ORTA MAHALLEDEKİ KİLİSEYE DAİR BİLGİLER VE İNŞAAT FAALİYETLERİ 4
Prof. Dr. Necmettin AYGÜN, Akçaabat, Orta Mahalle, Rum Kilisesi, İhtilaf Raporu, Osmanlı Arşivi,
Kilise İçin Aşağıdaki Adlandırmalar Teklif Edilebilir Hıristiyan dünyasında bir kilise veya manastırın genelde iki farklı ad ile anılması hususiyetinin yaygın bir gelenek olduğu anlaşılmaktadır. Yani devletin ve/veya Metropolitliğin/Patrikliğin
kayıtlarında olan “resmi ad” ile ahalinin, vatandaşın ibadethanesine verdiği ad aynı olmayabiliyordu 81. Anlaşılan halk inançları dini yapıların farklı adlar ile anılmasına sebep olabiliyordu. Bu ikili yapılanma doğal olarak kilisenin adı konusunda farklı adlandırmalara ve de ihtilaflı durumlara sebep olabiliyordu.
kayıtlarında olan “resmi ad” ile ahalinin, vatandaşın ibadethanesine verdiği ad aynı olmayabiliyordu 81. Anlaşılan halk inançları dini yapıların farklı adlar ile anılmasına sebep olabiliyordu. Bu ikili yapılanma doğal olarak kilisenin adı konusunda farklı adlandırmalara ve de ihtilaflı durumlara sebep olabiliyordu.
Bu nedenle olsa gerek Orta Mahalle’de ki kilisenin genişletilmesi amacıyla 1912’de kilisenin papazıyla, kilise vakfı mütevellisinin Akçaabat Kaymakamlığı’na yaptıkları başvuru dilekçesinde, mühürler/imzalar kısmında papaz ile mütevelli imzalarının üstüne kilise adı olarak sadece, “Galinos82 Mahallesi Rum Kilisesi” ibaresini eklemiş olmaları anlamlıdır. Yani ne “Aya Taksiyarhi” ye ne de “Saint Michael” e
veya Arkhistratigos’a (Başkomutan’a: Başmelek Mikhail’e) atıf vardır:
veya Arkhistratigos’a (Başkomutan’a: Başmelek Mikhail’e) atıf vardır:
C:\Users\sony\Desktop\3.jpg
1912 tarihli dilekçenin imza, mühür kısmı A. Brayer ve D. Winfield’e ait eserdeki bahsi geçen dipnotta verdikleri bilgi, konuyu/ literatürü özetlemektedir. Yazarlar, Hamilton ve Ritter’in kiliseyi Aziz Mikhael’e; Papamichalopoulos’un Taxiarchai’ye; 1846’da ki kitabenin ise Archistrategos’a83 ithaf ettiklerini belirttikten sonra, “Bunların hepsi ithaf konusundaki değişik görüşlerdir” demektedir. Bu tespit kilisenin tek bir adının bulunmadığının en sağlam göstergelerinden biridir. Neticede Orta Mahalle’deki kiliseye ad olarak şunlar önerilebilir:
Resmi Adı 84: Aya Taksiyarhi 85 Kilisesi (Anlamı: Aziz Başmelekler Kilisesi)
Resmi diğer Adı 86: Arhistratigos 87 Kilisesi (Başkomutan Kilisesi)
Halk Arasında Yaygın Olan Adı: Başmelek Mikhail Kilisesi 88 Bir Başka Resmi Adlandırma: Galinos Mahallesi Rum Kilisesi
Resmi diğer Adı 86: Arhistratigos 87 Kilisesi (Başkomutan Kilisesi)
Halk Arasında Yaygın Olan Adı: Başmelek Mikhail Kilisesi 88 Bir Başka Resmi Adlandırma: Galinos Mahallesi Rum Kilisesi
Not I: Adlandırmada bilhassa “Saint” kelimesinin asla kullanılmaması gerekir. Zira bölgedeki Rum Ortodoks kilise ve manastırların hiçbirinde “Saint” ile başlayan bir adlandırma yoktur. Adını verdiğimiz 1912 tarihli olan ve Patrikane’den devlete gönderilen arşiv belgesi ve bu belgeye dayalı liste bunun en iyi, en sağlam örneğidir (Bu listedeki kiliselerden bazıları Akçaabat’ta: Aya Taksiyarhi, Aya Grigor, Aya Grigori, Aya Vasilosi. Trabzon merkezde: Aya Lefter, Aya Nikola. Pelitli-Yomra sahasında: Aya Yorgi. Argalya’da: Aya Yorgi. Ağrid’de: Aya İstefani. Varvara’da-Arsin: Aya Nikola). Bu da gösteriyor ki 1800’lerde bölgeyi gezen ve
Ortodoks olmayan; Katolik, Protestan ve Angilikan mezheplerinden olan Avrupalı
araştırmacılar, seyyahlar -devrin mezhep çatışmalarının verdiği ötekileştirmeye dayalı karmaşa ile- bu kilise adındaki Ortodoksluğa ait unvanları-adlandırmaları kaldırıp, doğaldır ki kendi mezheplerinin adlandırması olan “Saint” i tercih etmişlerdir. Osmanlı devri Trabzon Rumlarının ve Osmanlı devlet bürokrasi yazışma kültürünün bir hatırası olarak “Aya Taksiyarhi” ifadesinin muhafaza edilmesi isabetli bir karar olacaktır. Zira onlar, 1912 ve 1913’te devlet ile olan yazışmalarında Aya Taksiyarhi adlandırmasını kullanmışlardır.
araştırmacılar, seyyahlar -devrin mezhep çatışmalarının verdiği ötekileştirmeye dayalı karmaşa ile- bu kilise adındaki Ortodoksluğa ait unvanları-adlandırmaları kaldırıp, doğaldır ki kendi mezheplerinin adlandırması olan “Saint” i tercih etmişlerdir. Osmanlı devri Trabzon Rumlarının ve Osmanlı devlet bürokrasi yazışma kültürünün bir hatırası olarak “Aya Taksiyarhi” ifadesinin muhafaza edilmesi isabetli bir karar olacaktır. Zira onlar, 1912 ve 1913’te devlet ile olan yazışmalarında Aya Taksiyarhi adlandırmasını kullanmışlardır.
Aya Taksiyarhi adlandırması “Hagia Taxhiarchai” adlandırmasının Rumca söylenişidir. Aynı söyleyiş Osmanlı dönemi Müslüman ahalisi için de geçerlidir. Ayrıca “Aya Taksiyarhi” adlandırmasında bir hata bulunmuş olsa idi bilhassa Trabzon Metropolitliği veya İstanbul Rum Patrikhanesi buna müsaade etmezdi. Zira Osmanlı Ortodokslarının kilise vb. inşa talepleri İstanbul’daki Rum Patrikhanesi üzerinden devlete ulaşmaktaydı: “Rum Patrikliğinden vukubulan istida (talep) üzerine icra kılınan tahkikatı havi…”.
Not II: Tarihsel bağlar ve coğrafî yakınlık bağlamında Gürcistan ile Türkiye arasındaki dostluk günümüzde sorunsuz yürütülmekte olup, Gürcistan sınırları içinde Osmanlı’dan kalan Türk-İslâm eserlerinin varlığı da ayrı bir zenginlik teşkil etmektedir. Kültürel işbirliği ve turizm alanlarında gittikçe hız kazanan Gürcistan ile Trabzon ilişkileri her geçen gün gelişmektedir.
Trabzon’un birçok medeniyete ev sahipliği yapmış olan bir kent olması hasebiyle ve Son Gürcü Kralı unvanına sahip İmaret Kralı II. Solomon ile Son Gürcü Prenseslerinden Guria Prensesi Sofya’nın öyküsü de bunun en somut örneklerindendir. Bu nedenlerle Guria Kraliçesi Sofya’nın hikâyesinin, mezarı üzerinden, kültür ve turizm açısından değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu önemli bir fırsattır. Ayasofya mahallesindeki cami örneğinde, Kilise bahçesinde uygun yerlere bazı Hıristiyan ve İslâm mezarlarından kalan başlık veya sandukalar
yerleştirilebilir veya -en azından- sembolik bir mermer levha ve üzerine nakşedilecek bir tanıtım yazısı ile gündem oluşturulabilir, Osmanlı-Türk hoşgörü ve dostluğu hissettirilebilir.
Prof. Dr. Necmettin AYGÜN
Aksaray Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi
Tarih Bölümü Öğretim Üyesi
EK 1
yerleştirilebilir veya -en azından- sembolik bir mermer levha ve üzerine nakşedilecek bir tanıtım yazısı ile gündem oluşturulabilir, Osmanlı-Türk hoşgörü ve dostluğu hissettirilebilir.
Prof. Dr. Necmettin AYGÜN
Aksaray Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi
Tarih Bölümü Öğretim Üyesi
EK 1
Ek I: Solomon II’nin Trabzon’daki Mezarı
Fotoğraf açıklaması yok.
İmereti kralı Solomon II mezarı ve inşaat öncesi Metropolitan, 1847 (Ressam: Jules Joseph Augustin
Laurens) Kaynak: Trabzon’dan Esintiler Grubu, Ali Işık Arşivi
https://www.facebook.com/groups/108079095946806/permalink/2460017784086247 Solomon’un mezarı (1893) K. E. Cacoulis’ten naklen Ali IŞIK Arşivi
C:\Users\PC\Desktop\Ali IŞIK Arşivi.jpg
EK 2
Ek II: Prenses Sofya’nın Ünye’deki Mezarı
C:\Users\PC\Downloads\M. Ufuk Mistepe-Guriel-Sofya.jpg
M Ufuk Mistepe’den
1. Ünye Rum Ortodoks Kilisesi duvarı.
2. Türbenin önündeki taşlık alan (muhtemelen Ünye Taşı).
3. Rahmetli Marangoz Sait DEMİRKOL evi.
4. Ermeni Agavni OLUK evi.
5. Türbe yanındaki ahşap binanın olduğu yer. Bu alan kazıldığında altından kat kat mezarlar çıkmıştı.
6. Rahmetli Oto Tamircisi Temel ÇINAR evi.
7. Kiziroğlu Geçidi girişindeki günümüzde olmayan bina.
8. Foto Ahmet Hüseyin ŞEN (oğlu Yüksel ŞEN) evi.
9. Çakırtepe.
10. Türbe önündeki saçaklı binanın olduğu yer.
11. Türbenin bulunduğu yer ve Sopio'nun mezarı.
12. Sağa doğru kilisenin yer aldığı alanın başlangıcı.
13. Kilise Tepesi'nde Keşaplı Sokağa paralel kilise bahçesi duvarı.
14. Ortaokul Müsamere ve Spor Salonu'nun yer alacağı alan.
EK II
C:\Users\PC\Downloads\M. Ufuk Mistepe-Guriel-Sofya.jpg
M Ufuk Mistepe’den
1. Ünye Rum Ortodoks Kilisesi duvarı.
2. Türbenin önündeki taşlık alan (muhtemelen Ünye Taşı).
3. Rahmetli Marangoz Sait DEMİRKOL evi.
4. Ermeni Agavni OLUK evi.
5. Türbe yanındaki ahşap binanın olduğu yer. Bu alan kazıldığında altından kat kat mezarlar çıkmıştı.
6. Rahmetli Oto Tamircisi Temel ÇINAR evi.
7. Kiziroğlu Geçidi girişindeki günümüzde olmayan bina.
8. Foto Ahmet Hüseyin ŞEN (oğlu Yüksel ŞEN) evi.
9. Çakırtepe.
10. Türbe önündeki saçaklı binanın olduğu yer.
11. Türbenin bulunduğu yer ve Sopio'nun mezarı.
12. Sağa doğru kilisenin yer aldığı alanın başlangıcı.
13. Kilise Tepesi'nde Keşaplı Sokağa paralel kilise bahçesi duvarı.
14. Ortaokul Müsamere ve Spor Salonu'nun yer alacağı alan.
EK II
Kaynak: Trabzon’dan Esintiler Grubu,
https://www.facebook.com/groups/108079095946806/permalink/527557730665605
M:\Anılarda Akçaabat\41 kesik.jpg
Akçaabat, 1930'lar (A. Bölükbaşı Arşivi)
M:\Anılarda Akçaabat\27 kesik.jpg
C:\Users\PC\Downloads\5.jpg
Akçaabat 1980'ler, A. Bölükbaşı Arşivi
M:\Anılarda Akçaabat\109 kesik.jpg
Fotoğraflar Akçaabat Belediyesinin Web Sayfasından alınmıştır. Bakınız
https://www.akcaabat.bel.tr/proje-detay.aspx?id=6
https://www.facebook.com/groups/108079095946806/permalink/527557730665605
M:\Anılarda Akçaabat\41 kesik.jpg
Akçaabat, 1930'lar (A. Bölükbaşı Arşivi)
M:\Anılarda Akçaabat\27 kesik.jpg
C:\Users\PC\Downloads\5.jpg
Akçaabat 1980'ler, A. Bölükbaşı Arşivi
M:\Anılarda Akçaabat\109 kesik.jpg
Fotoğraflar Akçaabat Belediyesinin Web Sayfasından alınmıştır. Bakınız
https://www.akcaabat.bel.tr/proje-detay.aspx?id=6
EK 18
C:\Users\PC\Downloads\kilise.jpg
C:\Users\PC\Downloads\kilise-2.jpg
C:\Users\PC\Downloads\img-2563.jpg
C:\Users\PC\Downloads\img-2556.jpg
C:\Users\PC\Downloads\img-2533.jpg
C:\Users\PC\Downloads\img-2531.jpg
EK 19
C:\Users\PC\Downloads\118682377_3278912022217034_4177003864984019.jpg
Fotoğraflar Akçaabat Belediyesinin Web Sayfasından alınmıştır. Bakınız
https://www.akcaabat.bel.tr/proje-detay.aspx?id=6
C:\Users\PC\Downloads\118682377_3278912022217034_4177003864984019.jpg
Fotoğraflar Akçaabat Belediyesinin Web Sayfasından alınmıştır. Bakınız
https://www.akcaabat.bel.tr/proje-detay.aspx?id=6
C:\Users\PC\Downloads\img-2529.jpg
C:\Users\PC\Downloads\1393884_10151746646584150_2032714850_n.jpg
C:\Users\PC\Downloads\1.jpg
Zemin Mozaikleri, Haşim Karpuz Arşivinden naklen Mert Kocaman
(Aksaray Üniversitesi İİF. İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Öğretim Görevlisi)
C:\Users\PC\Downloads\1.jpg
Zemin Mozaikleri, Haşim Karpuz Arşivinden naklen Mert Kocaman
(Aksaray Üniversitesi İİF. İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Öğretim Görevlisi)
C:\Users\PC\Downloads\5ags20-müzeler gen. müd. yard. Yahya Coşkun2.jpg
C:\Users\PC\Downloads\122750630_10158121359367620_9168833597656585129_n.jpg
DİPNOTLAR;
C:\Users\PC\Downloads\122750630_10158121359367620_9168833597656585129_n.jpg
DİPNOTLAR;
1 Bu konunun öncü çalışması daha önce yayımlanmıştır, bk. Necmettin Aygün, “Akçaabat’ta Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Kilise ve Mektep İnşaatları”, Dünden Bugüne Akçaabat Sempozyumu (Akçaabat 26-28 Nisan 2013),
İstanbul 2014, s. 121-150.
2 Aksaray Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Öğretim Üyesi.
3 Gelişme, bu dönemde yoğunlaşan misyonerlik hareketlerini kontrol etmeye veya Maarif Nizamnamesi’nin gereklerini yerine getirmeye dönük bir girişim olmayıp, bilhassa 1858 yılında Tapu Muamelatı ve Harçları Nizamnamesi’nin çıkarılması ve akabinde 1860 yılı ile birlikte tahrire dayalı emlak, arazi ve temettu vergilerinin ayrı ayrı alınmaya başlanmasıyla alakalıdır. Yapılan kadastro çalışmaları akabinde şehir ve kasabalardaki bina ve arsalar üzerinden vergi alınmaya başlanmıştır. Bk. Coşkun Çakır, Tanzimat Dönemi Osmanlı Maliyesi, İstanbul 2001, s. 50. 1886’da Emlak Vergisi Nizamnamesi yayımlanmıştır. 1910 yılında binalar için gelire dayalı olarak “musakkafat vergisi” yani bina vergisi adı altında vergi konmuştur. Bk. https://www.tbb.gov.tr/online/kitaplar/emlak_vergisi_uygulamasi_2019/index.html#p=44.
4 Şura-yı Devlet.
5 İrade Adliye ve Mezahib.
6 BOA. DH. İD. 162.2/26.
7 BOA. MV, 231/231.
8 Günümüzdeki TBMM’nin karşılığı olan Meclis-i Vâlâ’nın bir alt komisyonu gibi faaliyet gösteren komisyonun adı.
1868’de kurulan Şûrâ-yı Devlet’in görevleri arasında, “kanun ve nizamnâme tasarılarını hazırlamak, mülkî işleri incelemek,
mahkeme veya meclislerin verdiği kararların temyizinde adliye ve idare memurları arasında çıkan ihtilâfları çözmek,
hükümetle kişiler arasındaki davalara bakmak, kanun metinlerini yorumlamak, devlet memurlarının durumlarını inceleyip
gerektiğinde onları yargılamak, 1864 Vilâyet Nizamnâmesi’ ne göre her vilâyette senede bir defa toplanıp vilâyetin
sorunlarını görüşecek olan Umumi Meclisler’ in düzenlediği mazbataları meclis üyeleriyle müzakere ederek karara
bağlamak” yer almaktaydı. Bu işlemler Sadâret tarafından meclise havale edilir ve meclis görüştüğü konuların mazbatasını
tekrar Sadârete sunardı. “Meclisin hazırladığı tasarılar hükümetin ve padişahın onayından sonra kanunlaşırdı. Şûrâ-yı
Devlet’in kurulmasındaki asıl amaç yargı, yasama ve yürütmenin birbirinden ayrılmasıdır”. Bk. Ali Akyıldız, “Şura-yı
Devlet”, DİA, Cilt 39, İstanbul 2010, s. 236-239.
9 Yorgos.
10 Yunanca metni okumama yardımcı olan Av. Zafer Duran’a teşekkür ediyorum.
11 BOA, ŞD, 1870/7-2. Tarih 28 Haziran (?) 1328 (11 Temmuz 1912).
12 Orta Mahalle’deki kilise hakkında Akçaabat Kaymakamlığı’ndan devlete gönderilen izahatı gösteren belge BOA, ŞD
1870/7-10’da kayıtlıdır. Kayıt tarihi 27 Kanun-i Evvel 1328 (9 Ocak 1913). Bu belgede kilise adı açık şekilde “Akcaabad
Kazasına tabi Galinos Mahallesinde ‘Aya Taksiyarhi’ nam kelisaya dair izahat” ibaresiyle belirtilmiştir. Kaymakam
başkanlığındaki Kaza Meclisi azalarının imzaları/mühürleri mevcuttur.
13 Sadaret’ i günümüzdeki Başbakanlık mevkiine oturtmak mümkündür. Sadr-ı Aʽzam’ın başkanlığındaki Sadaret,
Osmanlı’da Padişahtan sonra gelen en yetkili organdı.
14 Mahallede 1850’de 79 farklı araziden öşür vergisi tahsil edilmiştir. Bunların neredeyse %50’si Gayrimüslimler veya dini
vakıflar tarafından tasarruf edilmektedir. Meryemana Manastırının bahçeleri ile Matoş’ un (?) bahçeleri bu mahallede yer
almaktadır. Aynı mahallenin doğusunda yer alan Dürbinar mahallesinde ise Galyan (Maçka’da) keşişinin bahçesi ve
Sümela Manastırının büyük bir çiftliği yer almaktadır. Bkz. Topal, Akçaabat-Vakfıkebir, s. 19, 21.
15 Biri batı cephede, diğeri doğu cephededir. Bk. https://www.akcaabat.bel.tr/turizm-rehberi-detay.aspx?id=7.
16 Açıklama tarafımızdan yapılmıştır.
17 Günümüzde kilise çevresinde kalan bahçe kısmı ile kuzey doğuya bakan otomobil yolu -ilkokul hariç- vatandaşlara ait
evlerin bulunduğu sahanın bütünü o vakitlerdeki mezarlık sahası olmalıdır.
18 İlgili dosyada sadece bir adet resim yer almaktadır.
19 II. Meşrutiyet’ten (1908) sonra İrade-i Seniyye, vekiller heyetinin almış olduğu kararların Padişah tarafından
onaylanmasıyla oluşmaya başlamıştır. Bu nedenle bahsi geçen ilgili talepler “İrade” olarak çıkarken Sadrazam, Adliye ve
Mezahib Nazırı (Bakanı) ile Maliye ve Evkaf (Vakıflar) nazırlarının imzalarının üst kısmında devrin Padişahı Mehmed
Reşad’ ın imzası/mührü mevcuttur.
20 Yazışmaların yer aldığı dosya için bakınız BOA. İrade Adliye ve Mezahib (İ. AZN), Dosya Nr. 113.
21 İlgili kayıtlar yine 5 Ağustos 1913 tarihli olup BOA’de yer alan 6 Numaralı Kilise Defteri’nin 141, 142 ve 143.
sayfalarında yer almaktadır.
22 Selina Ballance, “The Byzantine Churches of Trabzon”, Anatolian Studies, Vol. 10, 1960, p. 165.
23 Apsis kısmı hariç.
24 Enver Uzun, Rus İşgal Komutanı S. P. Mintlov’ un Trabzon Günlüğü, Trabzon 2008, s. 35.
25 BOA, ŞD, 1870/7-2, 1912 tarihli dilekçe.
26 W. J. Hamilton, Researchers in Asia Minor, London 1842, p. 246-47. Bu eser “Küçük Asya” Adı ile Midas Yayınları
arasından çıkmıştır, bakınız s. 191.
27 Burada T. Rice kısmında bu bilgi açıkça verilmektedir.
28 Kilisenin Manuel II tarafından, Manuel’in Türkmen Bayram Bey’i mağlup ettiği 1332 yılında, bu savaşın anısına inşa
edildiğine inanılmaktadır. Bk. The Post-Byzantine Monuments of the Pontos, A. Bryer, D. Winfield, S. Ballance, J. Isaac
(eds.), 2002, pp. 258-260. Bu durumda kilisenin 1835’e göre 503, günümüze göre ise 688 sene önce inşa edildiği ortaya
çıkmaktadır ki doğruya yakın olan bu hesaplama olmalıdır. Konu ile ilgili ve 1912-23 yıllarına tarihli olan Osmanlı arşiv
kayıtlarında bu kilise hakkında, “tahminen 500 sene önce inşa olunan” ifadesinin yer alması, Osmanlı devlet kayıtlarının
çok daha tutarlı olduklarını kanıtlamaktadır.
29 Salina Ballance, p. 165.
30 The Post-Byzantine Monuments of the Pontos, A. Bryer, D. Winfield, S. Ballance, J. Isaac (eds.), 2002, pp. 258-260. Bu
çalışma bahsi geçen yazarların 1957-1971 yılları arasında Orta ve Doğu Karadeniz’ de yapmış oldukları araştırmalar
sonucunda elde ettikleri bilgileri Archeion Pontou dergisinde 1966-73 yılları arasında “Trabzon’ da ve Trabzon Vilayetinde
XIX. Yüzyıl Eserleri: Mimarî ve Tarihsel Notlar” başlığı altında yayımlamış oldukları muhtelif makalellerin 2002’de bir
araya getirilmesiyle ortaya çıkmıştır. Winfield 1957-62 yılları; Bryer 1959-71 yılları arasında; Ballance ise 1958’de
bölgede araştırmalarda bulunmuştur. Bu araştırmalar Akçaabat’ tan ziyade Trabzon merkez, Maçka ve Gümüşhane
havalilerinde yoğunlaşmışlardır. Bahsi geçen araştırmacılar, Talbot Rice’in, “Notice of some Religious Buildings in the
City and Vilayet of Trebizond, vol. (1929-30)” isimli çalışmasından yoğunlukla istifade etmişlerdir.
31 Bryer-Winfield, Byzantine Monuments, s. 163.
32 Heath W. Lowry, Trabzon Şehrinin İslamlaşma ve Türkleşmesi 1461-1583, Boğaziçi Yayınları İstanbul 2005.
33 I. Akçaabat Sempozyumunda konu ile ilgili makaleme bakılabilir.
34 1881’de Gümülcine’de doğmuştur. 18 Mayıs 1913’te Trabzon Metropolitliğine atanır. Hrisanthos, Trabzon Metropoliti
adıyla kendisine bağlı Zonguldak, Sinop, Samsun, Trabzon, Gümüşhane, Çorum, Yozgat, Tokat ve Sivas illerini içine alan
bölgelerdeki papazların lideri olarak görev yapar. Birinci Dünya Savaşı ve Rus işgali döneminde buralarda aktif olarak
faaliyet gösterir. Mondros Mütarekesi’nin akabinde 27 Mart 1919’da Paris Barış Görüşmelerine katılan Patrikhane heyeti
içerisinde yer alır. Heyet Anadolu’daki Rumların sıkıntılarını anlatan ve bölgedeki (abartılı) Rum nüfusunu gösteren bir
raporu ve İstanbul’un Yunanistan’la birleşmesini içeren bir muhtırayı komisyona sunar. Hrisanthos, tüm bu yıllarda bağımsız bir Pontus devletinin kurulması için çok yoğun çaba sarf eder. Konjonktüre göre kimi zaman Ermenilerle, kimi
zaman da (sona doğru) Türklerle ittifaklar önerir. Avrupa’da bir nevi mekik diplomasisi yürütür, Yunanistan ve Patrikhane ile yakın ilişki içerisindedir. Hrisanthos, bölücü faaliyetleri nedeni ile Türk Hükümeti tarafından gıyaben idama mahkûm edildiğinden dolayı çıktığı bir Avrupa seyahatinden geri dönmesi mümkün olmamıştır. Bk.
http://doczz.biz.tr/doc/97920/g%C3%B6ster-a%C3%A7.
35 Bu bilgileri Av. Zafer Duran Bey’den, Zafer Bey de arkadaşı Panagiotis Poultidis’ten temin etmiştir.
36 https://cvetynvrsk.ru/tr/kury/arhangel-varahiil-v-chem-pomogaet-sobor-arhistratiga-mihaila-i.html.
37 Kitabenin orijinalinin fotoğrafını tarafıma gönderen Trabzon Müzesi Müdürlüğü’ne teşekkürlerimi arz ederim.
38 Kelimeyi “esaslı bir onarım veya temelden onarım” anlamında da kabul etmek mümkündür. Bu durumda kilisenin 1846’da
büyük bir onarım geçirdiği söylenebilir.
39 Metnin Türkçeye aktarılmasında destek aldığım Prof. Dr. Murat Arslan, Öğr. Gör. Hayri Şener, Av. Zafer Duran,
Panagiotis Poultidis ve Gizem Samira’ya teşekkür ederim.
40 https://craftstationshop.ru/tr/opyt/angely-arhangely-i-drugie-sily-nebesnye-molitva-angelam-sily.html.
41 Bu bilgi KTÜ Öğretim Üyesi Sayın Doç. Dr. Coşkun Erüz’den temin edilmiştir. Coşkun Bey, bu bilgileri Karadeniz tarihi
ve kültürü ile ilgisi olan araştırmacı Panagiotis Poultidis’ ten temin etmiştir.
42 Panagiotis’ in, Coşkun Bey’e gönderdiği 06.06.2020 tarihli e-postadaki yazım hatalarına dokunulmamıştır.
43 Talbot Rice, Notice of some Religious Buildings in the City and Vilayet of Trebizond”, Byzantion, Tome V, 1929-30, pp. 47-81.
44 Doğu’dakinden kasıt Visera’daki kilisedir.
45 Selina Ballance, “The Byzantine Churches of Trabzon”, Anatolian Studies, Vol. 10, 1960, p.165.
46 Bakınız Bizans’ın Öteki İmparatorluğu: Trabzon, ANAMED Yayınları, İstanbul 2016, s. 258.
47 Yani “Arkhistrategos”, (n. Aygün).
48 The Post-Byzantine Monuments of the Pontos, A. Bryer, D. Winfield, S. Ballance, J. Isaac (eds.), 2002, pp. 258-260.
49 Archangel: Başmelek.
50 Kelimenin izahatı için Metropolid Hrisantos kısmına bakılabilir.
51 Enver Uzun, Rus İşgal Komutanı S. P. Mintlov’un Trabzon Günlüğü, Trabzon 2008, s. 35.
52 F. İ. Uspenski, Trabzon Tarihi (Kuruluşundan Fethine Kadar) Çev: Enver Uzun, Trabzon 2003.
53 Anna Georgiyevna, Nauçniye Ekspeditsii v Trapezund (1916, 1917 gg.) pod Pukovodsvom Akademika F. İ. Uspenskovo,
Moskovski Gosudarstvennıy Universitet imeni M. B. Lomonosova, Moskva 2020. (Анна Георгиевна Научные экспедиции
в Трапезунд (1916, 1917 гг.) под руководством академика Ф.И. Успенского, московский государственный
университет имени м.в. ломоносова исторический факультет, москва-2020).
54 Bu kiliseye ait olan fotoğraf sehven sayfa 219’da ve yanlış fotoğraf dipnotu ile verilmiştir. Onun yerine sayfa 277 ve
278’de Gramba’daki kilise ilgili fotoğraf iki kez gösterilmiş, birinin altına “Uspenski Akçaabat Köyü’ndeki Bir Kilisenin
Yanında” notu düşülürken, diğer aynı görüntüye sahip fotoğrafın altına ise sehven “Akçaabat Köyü’nde Arhangel Mihail
Kilisesi” notu düşülmüştür. Bk. Georgiyevna, Nauçniye Ekspeditsii v Trapezund (1916, 1917 gg.) pod Pukovodsvom
Akademika F. İ. Uspenskovo, c. 277-278.
55 Bu kilise hakkında bk. Aygün, “Akçaabat’ta Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Kilise ve Mektep İnşaatları”, s. 132.
56 Bk. Georgiyevna, Nauçniye Ekspeditsii v Trapezund (1916, 1917 gg.) pod Pukovodsvom Akademika F. İ. Uspenskovo, c. 330-331.
57 Akçaabat Vakfıkebir Nüfus Kütüğü (1835-1845), (Haz: A. Mesut Birinci, M. Çakıcı, Z. Topal), İstanbul Vakfıkebir Kültür
ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, İstanbul 2012.
58 Aygün, “Akçaabat’ta Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Kilise ve Mektep İnşaatları”, s. 121-150.
59 https://cvetynvrsk.ru/tr/kury/arhangel-varahiil-v-chem-pomogaet-sobor-arhistratiga-mihaila-i.html.
60 Işıl Özalan, Bizans Sanatında Melek Tasvirleri, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü
Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2010, bk.
file:///C:/Users/cml_a/Downloads/Bizans_Sanatinda_Melek_Tasvirleri_Isil.pdf, s. 80.
61 https://zagames.ru/tr/sobor-arhistratiga-mihaila-i-vseh-nebesnyh-sil-besplotnyh-sobor-arhistratiga/.
62 https://incil.info/kitap/1.+Selanikliler/4.
63 https://bnr.bg/tr/post/101189312?page_1_3=14510.
64 Byzantinische Epigramme auf Stein nebst Addenda zu den Bänden 1 und 2, (Erstellt von Andreas Rhoby), Österreichische
Akademie der Wissenschaften, Wien 2014, 234. Çeviri için mesai arkadaşım Öğr. Görevlisi H. Hayri Şener’e teşekkür
ediyorum.
65 Bitirme tezi (n. Aygün).
66 Başkomutan’ ın (n. Aygün).
67 “Arkhistrategos” tan kast edilen Başmelek Mikhail’ dir. Bk. https://kulturenvanteri.com/yer/michael-archestrategos-
kilisesi/. (Açıklama tarafıma aittir: n. Aygün).
68 Bu kitabe şüphesiz 600-700 yıl önce kilise inşa edilirken konan kitabe değil, 1846’da ki tamirat anısına giriş kapısının
üstüne konulan “tamirat kitabesidir” (açıklama tarafıma aittir: n. Aygün). Osmanlı camilerinden biliriz ki, camiyi en son
tamir veya yıkıp yeniden yapan şahsın ismi camiye verilir, yıllar veya birkaç yüz yıl önce aynı camiyi ilk yapanın adı,
maalesef- unutulur gider. Osmanlı örnekleri için bk. Trabzon Hurufat Defterleri Vakıflar ve Görevlileri (1691-1835), Haz:
N. Aygün, T. Açık, E. Şimşek, Serander Yayınları, Ankara 2019.
69 Tek bir arşiv belgesinden istifade edilmesi durumunda İlkgül Hanım’ın tespitinde haklılık payı ortaya çıkabilirdi. Ancak
örneklerini verdiğimiz üzere pek çok arşiv kaydında ve bilhassa da Patrikhane’nin devlete gönderdiği bölgedeki Rum
kiliselerini gösteren belgede yine “Aya Taksiyarhi” kaydını yani “Aziz/Kutsal Başmelekler Kilisesi” anlamına gelen
ifadeyi görmekteyiz.
70 Verdiği kıymetli bilgiler için İlkgül Hanım’a minnettarım.
71 Sadık Müfit Bilge, Osmanlı Çağında Kafkasya 1454-1829, İstanbul 2012, s. 327.
72 Ayrıca bk. https://en.wikipedia.org/wiki/Solomon_II_of_Imereti.
73 Nebi Gümüş, “Son Gürcü Kralı II. Solomon’un Ruslara Karşı Mücadelesi ve Osmanlı Devleti İle İlişkileri”, Selçuk
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 22, 2006, s. 113. Kültür Bakanlığı ile Trabzon Belediyesi’nin yapmış olduğu
yazışmalar neticesinde 19.10.1990 yılında Trabzon Belediyesi Meclis kararına istinaden son Gürcü Kralı David II.
Salomon’un anıt mezarı Gürcistan’a nakledilmiş ve mezarın alındığı noktaya anıtın minyatürünün yapılmasına oy birliğiyle
karar verilmiştir. Bk. https://www.karadenizgazete.com.tr/karadeniz/solomon-icin-ant-mezar-bekliyorlar/164390 ve
https://www.kuzeyekspres.com.tr/175-yil-sonra-trabzondan-ulkesine-donen-son-gurcu-krali-19269yy.htm. Yazılı belgelerle
kanıtlanmaya muhtaç rivayetlere göre, “İmereti beyi Solomon’un taraftarlarından bir kısmı Trabzon’da kalmış ve
ibadetlerini Rumların kiliselerinde yapmışlardır. Muhtemelen Rumlarla yaptıkları evlilikler ile büyük ölçüde asimile
oldular. Trabzon’da kalan son Ortodoks Gürcülerin de Mübadele ile Türkiye’den ayrıldığı rivayet ediliyor”. Bk.
https://www.facebook.com/photo?fbid=2393300184051019&set=gm.2460017784086247.
74 Fotoğrafta türbenin hemen arkasında taş duvar bulunması, mezarın kilisenin güney taraflarında bulunduğuna işarettir.
75 Aygün, “Akçaabat’ta Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Kilise ve Mektep İnşaatları”, s. 132-133.
76 Panagiotis, Coşkun Bey’e gönderdiği 06.06.2020 tarihli e-postada mektebin açılışını 1909 olarak vermektedir.
77 https://tr.wikipedia.org/wiki/Guria_Prensli%C4%9Fi.
78 Bununla beraber, Dimitri Ermakov’un bir fotoğrafında Sofya’nın mezarının Ünye’ de olduğu notu yer alır.
https://tr.wikipedia.org/wiki/Sopio_Gurieli.
79 Bu nakil işinin, “Gürcülerin hâmisi” konumunda bulunan Çürüksulu Ali Paşa ile kardeşi Osman Paşa’nın faaliyetlerinden
bağımsız olduğu düşünülemez. Ali Paşa 1829-30 senesinde Çürüksu (Kobuleti)’da doğdu. Gürcistan’ın Müslüman
hanedânlarından Tavdgritzeler’dendir. 1877/1878 Osmanlı-Rus Harbi’nde mirliva rütbesi ile görev aldı ve Batum ve
havalisinden oluşturulan yerli kuvvetlere (asakir-i muavene) komutanlık yaparak, Batum-Çürüksu bölgesinde Rus
ilerlemesini durdurdu. Savaş sonrasında Kars, Ardahan ve Doğu Bayezit ile birlikte Batum’un da Ruslara bırakılması ile
Ali Paşa ve ailesi göç ederek Trabzon vilayetine yerleşti (1879). Bu süreçte Batum-Çürüksu, Gönye, Acara vb.
yerleşimlerden 200-300 bin kadar Müslüman Gürcü’nün, Lazlarla birlikte bir milyonu bulan Müslüman ahalinin Güney
Karadeniz limanlarına göç etmesi söz konusudur. Ali Paşa özellikle Ordu ve civarında (Ordu, Fatsa, Ünye, Perşembe)
Gürcü muhacirlerinin, bilhassa da Çürüksulu olanların yerleştirilmesinde büyük hizmetleri bulundu ve bu hizmetlerinden
dolayı da Padişah II. Abdülhamid tarafından ödüllendirildi. 1884 senesinde İstanbul’a gelerek padişah yaverliği rütbesini
aldı. Trabzon’da (Akçaabat’ta) ikamet eden kardeşi Osman Paşa ile Trabzon Eyaleti’nin idaresinde giderek öne çıkmaya ve
kurduğu otorite vali Sırrı Paşa’yı rahatsız etmeye başladı. Bu yıllarda Ordu ile Ünye arasında kalan sahada asayiş merkezli
olmak üzere çoğu silahlı olan muhacirler ile yerliler arasında sıkıntılar zuhur etmişti. Sıkıntılar, Sırrı Paşa’nın görevden
alınmasına kadar vardı. Ali Paşa 1893’ten sonra İstanbul’a göç etti. 1904-5’te İstanbul’dan sürüldü. 1908’de geri döndü ve
1911’de İstanbul’da vefat etti. Kabri Fatih Camii haziresindedir. Bk. Oktay Özel, “Çürüksulu Ali Paşa ve Ailesi Üzerine
Biyografik Notlar”, Kebikeç, Sayı 16, Ankara 2003, s. 95-114.
80 Kilise avlusundaki mezar türbesiyle birlikte fotoğraflanmıştır. Fotoğraf, bahsi geçen Ermakov’a aittir. Ufuk Mistepe, şu
anda mevcut bulunmayan türbe ve kilisenin yeri ile çevre mıntıkanın lokalizasyonunu yapmıştır. Bk. Ek II.
81 Bu bilgiyi bana aktaran Av. Zafer Duran Bey’e ve onun da bu konuda faydalandığı arkadaşı Panadiotis’e teşekkürler.
82 Καληνος (Kalinos) = İyi. Γαληνος (Galinos) = Huzurlu. Χαλινος (Halinos) = Dizgin.
83 Yani “Arkhistrategos”, (n. Aygün). Meleklerin generali yani en yüksek makamdaki melek anlamına gelir.
84 Hem Osmanlı devlet kayıtları hem de Trabzon Metropolitlik ve İstanbul Rum Patrikliği resmi kayıtlarına göre.
85 Taxiarchai’den.
86 1846 tarihli kitabeye isnattır.
87 Orijinal yazımı “Arhistrategoi”. Başkomutanın, Başkomutana ait, yani Başmelek Mikhail’e ait.
88 İng: Hagia Michael Church.
35 Bu bilgileri Av. Zafer Duran Bey’den, Zafer Bey de arkadaşı Panagiotis Poultidis’ten temin etmiştir.
36 https://cvetynvrsk.ru/tr/kury/arhangel-varahiil-v-chem-pomogaet-sobor-arhistratiga-mihaila-i.html.
37 Kitabenin orijinalinin fotoğrafını tarafıma gönderen Trabzon Müzesi Müdürlüğü’ne teşekkürlerimi arz ederim.
38 Kelimeyi “esaslı bir onarım veya temelden onarım” anlamında da kabul etmek mümkündür. Bu durumda kilisenin 1846’da
büyük bir onarım geçirdiği söylenebilir.
39 Metnin Türkçeye aktarılmasında destek aldığım Prof. Dr. Murat Arslan, Öğr. Gör. Hayri Şener, Av. Zafer Duran,
Panagiotis Poultidis ve Gizem Samira’ya teşekkür ederim.
40 https://craftstationshop.ru/tr/opyt/angely-arhangely-i-drugie-sily-nebesnye-molitva-angelam-sily.html.
41 Bu bilgi KTÜ Öğretim Üyesi Sayın Doç. Dr. Coşkun Erüz’den temin edilmiştir. Coşkun Bey, bu bilgileri Karadeniz tarihi
ve kültürü ile ilgisi olan araştırmacı Panagiotis Poultidis’ ten temin etmiştir.
42 Panagiotis’ in, Coşkun Bey’e gönderdiği 06.06.2020 tarihli e-postadaki yazım hatalarına dokunulmamıştır.
43 Talbot Rice, Notice of some Religious Buildings in the City and Vilayet of Trebizond”, Byzantion, Tome V, 1929-30, pp. 47-81.
44 Doğu’dakinden kasıt Visera’daki kilisedir.
45 Selina Ballance, “The Byzantine Churches of Trabzon”, Anatolian Studies, Vol. 10, 1960, p.165.
46 Bakınız Bizans’ın Öteki İmparatorluğu: Trabzon, ANAMED Yayınları, İstanbul 2016, s. 258.
47 Yani “Arkhistrategos”, (n. Aygün).
48 The Post-Byzantine Monuments of the Pontos, A. Bryer, D. Winfield, S. Ballance, J. Isaac (eds.), 2002, pp. 258-260.
49 Archangel: Başmelek.
50 Kelimenin izahatı için Metropolid Hrisantos kısmına bakılabilir.
51 Enver Uzun, Rus İşgal Komutanı S. P. Mintlov’un Trabzon Günlüğü, Trabzon 2008, s. 35.
52 F. İ. Uspenski, Trabzon Tarihi (Kuruluşundan Fethine Kadar) Çev: Enver Uzun, Trabzon 2003.
53 Anna Georgiyevna, Nauçniye Ekspeditsii v Trapezund (1916, 1917 gg.) pod Pukovodsvom Akademika F. İ. Uspenskovo,
Moskovski Gosudarstvennıy Universitet imeni M. B. Lomonosova, Moskva 2020. (Анна Георгиевна Научные экспедиции
в Трапезунд (1916, 1917 гг.) под руководством академика Ф.И. Успенского, московский государственный
университет имени м.в. ломоносова исторический факультет, москва-2020).
54 Bu kiliseye ait olan fotoğraf sehven sayfa 219’da ve yanlış fotoğraf dipnotu ile verilmiştir. Onun yerine sayfa 277 ve
278’de Gramba’daki kilise ilgili fotoğraf iki kez gösterilmiş, birinin altına “Uspenski Akçaabat Köyü’ndeki Bir Kilisenin
Yanında” notu düşülürken, diğer aynı görüntüye sahip fotoğrafın altına ise sehven “Akçaabat Köyü’nde Arhangel Mihail
Kilisesi” notu düşülmüştür. Bk. Georgiyevna, Nauçniye Ekspeditsii v Trapezund (1916, 1917 gg.) pod Pukovodsvom
Akademika F. İ. Uspenskovo, c. 277-278.
55 Bu kilise hakkında bk. Aygün, “Akçaabat’ta Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Kilise ve Mektep İnşaatları”, s. 132.
56 Bk. Georgiyevna, Nauçniye Ekspeditsii v Trapezund (1916, 1917 gg.) pod Pukovodsvom Akademika F. İ. Uspenskovo, c. 330-331.
57 Akçaabat Vakfıkebir Nüfus Kütüğü (1835-1845), (Haz: A. Mesut Birinci, M. Çakıcı, Z. Topal), İstanbul Vakfıkebir Kültür
ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, İstanbul 2012.
58 Aygün, “Akçaabat’ta Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Kilise ve Mektep İnşaatları”, s. 121-150.
59 https://cvetynvrsk.ru/tr/kury/arhangel-varahiil-v-chem-pomogaet-sobor-arhistratiga-mihaila-i.html.
60 Işıl Özalan, Bizans Sanatında Melek Tasvirleri, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü
Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2010, bk.
file:///C:/Users/cml_a/Downloads/Bizans_Sanatinda_Melek_Tasvirleri_Isil.pdf, s. 80.
61 https://zagames.ru/tr/sobor-arhistratiga-mihaila-i-vseh-nebesnyh-sil-besplotnyh-sobor-arhistratiga/.
62 https://incil.info/kitap/1.+Selanikliler/4.
63 https://bnr.bg/tr/post/101189312?page_1_3=14510.
64 Byzantinische Epigramme auf Stein nebst Addenda zu den Bänden 1 und 2, (Erstellt von Andreas Rhoby), Österreichische
Akademie der Wissenschaften, Wien 2014, 234. Çeviri için mesai arkadaşım Öğr. Görevlisi H. Hayri Şener’e teşekkür
ediyorum.
65 Bitirme tezi (n. Aygün).
66 Başkomutan’ ın (n. Aygün).
67 “Arkhistrategos” tan kast edilen Başmelek Mikhail’ dir. Bk. https://kulturenvanteri.com/yer/michael-archestrategos-
kilisesi/. (Açıklama tarafıma aittir: n. Aygün).
68 Bu kitabe şüphesiz 600-700 yıl önce kilise inşa edilirken konan kitabe değil, 1846’da ki tamirat anısına giriş kapısının
üstüne konulan “tamirat kitabesidir” (açıklama tarafıma aittir: n. Aygün). Osmanlı camilerinden biliriz ki, camiyi en son
tamir veya yıkıp yeniden yapan şahsın ismi camiye verilir, yıllar veya birkaç yüz yıl önce aynı camiyi ilk yapanın adı,
maalesef- unutulur gider. Osmanlı örnekleri için bk. Trabzon Hurufat Defterleri Vakıflar ve Görevlileri (1691-1835), Haz:
N. Aygün, T. Açık, E. Şimşek, Serander Yayınları, Ankara 2019.
69 Tek bir arşiv belgesinden istifade edilmesi durumunda İlkgül Hanım’ın tespitinde haklılık payı ortaya çıkabilirdi. Ancak
örneklerini verdiğimiz üzere pek çok arşiv kaydında ve bilhassa da Patrikhane’nin devlete gönderdiği bölgedeki Rum
kiliselerini gösteren belgede yine “Aya Taksiyarhi” kaydını yani “Aziz/Kutsal Başmelekler Kilisesi” anlamına gelen
ifadeyi görmekteyiz.
70 Verdiği kıymetli bilgiler için İlkgül Hanım’a minnettarım.
71 Sadık Müfit Bilge, Osmanlı Çağında Kafkasya 1454-1829, İstanbul 2012, s. 327.
72 Ayrıca bk. https://en.wikipedia.org/wiki/Solomon_II_of_Imereti.
73 Nebi Gümüş, “Son Gürcü Kralı II. Solomon’un Ruslara Karşı Mücadelesi ve Osmanlı Devleti İle İlişkileri”, Selçuk
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 22, 2006, s. 113. Kültür Bakanlığı ile Trabzon Belediyesi’nin yapmış olduğu
yazışmalar neticesinde 19.10.1990 yılında Trabzon Belediyesi Meclis kararına istinaden son Gürcü Kralı David II.
Salomon’un anıt mezarı Gürcistan’a nakledilmiş ve mezarın alındığı noktaya anıtın minyatürünün yapılmasına oy birliğiyle
karar verilmiştir. Bk. https://www.karadenizgazete.com.tr/karadeniz/solomon-icin-ant-mezar-bekliyorlar/164390 ve
https://www.kuzeyekspres.com.tr/175-yil-sonra-trabzondan-ulkesine-donen-son-gurcu-krali-19269yy.htm. Yazılı belgelerle
kanıtlanmaya muhtaç rivayetlere göre, “İmereti beyi Solomon’un taraftarlarından bir kısmı Trabzon’da kalmış ve
ibadetlerini Rumların kiliselerinde yapmışlardır. Muhtemelen Rumlarla yaptıkları evlilikler ile büyük ölçüde asimile
oldular. Trabzon’da kalan son Ortodoks Gürcülerin de Mübadele ile Türkiye’den ayrıldığı rivayet ediliyor”. Bk.
https://www.facebook.com/photo?fbid=2393300184051019&set=gm.2460017784086247.
74 Fotoğrafta türbenin hemen arkasında taş duvar bulunması, mezarın kilisenin güney taraflarında bulunduğuna işarettir.
75 Aygün, “Akçaabat’ta Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Kilise ve Mektep İnşaatları”, s. 132-133.
76 Panagiotis, Coşkun Bey’e gönderdiği 06.06.2020 tarihli e-postada mektebin açılışını 1909 olarak vermektedir.
77 https://tr.wikipedia.org/wiki/Guria_Prensli%C4%9Fi.
78 Bununla beraber, Dimitri Ermakov’un bir fotoğrafında Sofya’nın mezarının Ünye’ de olduğu notu yer alır.
https://tr.wikipedia.org/wiki/Sopio_Gurieli.
79 Bu nakil işinin, “Gürcülerin hâmisi” konumunda bulunan Çürüksulu Ali Paşa ile kardeşi Osman Paşa’nın faaliyetlerinden
bağımsız olduğu düşünülemez. Ali Paşa 1829-30 senesinde Çürüksu (Kobuleti)’da doğdu. Gürcistan’ın Müslüman
hanedânlarından Tavdgritzeler’dendir. 1877/1878 Osmanlı-Rus Harbi’nde mirliva rütbesi ile görev aldı ve Batum ve
havalisinden oluşturulan yerli kuvvetlere (asakir-i muavene) komutanlık yaparak, Batum-Çürüksu bölgesinde Rus
ilerlemesini durdurdu. Savaş sonrasında Kars, Ardahan ve Doğu Bayezit ile birlikte Batum’un da Ruslara bırakılması ile
Ali Paşa ve ailesi göç ederek Trabzon vilayetine yerleşti (1879). Bu süreçte Batum-Çürüksu, Gönye, Acara vb.
yerleşimlerden 200-300 bin kadar Müslüman Gürcü’nün, Lazlarla birlikte bir milyonu bulan Müslüman ahalinin Güney
Karadeniz limanlarına göç etmesi söz konusudur. Ali Paşa özellikle Ordu ve civarında (Ordu, Fatsa, Ünye, Perşembe)
Gürcü muhacirlerinin, bilhassa da Çürüksulu olanların yerleştirilmesinde büyük hizmetleri bulundu ve bu hizmetlerinden
dolayı da Padişah II. Abdülhamid tarafından ödüllendirildi. 1884 senesinde İstanbul’a gelerek padişah yaverliği rütbesini
aldı. Trabzon’da (Akçaabat’ta) ikamet eden kardeşi Osman Paşa ile Trabzon Eyaleti’nin idaresinde giderek öne çıkmaya ve
kurduğu otorite vali Sırrı Paşa’yı rahatsız etmeye başladı. Bu yıllarda Ordu ile Ünye arasında kalan sahada asayiş merkezli
olmak üzere çoğu silahlı olan muhacirler ile yerliler arasında sıkıntılar zuhur etmişti. Sıkıntılar, Sırrı Paşa’nın görevden
alınmasına kadar vardı. Ali Paşa 1893’ten sonra İstanbul’a göç etti. 1904-5’te İstanbul’dan sürüldü. 1908’de geri döndü ve
1911’de İstanbul’da vefat etti. Kabri Fatih Camii haziresindedir. Bk. Oktay Özel, “Çürüksulu Ali Paşa ve Ailesi Üzerine
Biyografik Notlar”, Kebikeç, Sayı 16, Ankara 2003, s. 95-114.
80 Kilise avlusundaki mezar türbesiyle birlikte fotoğraflanmıştır. Fotoğraf, bahsi geçen Ermakov’a aittir. Ufuk Mistepe, şu
anda mevcut bulunmayan türbe ve kilisenin yeri ile çevre mıntıkanın lokalizasyonunu yapmıştır. Bk. Ek II.
81 Bu bilgiyi bana aktaran Av. Zafer Duran Bey’e ve onun da bu konuda faydalandığı arkadaşı Panadiotis’e teşekkürler.
82 Καληνος (Kalinos) = İyi. Γαληνος (Galinos) = Huzurlu. Χαλινος (Halinos) = Dizgin.
83 Yani “Arkhistrategos”, (n. Aygün). Meleklerin generali yani en yüksek makamdaki melek anlamına gelir.
84 Hem Osmanlı devlet kayıtları hem de Trabzon Metropolitlik ve İstanbul Rum Patrikliği resmi kayıtlarına göre.
85 Taxiarchai’den.
86 1846 tarihli kitabeye isnattır.
87 Orijinal yazımı “Arhistrategoi”. Başkomutanın, Başkomutana ait, yani Başmelek Mikhail’e ait.
88 İng: Hagia Michael Church.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder