Kürt Hareketi: ABD, Avrupa ve Rusya'ya Taşeronluğun Tarihi, BÖLÜM 1

Kürt Hareketi: ABD, Avrupa ve Rusya'ya Taşeronluğun Tarihi, BÖLÜM 1

Özgür Erdem,*
* Ankara Üniversitesi SBF Yüksek Lisans Öğrencisi


Kürt kelimesi dünya siyasi gündemine 1800’lü yılların başlarında girmiştir. O günden bugüne, Kürt sorunu her zaman uluslararası bir sorun olmuştur. Bu yüzden Kürt meselesini sadece Türkiye’de yaşanan bir sorun olarak görmemek gerekir. Kürt sorunu aynı zamanda Irak’ta, İran’da ve Suriye’de yaşanan bir sorundur. Ve emperyalistlerin Ortadoğuyu sömürgeleştirme programı çerçevesinde planları neyi gerektiriyorsa, Kürtler o doğrultuda kullanılmıştır. Zaman zaman ayaklandırılmış, zaman zaman da yalnız bırakılmışlardır. Ancak ayaklanmadıkları dönemlerde dahi emperyalistler tarafından bir tehdit unsuru olarak kullanılmışlardır. Bu yüzden Kürt ayaklanmalarını ve karşımıza Kürt tarihi olarak sunulanları, emperyalistlerin bölgedeki çıkarları ve planları doğrultusunda ele almak gerekmektedir.

Kürt tarihini incelerken emperyalistlerin bölgedeki çıkarları, birbirleri arasındaki ilişki ve çelişkileri bağlamında değerlendirmek daha doğru olacaktır. Dünya çapındaki ve Ortadoğu düzlemindeki gelişmeleri de dikkate alarak, emperyalizmin Kürtleri nasıl kullandıklarını şu şekilde dönemlere ayırarak inceleyebiliriz:

1. 19. yüzyıl başları-1878 - Tanıma dönemi: Bu dönem emperyalizmin “Kürt Realitesi”nin farkına vardığı ve üzerinde çalışmalara başladığı dönemdir. Emperyalistler Kürtleri planları doğrultusunda kullanıp kullanmama konusunda karar verme aşamasındadır.

2. 1878-1915 - Kürt sorununun uluslararasılaştığı dönem: Bu dönemde emperyalistler Kürtler üzerinde strateji geliştirmeye başlamıştır.

3. 1915-1923 - Emperyalistlerin Kürtleri ayaklandırdığı dönem: Bu dönemde emperyalistler Kürt kartını açıkça oynamaya başlamıştır. Uluslararası konferanslarda kurulacak Kürt Devletinin sınırları belirlenmeye çalışılmaktadır. Anadolu’da ise milli mücadeleye karşı yer yer Kürt isyanları örgütlenir.

4. 1923-1938 - Kemalist Cumhuriyet’e Karşı Kürtlerin kullanıldığı dönem: Bu dönemde emperyalizm Atatürk Türkiyesi’ni yıkmak için Kürtleri kullanmaktadır. İngiliz ve Fransız destekli Kürt ayaklanmaları gerçekleşir.

5. 1939-1970 - Irak ve İran’da Ayaklanmalar: Atatürk’ün ölümünden sonra Türkiye’nin Batı Bloku’na dahil olmasıyla birlikte emperyalizm Türkiye Kürtleriyle uğraşmayı bırakır, İran ve Irak güdümünden çıktıkça bu ülkelerdeki Kürtleri ayaklandırır.

6. 1970-1990 - ABD’nin Kürtlerin hamisi haline gelmesi: Bu dönemde ABD, Ortadoğuda Kürt kartını oynamaya başlar ve Kürtlerin hamiliğini üstlenir.

7. 1990-2002 - Türkiye’de PKK’nın güçlendirilmesi ve Irak’ta Kürt Özerk Bölgesi’nin kurulması: Körfez Savaşının ardından Irak’taki Kürt devleti fiilen kurulur. Çekiç Güç vasıtasıyla bölgedeki Kürtler artık açıkça ABD’nin kontrolü ve korumasındadır. Türkiye’de ise PKK, ABD tarafından desteklenmektedir.

8. 2002’den günümüze - Fiili Kürt devleti: ABD’nin stratejisi Kürt Devletinin kurulması üzerine inşa edilmiştir. Son Irak işgaliyle birlikte Saddam’ın devrilmesinin ardından Kürt devleti artık fiilen kurulmuştur.

İngilizler Ortadoğu'da

1800’lü yılların başları, emperyalistlerin Ortadoğu politikası oluşturmaya başladığı bir dönemdir. Emperyalistlerin dikkatinin Ortadoğuya yönelmesi Napolyon’un Mısır seferiyle birlikte başlamıştır. Emperyalistlerin Kürt aşiretleriyle ilk bağlantı ise Doğu Hindistan Kumpanyası’nın Bağdat’a şube açmasıyla gerçekleşmiştir. Bu şubenin amacı İngiltere’nin Hindistan’la ticari ve askeri bağlantısının hangi yollardan sağlanacağının tespitiydi. Bu nedenle Kürt aşiret reisleriyle ilk bağlantıları kuran bu şirketin temsilcileri olmuştur. İlk görüşmeler Süleymaniye, Erbil ve Musul’da gerçekleşmiştir.

1820’lere gelindiğinde ise bir takım İngiliz subaylarının bölgede etkinlik göstermeye başladığını görüyoruz. İngilizlerin bölgeye ilgisi arttıkça Kürt aşiretleri arasında istihbarat çalışması yapan subayların da rütbeleri yükselmektedir. Başlarda yüzbaşı düzeyinde subayların çalışmalarını görüyoruz. 1900’lere gelindiğinde ise, artık albay düzeyindeki subaylar Kürtlerle bizzat ilgilenmeye başlamışlardır. Bugün ABD Genelkurmay Başkanı’nın Irak’taki Kürt aşiret liderleriyle görüşmesi, sanırız Kürtler üzerindeki ilginin en üst noktaya çıktığının bir göstergesi olarak görülmelidir.

Rusya’nın Kürtler Üzerindeki Emelleri

1800’lerin başındaki Kürtleri tanıma evresi, Rusların bölge üzerindeki emellerinin artmasıyla birlikte İngiliz-Rus rekabetine ve ardından emperyalistlerarası bir hesaplaşmaya dönüşmeye başladı. 1830 yılından itibaren çeşitli İngiliz istihbarat raporlarında bölgedeki Rus etkisine karşı bir takım etkinliklerin gerek olduğuna dair yorumlar ve bilgiler bulunmaktadır.

1830’lardan itibaren ise Rusların bölgeye geldiğini görüyoruz. Rusların bölgedeki hedefi Kafkaslar’dan güneye Basra Körfezi’ne kadar ilerlemekti. Bölgede işbirliği yapabilecekleri yerel unsurlar arıyorlardı. Kürtler de bölgede Türkler ve İranlılarla savaşan Ruslarla işbirliğine dünden razıydı. 1828-1829 yılları arasında yapılan Osmanlı-Rus ve İran-Rus savaşlarında Kürt aşiretleri, Rusların yanında çatışmalara katıldılar. Bu, Kürt aşiretlerinin emperyalizmle işbirliğinin ilk örneğidir.

Ruslar Kürtlerin bu işbirlikçiliği yakın karakterinden faydalanmasını bildiler. Van ve Erzurum gibi şehirlerde Ruslar kurdukları Konsolosluklar aracılığıyla Kürt aşiretleriyle bağlantıya geçti ve Doğu Anadolu’ya yapacakları nihai bir saldırı için kendilerine bir işbirlikçi taban yaratmaya koyuldu. 1820’ler İran’ın kuzeyinin Ruslar tarafından işgal edildiği bir dönem oldu. Bu Rus işgali sırasında Kürt aşiretleri İranlılara karşı Ruslarla birlikte savaştılar. Dolayısıyla Kürtlerin 1820’lerin sonunda Ruslarla birlikte Doğu Anadolu’nun ve Kuzey İran’ın işgali sırasında birlikte çarpışırken görüyoruz.

Rusların Kürtlerle ilgilenmesi, ayaklanmayı desteklemeyle sınırlı değildi. Ruslar aynı zamanda çeşitli sosyolojik ve antropolojik bulgularla Doğu Anadolu ve Kuzey İran’da bir “Kürt Realitesi” yaratmaya çalıştılar. 1800’lü yılların ikinci yarısından itibaren “Kürdoloji”nin babası olarak anılan Minorsky, Nikitin ve Jaba gibi Rus yazarlar bölgede çeşitli araştırmalara giriştiler.

Bu bilim adamlarının ne kadar “bilim” adamı olduğu kuşkuludur. Zira, tamamen Rus Çarlığı’nın ve Rus İstihbaratı’nın bir elemanı olarak, Ruslar hangi bölge üzerinde emel sahibiyse o bölgede çalışma yürütmüşlerdir. O dönem, Rusya’nın Doğu Anadolu’da Erzurum; Kuzey İran’da ise Urmiye başta olmak üzere önemli konsoloslukları bulunmaktaydı. Bu konsolosluklar Rusya’nın bölge ülkelerini araştırmak ve bu ülkelerde etnik karışıklıklar çıkarmak için kullandığı karargâhlar haline gelmişti. Kürt tarihi araştırmacıları işte bu konsolosluklarda çalışmıştır. Hatta Nikitin bir dönem konsolosluk dahi yapmıştır.

Fransızlar ve ABD’liler Karar Veremiyor: Hristiyanlar mı Kürtler mi?

1850’lerden sonra, Amerikalıların ve Fransızların da bölgede çalışmalarına rastlıyoruz. Fransızlar Suriye üzerinde etkili olmak istiyorlardı. Suriye’nin kuzeyinde kalan bölgede çeşitli Kürt aşiretleriyle Fransız istihbaratçılarının görüşmelerine rastlıyoruz.

Amerikalılar ise bölgeye Anadolu’da yaptıkları gibi misyonerleri vasıtasıyla geldiler. 1890 yılındaki bir ABD istihbarat raporuna göre, bölgede 1850’lerden başlayarak ABD’liler 118 kilise kurmuştur. Bu kiliselerde 891 misyoner ve 118.799 yardımcı personel çalışmaktaydı. 64 ilkokul ve 44 orta dereceli okul da açılmıştı. Ancak ABD’nin ilgisi bölgeyeydi, Kürtlere değil. ABD daha çok ticari ve askeri olarak değil, o dönem izledikleri politika gereği dini olarak etkili olmayı planlıyordu. Bu nedenle daha çok, bölgedeki Hıristiyan unsurlarla ilişki kurmayı tercih ediyordu. Keldaniler, Nasturiler, Asuriler, bu dönem ABD’lilerin bağlantı kurduğu gruplardı. Bir yandan da ABD, Orta ve Doğu Anadolu’da Ermenilerle faaliyetlere girişiyordu.

ABD’nin Hıristiyanlığa dayanan bu etkinlikleri o dönemde Kürt aşiretleri tarafından tepki gördü. 1920’lere gelinene kadar da ABD’nin bölgedeki Kürtler üzerindeki etkisi bu nedenlerle sınırlı kaldı. Zaten yukarıda bahsettiğimiz gibi ABD bölgedeki Hıristiyanlarla iş yapma peşindeydi.

Fransa’nın ise o dönem etkinliği, uzun bir süre sadece Kürtler üzerine araştırmalarla geçti. Bu araştırmalar sonucunda kurulan çeşitli Kürt enstitüleri ve araştırma merkezleri, daha sonra Kürt meselesi uluslararası bir boyut kazandığı zaman çeşitli aşiret liderlerinin Avrupa’ya kaçtıklarında sığındıkları ve Kürtlüğü öğrendikleri merkezler haline dönüşecektir.

Bu ilk tanışma döneminde pek Kürt isyanına rastlamıyoruz. Bunun birkaç nedeni bulunuyor. Öncelikle Osmanlı’nın bölgedeki otoritesi hâlâ geçerliydi. Ayrıca emperyalistler henüz Kürtler üzerinden bir sömürgeleştirme politikası gütmüyordu. Tersine, özellikle ABD’liler ve Fransızlar bölgedeki Müslüman olmayan azınlıklar üzerinden bir politika geliştirmeye çalışıyordu.

Gerçekleşen bir iki isyan ise emperyalistler tarafından desteklenmedi. 1842’deki Bedirhan Bey’in önderlik ettiği ayaklanma ile 1855’teki Yezdan Şer Ayaklanması İngiltere’nin ilgi göstermediği hatta bastırılmasını memnunlukla karşıladığı ayaklanmalardı. Zaten, İngiltere henüz Osmanlı’yı parçalamak gibi bir politika yürütmüyordu. Nitekim, Kürt aşiretleri de emperyalistlerle ayaklanmalara destek olmaları bağlamında bir irtibata da geçmemişlerdi.

1878: Kürtler Sahneye Çıkıyor

1878 Berlin Anlaşması’yla birlikte Osmanlı’nın kaderi değişmiştir. O güne kadar emperyalistler arasında bir denge vardı. Henüz Osmanlı’yı kimin nasıl paylaşacağı konusunda bir mutabakat yoktu. Bu nedenle İngiltere, Fransa ve Rusya gibi Osmanlı topraklarında emelleri olan ülkeler, bir denge içerisinde bir diğerinin daha öne geçmesini engellemek için uğraşıyordu. 1878’e kadar Osmanlı’nın toprak bütünlüğünü korumak tüm emperyalist ülkeler için birincil derecede önemliydi.

Bu anlaşma emperyalistlerin Osmanlı’nın artık sonunun geldiği konusunda bir karara varmalarının ve Osmanlı’yı “Hasta Adam” olarak tanımlamalarının bir göstergesiydi. Bu anlaşmayla birlikte başta İngiltere ve Rusya olmak üzere emperyalist ülkeler, hem Balkanlar’daki hem de Doğu Anadolu’daki “Türk ve Müslüman olmayan” unsurların hamiliğini üstleniyordu. Bu anlaşmanın getirdiği meşrulukla Osmanlı üzerindeki etnik parçalanma senaryosu artık rahatlıkla uygulanabilirdi.

1878’in getirdiği konjonktürün ilk uygulaması Musul çevresinde Şeyh Ubeydullah’ın önderlik ettiği isyandır. Bu ayaklanma hem emperyalistlerin destek olduğu ilk Kürt ayaklanmasıdır, hem de emperyalistlerin Kürt politikası arasında çelişkilerin ilk ortaya çıktığı olaydır.

Dönemin bölge üzerinde emelleri olan iki emperyalist ülkesi Rusya ile İngiltere’nin izlediği stratejide farklılıklar bulunmaktaydı. Rusya, Berlin Antlaşması’nın getirdiği meşrulukla özellikle Balkanlar ve Doğu Anadolu üzerindeki hamiliğini tescil ettirmek istiyordu. O yüzden bir süre daha Rusya, bölge üzerinde politik ve ideolojik egemenliğini pekiştirene kadar Osmanlı içindeki Kürtlerle ilgili bir emel beslememektedir. Ayrıca Rusya Doğu Anadolu’daki Ermenileri desteklemeyi tercih etmektedir. İran’ın kuzeyi zaten Rusya’nın nüfuz alanındadır ve bu bölgedeki bir Kürt ayaklanmasının Rusya’nın egemenliğine katacağı bir şey yoktur.

Bütün bunlara rağmen, Ruslar Kürtler için potansiyel bir destekti. Ubeydullah da bu yüzden ayaklanmadan önce Erzurum’daki Rus Konsolosu Obrenilır ve Van Konsolosu Kamşarkan’la görüşmeler yaptı.

Ubeydullah Ruslardan destek göremedi; ama başka yerlerden destek istemeyi de ihmal etmedi. Ayaklanma hazırlıkları sırasında Rus Çarı’nın yanı sıra Mısır Hıdivi ve Mekke Emiri’ne destek isteyen mektuplar gönderen Ubeydullah, bu mektupların Ruslar olmasa bile İngilizlerin desteğini almasını sağlayacağını düşünüyordu.

İngiltere de Rusya’nın bölgedeki etkinliğini kırmak ve İran-Afganistan hattı üzerinden Ortadoğuyla Hindistan arasında bir bağlantı kurmak peşindeydi. Osmanlı’nın toprak bütünlüğü artık İngiltere’nin tercih etmediği bir olgu haline gelmişti. Bu nedenle İngiltere, Osmanlı sınırları içerisinde kendisine bağlı devletler kurma yoluna gitmek istiyordu. Bu politika doğrultusunda, İngiliz istihbarat subayları Ubeydullah’ın yardımcılarıyla Başkale’de temasa geçmiş, İngiltere’nin Van Konsolosu Clayton 1879’da bizzat Hakkari’ye giderek Ubeydullah’ın kendisiyle görüşmüştür.

Ubeydullah’ın ayaklanması sırasında Urmiye’de bir konferans düzenlendi. Konferansta ayaklanmanın başarılı olması halinde neler yapılacağı, Kürt aşiretlerinin Hıristiyanlara nasıl davranacağı ve Ermenilerle ilişkilerinin ne şekilde olacağı tartışıldı. Bu konferans aslında Kürtlerin Hıristiyan düşmanlığı yapmayacakları konusunda emperyalistleri ikna etme çabalarının bir ürünüydü. Tersinden söylersek, emperyalistlerin de Kürtlerin Hıristiyan karşıtlığını törpüleyerek tam anlamıyla ideal bir piyon haline dönüştürme çabasının da bir ürünüydü. Konferansa Amerikalı misyonerler, Nasturi Metropoliti, Ermeni Simon Ağa ve Şeyh Ubeydullah’ın bizzat kendisi katılmıştı. Konferansın izleyicileri arasında İngiliz Konsolos General Abbott da bulunmaktaydı. Ubeydullah konferans süresince ve konferanstan sonra yaptığı çeşitli konuşmalarda Müslümanlarla Hıristiyanların eşitliğini savunduğunu ısrarla vurguladı.

Avrupa’daki Kürtçülük Hareketi: Dergi Yoluyla Yaratılan Millet

Ubeydullah’ın ayaklanması Kürtlere birkaç şey göstermişti. Öncelikle Kürtler; Ermeniler ve Nasturiler gibi bölgedeki Hıristiyan azınlıklarla çatışarak emperyalizmin desteğini alamayacağın görmüştü. O güne kadar Kürtler bölgenin esas sahiplerinin kendileri olduğu ve Nasturilerle Ermenilerden önce kendilerinin desteklenmesi gerektiği propagandasını yapıyordu. Tabii bu propaganda emperyalistler arasında tutmuyordu.

1800’lerin sonlarından itibaren Kürtlerin izlediği politikada bir değişiklik oldu. Bu değişiklikte Avrupa’da eğitim gören aşiret lideri çocuklarının da etkisi olmuştur. Kürt hareketi artık Avrupa ülkelerini ikna etmek için çeşitli argümanlar geliştirmeye başladı. Aşiretler arası çelişkiler gözden kaçırılmaya çalışıldı. Kürtler bir millet olduklarını ve Ortadoğuda emperyalizmin kendilerine güvenebileceğini göstermeye çalıştı. Aynı şekilde emperyalistler de Avrupa’da eğitim gören Kürtleri ajanlaştırma faaliyetlerine giriştiler. Yüzde yüz güvenebilecekleri, emperyalizmin çıkarlarını her koşulda savunabilecek ve kendi sözde milletinin geleceğini emperyalist planlara bağlayabilecek bir kuşak yetiştirmeye koyuldular.

Böylece emperyalizm kendi elleriyle bir milli gerçek yaratmaya başlamıştı. Aşiret liderlerinin çocukları da emperyalizm sayesinde kuracakları Kürdistan’ın prensi olma hayalleriyle ajanlaşmaktan çekinmediler. Bu faaliyette hem bir Kürt dili ve kültürü yaratılıyor, hem de Kürtlerin milletleşme stratejisi oluşturulmaya çalışılıyordu.

Avrupa’daki çeşitli merkezlerde Kürtçe yayınlar çıkmaya başladı. Bu yayınların birkaç amacı vardı. Birincisi, emperyalistler bu yayınlar yoluyla tüm dünyaya “Kürt Realitesi”ni göstermiş oluyordu ve dünya kamuoyu ikna edilmeye çalışılıyordu. İkincisi, Kürtlerin milletleşmesi sağlanıyordu. Tarih boyunca aşiret yapısından kurtulamamış Kürtlerin kendisini ayrı bir millet olarak hissetmesi şüphesiz kolay değildi. Ortak bir dil ve kültür yaratılmaya çalışılıyordu. Ayrıca, Kürtlerin Ortadoğuda emperyalistlerin desteklediği diğer Hıristiyan etnik unsurlarla (Ermeniler, Keldaniler, Süryaniler vs.) dost olduğu propagandası da bu yayınlarda yapılıyordu.

Bu dönemde Cenevre, Londra, Paris, Stokholm, San Fransisko gibi çeşitli emperyalist merkezlerde Kürtçe yayınların çıktığını görüyoruz. Bu gazetelerde birkaç Kürt aydının yanı sıra “Kürdoloji”yle ilgilenen Avrupalı ve Amerikalı akademisyenler yazıyordu. Kürt tarihi üzerine çeşitli araştırma ve tartışmaların yaşandığı bu yayınlarda emperyalizm, Kürtlere bir köken ve gelecek kurmaya çalışıyordu.

Bu dönemde Rusya’nın da Kürtler üzerindeki kültürel ilgisi devam ediyordu. Bazil Nikitin’in Kürt tarihi üzerine kitapları ve Kürdolog Orbell’in hazırladığı Kürt alfabesi bu günlere denk gelmektedir. Nitekim Abdurrezzak Bedirhan Rus Konsolosu’na bizzat mektup yazarak Orbell’in çalışmalarına destek olmayı istemiştir.

Almanlar’ın da Kürtler üzerine ilgisi ise Birinci Dünya Savaşı’na doğru başlamıştır. Almanlar Kürtleri Ari ırktan gördükleri için kendi köklerini Kürt aşiretlerinde aramışlar, Kürdistan isimli bir derginin finansmanını da sağlamışlardır.

Birinci Dünya Savaşı: Kürtler Rusya’nın Yanında

Birinci Dünya Savaşına kadar emperyalistlerin Doğu Anadolu’da üzerine oynadığı at Ermeniler olmuştu. Bu yüzden 1910’lu yıllarda büyük bir Kürt ayaklanmasından bahsetmek pek mümkün değil. Ancak bölgeyi komple işgal etme planları yapan Rusya’nın, bölgedeki her etnik grup üzerinde emelleri bulunduğu biliniyordu. Zaten bölgede en çok konsolosluk açan ülke Rusya olmuştur. 1910’larda Rusya Diyarbakır, Harput, Musul ve Diyarbakır’da açtığı konsolosluklar vasıtasıyla bölgedeki Kürtler ve özellikle Ermeniler üzerinde kışkırtıcı faaliyetler yürütüyordu.

1914’te Bitlis’te gerçekleşen Molla Selim Ayaklanması Rusya’nın bu çalışmalarının ürünüdür. Ayaklanmanın tam da Birinci Dünya Savaşı başlamadan gerçekleşmiş olması dikkat çekicidir. Rusya’nın büyük silah ve para yardımında bulunduğu ayaklanma, Kürt aşiretlerinden beklenen desteği göremedi ve bastırıldı. Molla Selim de soluğu Bitlis’teki Rus Konsolosluğu’nda aldı.

Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı topraklarındaki Ermeniler savaş süresince açıkça Rusya’nın yanında yer aldı. Ermenilerden kurulu tümen büyüklüğündeki birlikler Rus Ordusu’na gönüllü olarak yardım ettiler. Rusya, Kürtlerin de benzer bir yardımda bulunması için elinden geleni yaptı. Bu bağlamda Dersim’deki aşiretlerin desteği sağlandı. Diğer Kürt aşiretleri Ermenilerle işbirliğini henüz kabullenmiyordu. Ancak Dersim ve Elazığ civarındaki aşiretlerin o güne kadar Ermenilerle karşı karşıya gelmemesi Birinci Dünya Savaşı sırasındaki bu işbirliğini kolaylaştırdı. Koçgiri Aşireti de Rusya’ya yardım etmeyi kabul etti.

Ancak Ermenilerle Kürtler arasındaki bu Dersim merkezli ittifakın esas olarak Rusya desteğiyle ayakta kaldığının da altını çizelim. 1917’de Bolşevik Devrim’in ardından Rusya savaştan çekilince, o güne kadar Doğu Anadolu’da “kardeş kardeş” Osmanlı’ya karşı “birlikte” savaşan Kürtler ve Ermeniler bir anda birbirine düştü. Rus Ordusu’nda görev alan Kürt tümenleriyle Ermeni tümenleri arasında çatışmalar yaşandı. Güneydeki İngiliz ordusuyla bağlantı kuramayan Kürt tümenleri bu dönemde çaresiz, Osmanlı’ya sığındılar.

Kürt aşiretlerinin Rusya’yla işbirliği bununla sınırlı değildir. Her dönem Osmanlı Devleti’yle karşı karşıya gelen Bedirhanlar, Birinci Dünya Savaşı’nda da Rusya’nın yanında yer almaktan çekinmedi. 1916 yılından itibaren Tiflis’te Rusya’yla irtibata geçen Bedirhanlar, yerel önderliklerini kabul ettirdikten sonra koşulsuz Rusya saflarına geçti. O kadar ki, aşiretin önde gelenlerinden Yusuf Kâmil Bey savaş süresince Rus işgali altında kalan Erzurum ve Bitlis’te Rusya adına valilik yapmıştır.

Bir başka aşiret lideri Seyit Taha ise, bu sefer Kuzey İran’daki faaliyetlerinde Rus desteğini almaya çalışıyordu.

Birinci Dünya Savaşı’nın Ardından İngiltere’nin Kürt Politikası

Birinci Dünya Savaşı sırasında, Kürtlerin ilişki içerisinde olduğu tek ülke Rusya değildi. Kendisini Kürtlerin temsilcisi olarak gösteren Şerif Paşa, İngiliz İşgal Kuvvetlerine yardımcı olma önerisi götürmüş ve İngiliz subaylarla defalarca görüşmüştür.

O dönemde İngilizlerin belirgin bir Kürt siyaseti yoktu. Ortadoğunun gizlice paylaşıldığı Sykes-Picot Antlaşması’na göre, İngilizler Ortadoğuda kurduğu Arap ülkeleri vasıtasıyla etkin olmayı planlıyordu. Kürtler ise daha çok Rusya’nın ilgisini çekiyordu. Bu nedenle, Fransız ve İngilizler Kürtlerle ilgilenmeyi Rusya’ya bırakmıştı. Bolşevik Devrimi’nin ardından Rusya’nın Kürtler üzerindeki emperyalist emellerinin ortadan kalkmasıya birlikte, İngiltere emperyalist planlarına Kürtleri de ekleyecektir.

Osmanlı’nın Birinci Dünya Savaşı’ndaki yenilgisinin emperyalist işgal sayesinde kendi bağımsız devletlerini kuracaklarını planlayan azınlıklar, emperyalist merkezlerde propaganda yarışına giriştiler. Adeta bir leş kargası gibi parçalanacak imparatorlukta en büyük parçayı kapma derdindeydiler: Rumlar, Ermeniler, Nasturiler... Bu kervana Kürtler de katıldı.

Wilson Prensipleri’nin yayınlanmasıyla birlikte Kürtler arkalarına emperyalist işgal güçlerini de alarak bağımsız bir ülke kurma macerasına girişti. O güne kadar parça parça olmuş Kürt örgütleri Aralık 1918’e gelindiğinde Kürt Teali Cemiyeti (KTC) adı altında birleştiler.

Cemiyet’in liderliğini Şeyh Ubeydullah’ın oğlu Seyit Abdülkadir yapmaktaydı. KTC’nin temel felsefesi Kürt meselesi konusunda emperyalistleri ikna etmek, olası bir anlaşmada Kürtlerin de bulunduğu bir devletin kurulmasını sağlamak ve bu konularda kamuoyu oluşturmak için Kürtler arasında bir birlik olduğu imajını yaratmaktı. Aslında KTC’yi bekleyen en zor görev bu sonuncusuydu. Kürtlerin o güne kadar emperyalist destek bulmak gibi bir sorunları olmamıştı. Hatta İngiltere’nin de artık açıkça Kürtleri desteklemeyi karar vermesiyle birlikte bu problem tamamen ortadan kalkmıştı. Artık mesele olası bir Kürt devleti için Kürt aşiretlerinin birliğini oluşturmaktı. Ancak Kürtlerin tarihleri boyunca böyle bir birlikteliği olmamıştı ve bu çeşit birliktelik zaten bölgedeki aşiret yapısını bozacağı için aşiret liderleri tarafından da benimsenmiyordu.

Birinci Dünya Savaşı’nın hemen ardında, Ortadoğu üzerinde egemen olmak isteyen İngiltere’nin iki hedefi vardı. Birincisi, Osmanlı’yı mümkün olduğu kadar parçalamak ve güçsüzleştirmek. İkincisi, Araplar arasında bir birlikteliğin olmasını engellemek. İkisi de İngiltere’nin bölgedeki petrol kaynakları üzerindeki hakimiyeti için şarttı. İngiltere bu politikasını önemli ölçüde uygulayabildi. İngiltere Ortadoğuda Hindistan’da uyguladığı türde bir sömürgecilik yapmayı düşünmüyordu. Çünkü İngiltere’nin bölgeye kaydırabilecek gücü kalmamıştı. Hindistan’da zaten zor günler yaşayan İngiliz egemenliği bir de Ortadoğuda maceralara hazır değildi. O yüzden İngiltere kendi askerleri ve valileri yerine bölgedeki işbirlikçi yönetimlerle egemen olmaya karar verdi. İngiltere’nin Birinci Dünya Savaşı boyunca destekleyip finanse ettiği Arap ayaklanması bu politikanın ilk uygulanmasıdır.

Ancak Kürt aşiretleri arasındaki derin ayrılıklar da bir Kürt devleti projesinin çok zor olduğunu ortaya koyuyordu. Öncelikle Kürt aşiretleri arasında tarihsel, kültürel ve hatta dini bir bağ bulunmuyordu. Alevi Kürt aşiretleriyle Sünni Kürt aşiretleri arasında büyük çarpışmalar yaşanıyordu. Hemen hemen tüm Kürt aşiretleri de birbiriyle kavgalıydı. Aşiretlerin konuştukları dil açısından da büyük farklar bulunuyordu. Dolayısıyla bir Kürt devleti kurmak için gerekli tarihsel ve kültürel birlik şartı henüz olgunlaşmış değildi. Üstelik Kürtler tarihsel olarak Türklerle pek çok ortaklığa sahipti ve binlerce yıldır Türk devletleri çatısı altında yaşıyordu.

Bu nedenlerle İngiltere bir Kürt Devleti kurmaktan ziyade, Kürtleri bölge ülkelerini kontrol altında tutmak için kullanmaya karar verdi. Tüm Kürtleri bir araya getirmektense, Türkiye’deki Kürtlerle Irak’taki Kürtleri farklı değerlendirmeye tabi tutmaya karar verdi. Türkiye’deki Kürtlerin devlet kurması çok olanaklı gözükmüyordu, çünkü Osmanlı otoritesi ne olursa olsun binlerce yıllık bir geleneğe sahipti. Üstelik bu bölgedeki Kürdistan Ermenistan ile çakışıyordu. Halbuki Irak’taki Kürtler İngilizler açısından daha önemliydi, çünkü, bu bölgede Kürtler Musul ve Kerkük petrollerine yakın bölgelerde yaşıyordu.

İngiltere’nin Ermenistan ve Kürdistan projeleri böylece şekillenmiş oldu. Ermenistan vasıtasıyla Bakü petrolleri kontrol edilmiş ve stratejik öneme sahip Doğu Anadolu topraklarında hakim olunmuş olacaktı. Kürdistan vasıtasıyla ise Musul ve Kerkük petrollerine hakim olunacak, Arapların bölgede birleşmesi, bütünleşmesi ve zenginleşmesi de belli bir sınır içine hapsedilmiş olacaktı.

Bu tespitler İngiliz istihbarat raporlarına da aynen yansımıştır. 1918 Aralık’ında hazırlanan raporda şu tespitler yapılmaktaydı:

- “Kürdistan”ın İngiltere açısından önemi Mezopotamya’ya yönelik stratejik konumundan, Dicle Nehri’ne hakimiyetinden ve petrol kaynaklarından kaynaklanmaktaydı.

- Kürtlerin kendi kaderlerini belirlemeleri pek mümkün görünmüyordu.

- Kabile ayrılıkları, coğrafya koşulları ve yılların birikimi, Kürtleri bir bayrak altında toplamayı olanaksız kılıyordu.

- Bağımsız bir Kürt devleti ancak bir dış yardımla söz konusu olabilirdi.

Ayrıca İngiltere’nin dış politika temellerinden biri olarak Osmanlı’dan ayrılan bölgelerden bu imparatorluğu bir daha geri dönmesinin engellenmesi de belirlenmişti.

Dolayısıyla İngiltere için öncelik bir Kürt devleti değil, Kürtler vasıtasıyla bölgede hakim olmaktı. Bu nedenle Kürtler zaman zaman ayaklandırılarak, bölgedeki bir ülke güçsüzleştirilmeye çalışıldı. Zaman zaman ise Kürt ayaklanmaları sayesinde İngiltere askeri başarılar elde etti. Ancak İngiltere hiçbir zaman kuracağı Kürdistan’ın bir Hindistan olmasını da istemiyordu. Örneğin Kürdistan’ın nasıl kurulcağının tartışıldığı Doğu Komitesi toplantılarından birinde İngiliz Başbakan Lord Curzon bu görüşü yansıtmıştı.

Zamanla İngiltere’nin görüşü olgunlaşmaya başladı. Kürdistan Musul’un kuzeyinden başlatıldı ve petrol bölgelerinin bir kısmı Arap Şeyhliği’nin sınırları içinde kaldı. Böylece bugünkü Irak’taki petrol kaynakları iki farklı ülke içinde paylaştırılmış oluyordu. Her iki ülke de İngiltere hakimiyeti altına olduğu için önemli bir sorun olmuyordu. Kürt devletinin bir başka önemi de Türkler ile petrol bölgesi arasında bir tampon görevi görecek olmasıydı. Ermenistan’ın sınırları Doğu Anadolu’da Türklerin aleyhine genişletilirken de İngiltere’nin amacı aynıydı. Bu şekilde de Türklerin Bakü petrollerine ulaşımı engellenmiş olacaktı.

Kürdistan’ın Sınırları Avrupa’da Çiziliyor

1919’un sonlarına gelindiğinde Sevr Antlaşması’nın hazırlıkları sürmekteydi. Bu, hem Osmanlı’daki işbirlikçi yönetimler, hem de Kürtler ve Ermeniler gibi anlaşma hükümleri neticesinde ayrı devlet kurma hayaline kapılanlar için önemli bir dönemdi. Herkes emperyalist merkezlerde köşe kapmaca oynuyor, anlaşmada kendi payına düşeni arttırmaya çalışıyordu.

Bu dönemde, Bedirhanlar ve çeşitli Osmanlı aydın ve paşaları Kürtlerin temsilciliğini üstlenerek, emperyalistlerle masaya oturma planları yapmaya başladılar.

Bu isimlerden en ilginci Şerif Paşa’dır. Osmanlı Dışişleri’nde yıllarca hizmet vermiş, Stokholm Büyükelçiliği’nde de bulunmuş Şerif Paşa, bir anda kendisini Kürt olarak tanımlayan ve Kürtlerin temsilciliğini yürüttüğünü söyleyen biri olmuştu. Bu çok ilginç bir olaydır, zira Şerif Paşa’nın Kürtlüğü, bugünkü Kürt ayrılıkçısı aydınların bile tartıştığı bir olgudur. Kürtlerin lideri ve temsilcisi kesilen Şerif Paşa, kimilerine göre Osmanlı’nın ajanıdır. Bu iddia doğrudur ya da yanlıştır. Bu çok önemli değil. Önemli olan, Kürtlerin temsilciliğini üstlenen ve bunu resmi sıfatlarla yıllarca sürdüren birisinin Kürtlüğünün bile tartışılıyor olmasıdır. Kürtlerin kaderlerini ne derece elinde tuttuklarına dair önemli bir kanıttır bu. Zaten, Şerif Paşa’nın ne derece Kürtleri temsil ettiği o dönemde bile tartışılan bir konuydu.

Şerif Paşa’nın uluslararası arenaya çıkışı Paris Konferansı’yla birlikte olmuştur, bu konferansa Şerif Paşa dışında da Kürtlerin temsilcisi olduğu iddiasıyla delegeler gelmiştir. Ancak emperyalistler bunların hiçbirisine itibar etmemiş, sadece Şerif Paşa’nınkini kabul etmişti. Dolayısıyla aslında emperyalistlerle Şerif Paşa arasında gizli bir anlaşma yapıldığı da söylenebilir.

Bu dönemde Şerif Paşa ülke ülke gezmiş, pek çok emperyalist merkeze de mektuplar yazarak Kürt taleplerini iletmeye çalışmıştır. Wilson (ABD), Lloyd George (İngiltere), Clemenceau (Fransa) ve Orlando (İtalya); Şerif Paşa’nın defalarca mektup ve bildirge gönderdiği liderlerdendir. Ayrıca Şerif Paşa başta İngilizler olmak üzere pek çok ülkenin istihbarat elemanlarıyla Kürdistan’ın sınırları hakkında müzakereler ve pazarlıklar yürütmüştür. Şerif Paşa ayrıca Ermeni delegasyonu Başkanı Bogos Nubar Paşa ile birlikte ortak bir bildirge de hazırlamıştı. Böylece Kürtler Ermenilerle bir sınır ve çıkar mutabakatına vararak, emperyalistlerin başını ağrıtmayacağı konusunda garanti vermiş bulunuyordu.

Şerif Paşa ile Bogos Nubar Paşa’nın bu anlaşması emperyalizmin Kürt politikasının da bu doğrultuda değiştiği anlamına geliyordu. Emperyalizm hem Büyük Ermenistan’ı, hem de Kürdistan’ı kurmaya karar vermişti.

Ancak Şerif Paşa’nın bu anlaşması toprakları Büyük Ermenistan’ın içinde kalan çeşitli aşiretler tarafından tepkiyle karşılandı. Ayrıca Kürtlerin önderliğini Şerif Paşa’dan almak isteyen çeşitli büyük aşiretlerin liderleri de Kürt-Ermeni Anlaşması üzerinden Şerif Paşa aleyhinde propagandaya başladılar. Emperyalist merkezlere Şerif Paşa’nın Kürtleri temsil etmediğine dair mektuplar ve telgraflar yağmaya başladı. Bu tepkilerin sonucunda Şerif Paşa delegelikten çekilmeye zorunda kaldı.

Kürtlerin emperyalizmle işbirliği başka kanallardan da devam ediyordu. Milli Mücadele süresince Kürtler, İngiltere’nin de desteğini alarak, Mustafa Kemal’e ve TBMM’ye karşı ayaklanmalara giriştiler. Tunceli’deki Koçgiri Aşireti’nin ayaklanması bunların ilkidir. Ayrıca aşiretlerin yaşadığı bölgelerde yerel idarecilerin atanması da ilkesel olarak kabul edildi. Böylece Osmanlı içinde ayrı bir Kürt devletinin çıkmasını Damat Ferit Hükümeti kendi elleriyle hazırlamış bulunuyordu.

Irak Kürtleri: “Kürtlerin Başında İngilizleri Görmekten Mutluluk Duyarız”

Birinci Dünya Savaşı süresince İngilizler Irak Kürtleri arasında da faaliyet yürütüyordu. Kerkük, Musul, Süleymaniye gibi Kürt aşiretlerinin de yer aldığı şehirler sık sık İngiliz istihbaratçılarının ziyaretini yaşıyordu. Kürtler arasında Türk düşmanlığı propagandası yürütüldü. Henüz Irak’ta bir Arap düşmanlığı propagandası yapılmıyordu. Çünkü, Kürtler arasında bir Arap düşmanlığının İngiltere’ye somut bir katkısı da olmayacaktı. İngilizler sadece bölge üzerindeki hakimiyeti kendilerine sıkıntı oluşturacak Türkler aleyhinde propaganda yapıyordu. Bu dönemdeki görüşmelerde Süleymaniye bölgesinde etkili olan aşiret lideri Şeyh Mahmut Berzenci, bölgedeki İngiliz çıkarlarını sonuna kadar savunacağına dair anlaşmalar imzaladı. Berzenci, Kürtlerin başlarında İngilizleri görmekten mutluluk duyacağını söylüyordu.

1919 yılına gelindiğinde Şeyh Mahmut Berzenci’yle İngilizler arasında bir yetki sorunu doğmaya başladı. Berzenci bölgede bir Kürt Kralı gibi davranmaya başlamış, İngilizlerle yetki tartışmasına giriyordu. Halbuki bölge üzerindeki etkinliği tamamen arkasındaki İngiliz desteğine bağlıydı. Yoksa diğer Kürt aşiretlerinin Berzenci’nin otoritesini tanıdığı yoktu.

Bunu bilen İngilizler Berzenci’nin yetkilerini istediği gibi arttırmak bir yana, daha da kısmaya başladılar. Berzenci’nin buna yanıtı sert oldu. İngilizlere bölgede ne kadar güçlü olduğunu göstermeye koyuldu. İki yıldır bölgenin tek hakimi gibiydi. Bu iki yıllık hakimiyetin diğer aşiretler üzerinde etkisi olduğunu düşündü ve İngilizlere kafa tutmaya başladı. Musul ve Kuzey İran’ı da nüfuz bölgesine eklemeyi istedi. İngilizler buna karşı çıkınca da isyan başlattı. Süleymaniye’deki İngiliz birliklerini yendi, ancak takviye güçler isyanı anında bastırdı.

Bu noktada Berzenci ile İngilizler arasında karşılıklı bir sürekli aldatma söz konusuydu. Berzenci, isyanı başlatmadan önce Fransızlarla irtibat kurmuş ve Fransız İşgal Kuvvetleri’ne gönderdiği temsilcileri vasıtasıyla Irak’taki Kürtleri kendisinin temsil ettiğini vurgulamıştı. Ancak Fransızlar zaten nüfuz bölgelerinde bulunmayan Kuzey Irak için İngilizlerle karşı karşıya gelmek istememişlerdi.

İngilizler ise Berzenci dışında yeni alternatifler aramaya koyulmuştu. Seyit Taha İngilizlerin dayanmak istedikleri yeni bir isim olarak öne çıktı. İngilizler Seyit Taha’nın Musul’dan Şemdinli’ye kadar olan bölgenin valiliğini önerdi. Karşılığında Seyit Taha, Berzenci’nin ayaklanmasının bastırılmasına yardım edecekti. Böylelikle İngilizler bölgedeki Kürt kartını kaybetmemiş oldu. Ancak vurgulayalım ki İngilizler sadece Seyit Taha’ya da dayanmadılar. Bir başka aşiret lideri Hamdi Paşa da kullanıldı.

Dolayısıyla İngilizler’in Kuzey Irak’taki Sevr öncesindeki faaliyeti, bölgede bir Kürt devleti kurulması yönündedir. Ancak, bu devletin kesinlikle sadece İngilizlerin kontrolünde olması gerekmektedir. Dolayısıyla kendi etkinliğini arttırmak isteyen Kürt aşiretlerine İngilizler hiçbir şekilde taviz vermemektedir. Bu da göstermektedir ki, İngilizler için Kuzey Irak’taki Kürt devleti, Kürtlerin kendi kaderini tayin hakkının bir sonucu değil, Musul petrollerine hakim olmanın bir aracıdır.

2 Cİ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR

***