan hakları ile ilgili yeni unsurların getirilmesi ile üye ülkelerdeki demokratikleşme sürecine katkıda bulunabilecektir.
Oluşturulan yeni güvenlik işbirliği forumu ile; silahsızlanma,silahların kontrolü, güven ve güven arttırıcı önlemler,çatışma önlemi ve buhran yönetimi konularında AGİK daha etkin bir yapıya ve işlerliğe kavuşturulmuş olup, 5-6 Aralık 1994 tarihinde Budapeşte'de yapılan AGİK zirve toplantısı sonucunda yayınlanan siyasi deklarasyon (Summit Declaration) ile AGİK'e yeni bir siyasi ivme verilerek ismi Avrupa Güvenlik İşbirliği Teşkilatı (AGİT) olarak kabul edilmiştir.
TÜRKİYE AÇISINDAN GENEL DEĞERLENDİRME:
Son yıllarda Avrupa'da, Ortadoğu'da, Balkanlar'da, Kafkaslar'da ve Orta Asya'da meydana gelen hızlı ve köklü değişiklikler ile bu değişikliklerin zorladığı yeni dünya düzeni, Türkiye'nin karşısına; kısa, orta ve uzun vadede oldukça karmaşık ve çok boyutlu konular çıkarmıştır.
Değişimlerin yaşandığı bölgelerin, gerek coğrafi açıdan ve gerekse tarih, dil, din, ırk gibi unsurlar açısından Türkiye'ye olan yakınlığı; Türkiye'yi aynı anda bir çok alanda varlık göstermek zorunda bırakmıştır. Türkiye'nin üyesi olduğu veya üyelik için başvurduğu kuruluşlar, Türkiye'ye yeni sorumluluklar yüklemekte ve ilgi alanını genişletmektedir.
Ayrıca, ülkeler milli menfaatlerini korumak ve varlıklarını sürdürebilmek maksadıyla ikili ve üçlü düzeyde biraraya gelerek ortak hareket etmeye başlamışlardır.
Türkiye, kendisinden yardım bekleyen ülkeler, potansiyelinden istifade etmek üzere stratejik işbirliği yapmak isteyen ülkeler ve uzun vadeli milli menfaatleri zarar görebilecek ülkelerin gözlerini çevirdiği, yoğun diplomatik ve üst düzeyli askeri ziyaretlerin bir odak noktası durumuna gelmiştir.
AGİT'İN YAPISI:
AGİT 1 Ağustos 1975 yılında 35 Avrupa ve Kuzey Amerika devleti tarafından imzalanan Helsinki Nihai Senedi ile başlayan avrupada güvenlik ve işbirliği süreci 6 Aralık 1994 Paris zirvesi ile ulaştığı 54 devlet tarafından bir teşkilat haline gelmiştir. Bu devletler şunlardır:
1. NATO'nun 16 Ülkesi:
(Fransa, İngiltere, Almanya, İtalya, İspanya, Portekiz, Belçika, Hollanda,
Danimarka, Lüksemburg ve Yunanistan)
2. Eski SSCB'nin 15 Ülkesi:
(RF, Beyaz Rusya, Ukrayna, Litvanya, Letonya, Estonya, Ermenistan,
Azerbaycan, Gürcistan, Kırgızistan, Türkmenistan, Kazakistan,
Özbekistan, Tacikistan, Moldava)
3. Eski Varşova Paktının 6 Ülkesi:
(Polonya, Macaristan, Bulgaristan, Romanya, Çek Cumhuriyeti, Slovakya )
4. Eski Yugoslavyanın 5 Ülkesi :
( Hırvatistan, Slovenya, Sırbistan, Bosna-Hersek, Makedonya)
5. Avrupanın Diğer 12 Ülkesi :
( İrlanda, Vatikan, San Marino, Malta, Kıbrıs, Liechenstein, Avusturya,
İsviçre, İsveç, Finlandiya, Monako, Arnavutluk )
6. Toplam: 54 Ülke
Teşkilatta her üye ülke eşit oy hakkına sahiptir.
AGİT'in yapısı; 1990 Paris şartı, 1992 Helsinki sözleşmesi ve 1994 Budapeşte belgeleri ile sürekli değişmiş olup en son durum yansıda görüldüğü gibi , Devlet ve Hükümet Başkanlarından oluşan zirve, Dışişleri Bakanllarından oluşan Bakanlar Konseyi ile Büyükelçilerden oluşan Kıdemli Memurlar Komitesine bağlı organlardan oluşmaktadır. Çatışmaları Önleme Merkezi, Milli Azınlıklar Komiserliği, Ekonomik Forum, Demokrasi Kuruluşları ve İnsan Hakları Bürosu belli başlı organlarıdır. Çatışmaları Önleme Merkezi, Ortak Danışma Grubu ve Güvenlik İşbirliği Forumunuda içermektedir. Parlamenterler Meclisi, AGİT başkanlığının temsil edildiği TROİKA, ÖZEL ÇALIŞMA GRUPLARI ile UZMANLAR VE RAPORTÖRLER de bu yapıyı geliştirmektedir.
ORGANLARI / FONKSİYONLARI:
(1) ZİRVE:
AGİT üyesi devletlerinin, devlet yada hükümet başkanlarının oluşturduğu en üst kademedir. Her iki yılda bir toplanarak, bu süre içindeki faaliyet ve alınan kararları onaylayıcı bir fonksiyonu verdır. Paris Şartı ile kurumlaşmıştır.
(2) AGİT BAKANLAR KONSEYİ:
AGİT 'e üye ülkelerin Dışişleri Bakanlarının oluşturduğu siyasi bir kuruluştur. Yılda en az bir kez toplanır. AGİT sorunlarını incelemek ve zirve toplantılarını hazırlama fonksiyonunu icra eder. Paris Şartı ile kurumlaşmıştır.
(3) PARLAMENTERLER MECLİSİ:
AGİT'e üye ülkelerin parlamenterlerinden oluşur. Yılda en az bir kere bir AGİT üyesi ülkenin başkentinde toplanır. AGİT Konseyi ve AGİT devletlerine danışmanlık fonksiyonu icra eder. Budapeşte Belgesi ile kurumlaşmıştır.
(4) KIDEMLİ MEMURLAR KOMİTESİ:
AGİT'e üye ülkelerin Büyükelçilerinden oluşmaktadır. Bakanlar Konseyinin vekili olarak tüm AGİT faaliyetlerinin yürütülmesi fonksiyonunu icra etmektedir. Yılda bir kere değişen önceki ve sonraki başkanların da içinde bulunduğu TROİKA denilen üçlü bir başkanlık yapısı vardır. (İlki 1991 Almanya, 1992 Çekoslovakya, 1993 İsveç, 1994 İtalya) Paris Şartı ile kurumlaşmıştır. Erken İkaz Buhran Yönetimi, Silahların Kontrolü, Barış Gücü Harekatı, Bölgesel Teşkilatlarla koordinasyon, İnsan Hakları, Demokratikleşme, Ekonomik Alanlarda İşbirliği başlıca görevleri arasındadır.
(5) GENEL SEKRETERLİK:
Bakanlar Konseyi KD, MEM. KOMİTESİ'nin idari desteğini sağlamak için 20 Şubat 1991 'de alınan bir kararla Prag'da kurulmuştur.
(6)ÇATIŞMALARI ÖNLEME MERKEZİ:
İhtilaflarda, askeri faaliyetlerde, Barış Gücü Harekatında, bilgi toplama ve raportör
fonksiyonları olan uzmanlardan kurulu Viyana'da teşkil edilmiş bir merkezdir. Paris Şartı ile kurumsallaşmıştır.
(7) ORTAK DANIŞMA GRUBU:
Çatışmaları önleme merkezine bağlı olarak, antlaşmaların hedeflerine ulaşması maksadıyla,
ihlaller ve silahların kontrolü ile ilgili sorunların çözümü fonksiyonunu icra etmektedir. Her AGİT devlet temsilcilerindenoluşmaktadır. 1990 Viyana belgesi ile kurumlaşmıştır.
(8) AVRUPA / AKDENİZ GÜVENLİK VE İŞBİRLİĞİ FORUMU:
ÇÖM'e bağlı olup AGİT görev alanlarında önerilerde ve diğer güvenlik teşkilatlarıyla işbirliğinde bulunma fonksiyonları vardır. 1992 Helsinki Belgesiyle kurumsallaşmıştır.
(9)DEMOKRATİK KURULUŞLAR VE İNSAN HAKLARI BÜROSU:
KMK'ne bağlı olup üye ülkelerdeki seçimlerle ilgili bilgi teatisinde bulunmak, insan hakları problemleri konusunda bilgi toplamak gibi fonksiyonlar icra eder. Varşova'da kurulmuştur. Helsinki 1992 Belgesi ile kurumlaşmıştır.
(10) MİLLİ AZINLIKLAR KOMİSERLİĞİ :
KMK'ne bağlı olup üye ülkelerdeki azınlıkların durumları konusunda AGİT üyelerinin dikkatinin çekilmesi fonksiyonu vardır. Helsinki İzleme TPL (1992) ile kabul edilmiştir.
(11) EKONOMİK FORUM :
KMK'ne bağlı olup, serbest pazar ekonomisi faaliyetlerinin teşviki fonksiyonunu icra etmektedir. Oslo izleme toplantısı (1991) ile kurumlaşmıştır.
(12) ÖZEL ÇALIŞMA GRUPLARI / UZMANLAR/ RAPORTÖRLER:
Bağımsız kuruluşlar, şahıslar sorunlarının çözümünde görev almaktadır. Çalışma gruplarında 7 dil kullanılmakta olup Türkçe bunlardan biridir.
KARAR MEKANİZMALARI:
(1) AGİT üç boyutta mekanizmalarını işletmektedir.
(a) GÜVENLİK BOYUTU (GGAÖ ve AKKA)
(b) EKONOMİK BOYUT ( İŞBİRLİĞİ VE SORUMLULUKLAR )
(c) İNSANİ BOYUT ( İNSAN HAKLARI, DEMOKRASİ, HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ )
(2) Kararların alınmasında her ülke eşit oy hakkına sahiptir.
(3) Kararlarda büyük ölçüde consensus, oybirliği aranmaktadır.
(4) Karar süreci
(a) İZLEME (TAKİP) TOPLANTILARI
(b) İHTİSAS KOMİSYONU KONFERANS / TOPLANTILARI
(c) BAKANLAR KONSEYİ TOPLANTILARI ile gerçekleştirilmektedir.
(5) Karar mekanizması unsurları
(a) YILLIK BİLGİ DEĞİŞİMİ
(b) TEMASLAR
(c) ASKERİ FAALİYETLERİN ÖNBİLDİRİMİ / GÖZLENMESİ
(d) ZORLAYICI / KISITLAYICI HÜKÜMLER
(e) DENETİM
(f) DEĞERLENDİRME RAPORLARI
(g) YILLIK DEĞERLENDİRME TOPLANTILARI (Yazan: A. Nazmi Çora)
Dr. Tahir Tamer Kumkale
10 Nisan 2000 Pazartesi
http://www.kumkale.net/yazi.asp?id=28
