İngiliz Kaynaklarına Göre Türkiye'deki 27 Mayıs Darbesi, BÖLÜM 1
Yrd. Doç. Dr. Cihat Göktepe
Yirmi yedi Mayıs 1960 darbesi ile Menderes hükümeti devrildi ve Türkiye'de savaş sonrası dönemin ilk askeri yönetimi iş başına geldi.1 27 Mayıs 1960 günü Amerikan Dışişleri Bakanlığı adına basına yapılan açıklamada Menderes hükümetinin devrilmesinin Washington için tam bir sürpriz olduğu belirtildi.2 Anlaşıldığı kadarıyla ABD Dışişleri Bakanlığı Ankara büyükelçisi tarafından bilgilendirilmemişti. Büyükelçi Fletcher Warren bakanlık ile yaptığı yazışmalarda Menderes'in çok güçlü olduğundan ve ordunun onu desteklediğinden ve Genelkurmay Başkanı Elderhun'un Başbakan'ın emirlerine uygun hareket ettiğinden bahsetmekteydi. Ünlü gazeteci ve İsmet İnönü'nün damadı Metin Toker'e göre, Ankara'daki entellektüel kesim Amerikan büyükelçisine "uzun boylu ahmak" lakabını takmıştı. Waren'ın boyu yaklaşık iki metreydi ve hükümetine geçtiği yanlış bilgiler nedeniyle "ahmak" diye tanımlanmıştı.3
Diğer taraftan İngiliz Dışişleri Bakanlığı için Türkiye'deki darbe bir sürpriz değildi. Ankara'da İngiliz büyükelçiliği Türkiye'nin iç durumu hakkında bütün bilgileri düzenli olarak geçmekteydi. 22 Nisan 1960 tarihli uzun bir raporunda büyükelçi Burrows, 1955 ile 1960 arası daha sakin bir dönem olmakla birlikte, bu dönemde belli aralıklarla şiddet ve sertliğin patlak vermesinin nasıl Türkiye'deki iç politik durumun bir özelliği haline geldiğini detayları ile belirtti. Yine bu raporda Menderes yönetimin muhalefet ve özellikle de Demokrat Parti'deki "... muhalefet ve basına karşı baskıcı önlem alma" eğilimini ele alış tarzında yaptığı son hatalara da dikkat çekti:
DP'de var olan bu eğilim, Batı'da uygulanan en gelişmiş demokrasinin Türkiye için uygun olmadığı, bu demokrasiler taklit edilmeye çalışılırsa kendi kimliğini yitireceği inancında rasyonel bir dayanak bulmaktadır. Her ne kadar Başbakan geçmişte bu anlayışı uygulamaya koyacak önlemler almaktan sakınmışsa da, bu anlayışın ona cazip geldiğine inanmak için bazı nedenler vardır.4
Büyükelçi sadece altı aydır Ankara'da görev yapıyor olmasına rağmen, Türk siyasetini mükemmel ve doğru biçimde anlamıştı; büyükelçilik görevlilerinin ona verdiği büyük destek de bunun bir göstergesidir.
Bu raporun geçilmesinden üç gün önce, 19 Nisan'da Burrows, bilgi kaynaklarının ifade ettiğine göre taşrada tansiyonun yükselmekte ve 18 Nisan 1960 DP sözcüsünün Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde (TBMM) yaptığı konuşmada yaptığı çirkin şahsi saldırı sonrasında ordunun kaynamakta olduğuna dikkat çekmişti. Bu söylentilerin gerçeğe uygunluğunu araştırmak için doğrudan bir yol olmamasına rağmen, bunların abartılmış olduğundan, ancak yine de ülkede oluşturulan genel havayı yansıttığından söz etti. Yine Türkiye'deki siyasi ortamın sağlıklı görünmediğine vurgu yaptı, çünkü Meclis Tahkikat Komisyonu'na siyasi liderleri tutuklamak dahil soruşturmayı kolaylaştıracağını düşündüğü her istediği şeyi yapabilmesi yönünde çok geniş yetkiler verilmişti ve muhalefet Komisyon'un yetkisini tanımamakta kararlı görünmekteydi.5 Burrows müdahaleden bir ay önce gönderdiği raporlardan birinde potansiyel olarak 'ihtilal ortamının' var olabileceğini de belirtti. Bu görüş özellikle 22 Nisan 1960 tarihli raporunda bulunabilir. Rapor, "Tahkikat Komisyonu'nun" kuruluşundan sonra yazılmıştı. Raporda bildirildiğine göre:
Komisyon ülkedeki bütün siyasi parti faaliyetlerini ve toplantılarını bu dönem için halen yasaklamış bulunmaktadır. Gelecekte neler olacağı belirsizdir. Potansiyel olarak bir ihtilal ortamı vardır. Sayın İnönü ve partisi şimdilik meseleyi var gücüyle takip etmek niyetinde gibi görünmemektedir. Gerçekten de 18 Nisan'daki Meclis görüşmelerinde yaptığı ikinci konuşmasında İnönü özellikle bu tür bir eğilimin karşısında olduğunu söylemiştir. Hükümet içinde bütünlüğün olmayışı, ordunun tavrının ne olacağından emin olmamaları ve çok kısa bir zaman içinde -gelecek ayın başında- İstanbul'da NATO Bakanlar Toplantısı yapılacak olması nedenleri, Hükümet tarafını konuyu aşırıya götürmekten alıkoyabilir.6
İngiliz Dışişleri Bakanlığı sözcüsü, 27 Mayıs'ta darbe olmasından hemen sonra Londra'da yaptığı açıklamada darbeyi Türkiye'nin bir iç meselesi olarak tarif etmiş ve konunun diğer boyutlarına ilişkin yorum yapmamıştı.7 27 Mayıs akşamına kadar İngiliz vatandaşlarının herhangi bir zarara uğradığına ilişkin Londra'da hiç bir duyum olmadığı belirtilmişti. Sözcü, Türkiye'de İngiliz vatandaşı ya da İngiliz korumasından yararlanan yaklaşık 3500 kişinin bulunduğunu da eklemişti.
3 Haziran'da -darbeden yaklaşık bir hafta sonra- Burrows, durumu doğru bir biçimde açıklayan gizli raporu Londra'ya gönderdi. Bu raporda kendini toplumun okumuş kesimleri ile özleştiren ve muhalefet yanlısı orta ve alt düzey subayların uzun süredir DP hükümetinin icraatından hoşlanmadığına işaret etti. İlaveten bahsedilen subaylara ödenen ücret düşük ve hizmet kötüydü.8 Üst düzey subaylar şüphesiz astlarının ne düşündüğünün farkındaydı. Onlar İnönü'nün partisinden daha çok şahsiyetine büyük bir saygı göstermekteydi. Hükümetin öğrenci gösterilerini bastırmak amacıyla orduyu kullanmasına şiddetle karşı çıkmışlardı ve "orduyu siyasetin dışında tutmak ve halkla yakın bağlarını sürdürmek" istemekteydiler.9
Darbe öncesi gelişmeler incelenirken genellemeler yapmak yanlış olabilir. Orduda bu konuda farklı tavırlar vardı. Pek çok subay, Atatürk'ün silah arkadaşı İnönü'nün Cumhuriyet Halk Partisi'nden daha çok şahsına bağlılık duymakta; diğerleri ordunun siyasal amaçlar için kullanılmasından rahatsız olmakta ve bir başka grup ise Türkiye'nin siyasi geleceğine ilişkin daha kapsamlı ve radikal fikirler taşımaktaydı. Bu sonuncular en azından bütün siyasetçilerin kötü olduğuna, sadece Türkiye'yi mevcut siyasi krizden çıkarmak için değil aynı zamanda en azından belli bir süre için Türkiye'nin idari sisteminde kapsamlı değişiklikler yapılmasının gerekli olduğuna inanmışlardı. Onlara göre, Atatürk'ün eserini tamamlamak amacıyla, yeni seçilecek bir hükümetin üstlenemeyeceği kadar katı nitelikte yeni -ve bazen halkın hoşlanmayacağı- uzun vadeli reformlara ihtiyaç vardı. Bu farklı unsurlar planlama aşamasında bir araya geldiler ve ihtilali çok etkin ve başarılı bir tarzda gerçekleştirdiler.10
DP hükümeti, 1955-60 döneminde tam anlamıyla olmak üzere, entelektüel kesimin desteğini yitirdi. Entelektüeller hükümetin üniversitelere doğrudan müdahalesini, basın üzerindeki kısıtlamaları ve hükümetin radyoyu halkın yararına değil de iktidar partisinin propagandası için kullanmasını eleştirdi. Hükümet karşıtı öğrenci gösterileri ile aynı zamanda entelektüeller de pasif direniş başlattı. CHP, entelektüeller ve basın hükümet karşıtı bir grup oluşturdu. Bu tehlike ile başa çıkmak amacıyla 18 Nisan 1960'da DP milletvekilleri Meclis'te tamamı Demokrat Partili üyelerden oluşan 15 kişilik bir 'Meclis Komisyonu' kurdular.11
Komisyonun görevi muhalefetin siyasi faaliyetlerini soruşturmaktı. Muhtemelen dönüşü olmayan noktaya, bütün siyasi faaliyeti yasaklamak amacıyla bu Komisyona fiilen sınırsız yetkiler verilmesi -Komisyon çalışmalarına ilişkin Mecliste yapılan tartışmaların yayınlanması dahi yasaklanmıştı- ile birlikte ulaşıldı.12 Muhalefet grupları Komisyon'un anayasaya aykırı ve anti-demokratik olduğunu iddia ettiler. Muhalefet Ankara, İstanbul ve İzmir caddelerinde durumu protesto etti ve ordunun onları bastırmaması anlamlıydı. Müdahale yapıldı, çünkü ordu, hükümetin gösterilerin bastırılması isteğine karşı pasif direnişin Türkiye'nin içinde bulunduğu krizin çözümü için yeterli olmadığının ve bunun yerine durumu iyileştirmek amacıyla ordunun 'taraf olması' gerektiğinin sonunda farkına vardı.13
Burrows Ankara'daki Amerikan Büyükelçisi Warren ile yakın ilişkilere sahipti. Warren darbenin hemen ertesi günü Cemal Gürsel ile gayri resmi düzeyde bir görüşme yaptı.14 Türkiye'nin yeni Dışişleri Bakanı Selim Sarper, eğer İngiliz tarafı arzu ederse Gürsel'in İngiliz büyükelçisi ile görüşmekten memnun olacağını, fakat İngiliz tarafını görüşmeye resmen davet etmek için zamanın uygun olmadığını söyledi. Büyükelçi o zaman kendi Dışişleri Bakanlığı'ndan, yeni hükümet tanınmadan önce Gürsel ile görüşüp görüşmeyeceği konusunda acil talimat bekliyordu. Bakanlık görüşmenin yapılmasına izin verdi ve yeni rejimle hemen ilişki kurmanın önemini göz önüne alarak -Amerikan elçisinin Gürsel ile zaten görüştüğünden bahsedildi- Ankara'daki büyükelçisinin görüşüne katıldığını belirtti. İngiliz elçisine mümkün olan en kısa zamanda Gürsel ile özel görüşme yapmaya çalışması tavsiye edildi.15
Dışişleri Bakanlığı'nın yeni Türk yönetimine ilişkin Amerikan tavrı konusunda edindiği bilgilere göre, Amerikan Dışişleri Bakanlığı bir gün önce Washington'daki Türk büyükelçisinin kendileri ile kurduğu temasın, yeni Türk hükümetini gecikmeden tanımalarını haklı kılmak için yeterli bir sebep oluşturduğu görüşündeydi. 30 Mayıs'ta Ankara'daki Amerikan elçisi, Türk hükümeti ile normal ilişkilerin başlatılması konusunda Washington'un talimatını aldı.16
İngiliz Dışişleri Bakanlığı 29 Mayıs 1960'da Türkiye'deki askeri yönetimin tanınmasına ilişkin bir yönerge gönderdi. Bu belgeye göre Burrows ABD elçisi ile bu meselede yakın ilişki kurmalıydı; İngiliz hükümeti yeni rejimi ABD ile aynı anda tanımayı çok arzulamakta, "arkada kalmış" görüntüsü vermek istememekte idi.17 Ankara'daki Kanada, Pakistan ve Hindistan büyükelçileri İngiliz büyükelçisi ile yakın irtibatlarını sürdürüyorlardı ve kendi hükümetlerinin tanımayı uzun süre geciktirmeyeceğini tahmin etmekte idiler.
İngiliz hükümeti, 30 Mayıs 1960'da İngiliz Dışişleri Bakanlığı Londra'daki Türkiye büyükelçiliğinden bir mektup aldığı zaman yeni Türk hükümetini tanıdı. Bunun üzerine İngiliz hükümeti şöyle bir cevap gönderdi:
İngiliz Kraliyet Hükümeti, Türk hükümetinin iki ülke arasında memnuniyet verici düzeyde gelişen ilişkilerin sürdürülmesi isteğine tamamen katılır ve karşılık verir.
İngiliz Büyükelçiliği bunu fırsat bilerek Dışişleri Bakanlığına en derin saygılarını sunar.18
İngiliz Uluslar Topluluğu üyeleri, Topluluk İlişkileri Bürosu tarafından gönderilen 30 Mayıs tarihli bir telgrafla durumdan haberdar edildi. İngilizlerin yeni Türk hükümetini NATO ve CENTO'daki müttefikleri ile fikir telakkisinde bulunmadan tanıdığını belirtmek önemlidir. Dışişleri Bakanlığı, Kıbrıs görüşmeleri nedeniyle İngiltere'nin özel bir konumda olduğunu gayri resmi düzeyde belirtmesini isteyen talimatlar göndermişti. İngiliz hükümetinin Kıbrıs görüşmelerinde normal süreci en az gecikme ile sürdürebilmesi önemliydi.19 İngiltere'nin Türkiye ile ilişkilerinde önceliğin Kıbrıs'a verildiği, Türkiye'deki siyasi durumun daha az önemli bir mesele olduğu da belirtilmelidir.
Dışişleri Bakanlığı Ankara'daki büyükelçiye, Gürsel ile yapacağı görüşmeye ilişkin detaylı talimatlar gönderdi. Elçi Gürsel'e şunları söylemeliydi:
Elbette İngiltere Türkiye'nin iç işlerine müdahale etme niyetini taşımadı ve böyle yapmanın gayet yersiz olacağının bilincindeydi. Yine de Süveyş meselesi, Bağdat Paktı'nın kuruluşunun ilk zamanları Irak ihtilali ve Kıbrıs krizleri vasıtasıyla Sayın Menderes -daha sonra kendisine Sayın Zorlu yardımcı olmuştu- gerçek bir dost ve müttefik ve Türkiye'nin İngiltere ile ittifakını desteklemede Türk ulusunun değerli bir sözcüsü olarak hareket etti. İngilizler, Türkiye'de taraflar arasında siyasi düşmanlık olduğu böyle bir zamanda, bu durumun eski liderler lehine bir unsur olarak hatırlanabileceğini ve yeni hükümetin onlara karşı davranış tarzını etkileyebileceğini düşündü.20
Büyükelçi bu görüşleri gayri resmi düzeyde, İngiltere'nin eski dost ve meslektaşlarının kaderine meşru ilgisinin bir göstergesi niteliğinde olarak ve hiçbir şekilde onların Türkiye'nin iç siyasi meselelerindeki tavırlarını övmeksizin iletmeliydi.21
Burrows 31 Mayıs'ta Gürsel ile yaptığı görüşmede yeni Türk hükümetine ilişkin İngiliz tavrını açıkladı. İngiltere'nin başka bir ülkenin iç gelişmeleri hakkında yorum yapmasının pek yanlış olduğunu; İngiltere'nin dostu ve müttefiki Türkiye'nin sıkıntı içinde bulunmasından doğal olarak üzüntü duyduğunu ifade etti. Aynı zamanda İngiltere Türkiye'yi istikrarlı ve güçlü bir ülke olarak görmek isteğini belirtti. Burrows, İngiltere'nin Türkiye ile temas noktalarını şöyle özetledi: NATO, CENTO, Kıbrıs, kültürel faaliyetler, Türkiye'nin ekonomik kalkınmasına yapılan katkılar ve İngiltere'nin yardımı ile Türk Silahlı Kuvvetlerine malzeme alımları (savaş gemileri). Bütün bunlar İngiltere ile Türkiye'nin dünya sorunlarına ilişkin ortak yaklaşımının yansımaları niteliğinde idi. Büyükelçi, yeni hükümetin dış politikasının temelde aynı çizgide devam edeceğini öğrenmekten özellikle memnun olduğunu vurguladı.22
General Gürsel bunlara iki ülke arasındaki ilişkilerin geliştiği çok sayıda alana ve ortak çıkarlara vurguda bulunarak karşılık verdi ve iki ülke ilişkilerinin daha da yakınlaşması ve hiç bir şeyin ilişkilere gölge düşürmemesi gerektiğini ifade etti. Aynı zamanda eski politikacılar hakkında da konuştu. Büyükelçi, onların sağlık ve güvenliği konusunda güvence verilmesi gerektiğini söyledi. Büyükelçi, İngiliz Dışişleri Bakanı Selwyn Lloyd'un eski bakanların geleceği konusuna şahsi alaka gösterdiğini biliyordu. Gürsel cevaben, İngiliz yetkililerin daha önce bu derece yakın işbirliği yaptıkları kişilere karşı insancıl duygular beslemelerinin çok doğal olduğunu ve onların bu konudaki fikirlerini tamamen takdir ile karşıladığını belirtti. Kendisinin eski yöneticilere karşı hiç bir şahsi düşmanlık duygusu taşımadığının altını çizmek istedi. Belli kişilere karşı tavır almak isteği ile değil, fakat sadece kendi görevi olduğu düşüncesiyle girişimde bulunduğunu ifade etti.23 Daha sonra eski hükümet mensuplarına ilişkin İngiliz ricası yine büyükelçi vasıtası ile düşmanca olmayan bir tarzda Türk tarafına tekrar iletildi.24
Selim Sarper, 28 Mayıs 1960 günü askeri cunta tarafından Dışişleri bakanı olarak atanmadan önce Türk Dışişleri Bakanlığı genel sekreteri idi. İngiliz Dışişleri Bakanlığı müsteşarı Sir F. H. Miller ona, Türkiye'nin iç işleri üzerine yorum yapmanın kendisine düşmediğini belirten dostça bir mesaj gönderdi. Bununla birlikte o, eski bir arkadaşı ve güvenilir bir meslektaşının, yeni hükümette Dışişleri Bakanı koltuğuna oturmasından memnundu. Yine Miller, 1951'de Birleşmiş Milletler'de ilk karşılaşmalarından bu yana Sarper'e çok saygı duyduğundan ve ona karşı dostça duygular taşıdığından bahsetti. Sarper'le de selefleri ile kurduğu ölçüde yakın işbirliğinin teminini umarak ona en içten iyi dileklerini gönderdi. Ne zaman ve hangi şartlarda mesajı ileteceği konusunda karar vermeyi büyükelçiye bıraktı.
Miller büyükelçiden, yeni hükümetin iktidarı tam olarak ele geçirdiğini düşündüğü zaman, mesajını Sarper'in aldığı ilk mesajlardan biri olacak biçimde iletmesini istedi.25
Büyükelçi Sarper'le Dışişleri Bakanı olması sonrasında ilk görüşmesini 31 Mayıs'ta yaptı. Sarper, Burrows'a yeni Türk hükümetinin programı ile dış politika yönelimini ve askeri yetkililerin özellikle de General Gürsel'in- genel amaçlarını açıkladı. Son olarak Sarper, büyükelçiye söylediklerinin bir kısmının yeni hükümetin sırları arasında yer aldığını ifade etti. Büyükelçi de bunun üzerine Dışişleri Bakanlığı'na yapacağı önerilerin hiçbirinde o konu Türkiye'de kamuoyuna açıklana kadar ipucu vermemesini önerdi.26
Bu raporun, Büyükelçi ile Türk Dışişleri Bakanlığı arasındaki ilişkiyi ortaya koyduğu belirtilmelidir. Rapor, Ankara Büyükelçiliği'nin Türkiye'nin iç ve dış politikası hakkında İngiliz Dışişleri Bakanlığı'nı önceden bilgilendirdiğini de göstermektedir.
Askeri yönetim adına ilk kamuoyu açıklaması Albay Türkeş27 tarafından darbe gecesinin sabahında Türk radyosundan yapıldı. Açıklamada askeri yönetimin dış politika amaçları da belirtildi. Türkeş, yeni yönetimin Türkiye'nin NATO ve CENTO ittifaklarına karşı yükümlülüklerini ve Kıbrıs anlaşmazlığına ilişkin olanlar da dahil diğer uluslararası yükümlülüklerini yerine getireceğini özetle ifade etti. Bu açıklama sonrasında İngiliz hükümeti yeni yönetimle ilişkileri sürdürmeye istekliydi.
Haziran 1960'ta Dışişleri Bakanlığı Burrows'a, Türkiye'nin iç politikası ve dış ilişkilerine ilişkin görüşlerini açıklayan önemli bir mesaj gönderdi. Bu mesaj, İngiliz Dışişleri Bakanlığı'nın kanaatine büyükelçinin Sarper ile görüşmekten kaçınmayacağını; Türk iç politikasındaki muhtemel bir gelişmenin İngiliz tarafının da doğal olarak çok önem verdiği bir mesele olması nedeniyle bu görüşmelerin İngilizler için büyük bir değer taşıdığını gösterir. Diğer taraftan İngiliz Dışişleri Bakanlığı Müsteşar Yardımcısı A. D. M. Ross şunları yazmıştı:
(İngiliz tarafı) Gerçekte (Türk yetkililerden) her şeyi seçim sandığı hevesine bırakmalarını bekleyemez ve bu Türklerle Türkiye'nin diğer müttefikleri için kötü bir şey olmayabilir. Ross, son zamanlarda devlet harcamalarına ilişkin durumun giderek kötüleşmesini durdurmaya, yönetimin üst kademelerinde yolsuzluğun denetim altına alınmasına ve genel olarak Atatürk döneminin ruhuna dönülmesine kararlı sıkı, bir otoritenin (ordu) Türkiye'yi yönetmesi gerektiğini de ekledi.28
İngiliz yöneticilerin, Türkiye'nin demokratik gelişimine özel bir alaka göstermedikleri kolaylıkla anlaşılabilir. Onlar gerçekte siyasal, ekonomik ve askeri alanlardaki İngiliz çıkarları üzerinde yoğunlaşmışlardı. Askeri müdahalenin Türkiye'nin dış ilişkileri üzerindeki etkisi şaşılacak ölçüde küçüktü.29 Darbe yapıldığında İngiliz Dışişleri Bakanlığı Türk dış politikasında köklü değişiklikler yapılmamasından çok memnun olmuştu. Albay Türkeş tarafından yeni askeri hükümet adına yapılan ilk kamuoyu açıklamasını okudukları zaman, yeni hükümetin politikasının, özellikle Kıbrıs politikasının, İngiltere için olumsuz hiç bir durum ortaya çıkarmadığını anlamışlardı. Askeri hükümet, önceki hükümetin yüklendiği bütün uluslararası yükümlülüklere bağlı olduğunu ve onlara uyacağını belirtti.
İngiliz hükümeti daha çok Kıbrıs üzerine kaygıları nedeniyle Türkiye'nin iç gelişmelerine ilgi gösterdi.30 Her şeyden önce İngiltere, Kıbrıs meselesinde inisiyatifi kaybetmek istemedi.
DP hükümetinin eski üyelerinin ve milletvekillerinin yargılanmasına, müdahaleden dört buçuk ay sonra-14 Ekim 1960 tarihinde Marmara denizindeki Yassıada'da başlandı. Mahkeme 14 Ekim 1960'tan 15 Eylül 1961'e kadar yaklaşık 11 ay devam etti. Sanıklar arasında eski Cumhurbaşkanı Celal Bayar, eski Başbakan Adnan Menderes ve eski Meclis Başkanı Refik Koraltan, kabine üyelerinin tamamı, meclisteki bütün Demokrat Parti milletvekilleri, birkaç eski il valisi, eski Genelkurmay Başkanı, hareket serbestisini kısıtlayan ve üniversitelerdeki silahlı çatışmalara katılan yerel yetkililer ve polis memurları ve yolsuzluk olaylarına bulaşan bir kısım iş adamı vardı.31 Bunların çoğu Haziran'ın başından itibaren adada tutuldu.
Yargılama öncesi soruşturmalar, üyelerini askeri rejimin seçtiği 31 kişilik bir özel Yüksek Soruşturma Kurulu tarafından yapıldı. Kurul, delilleri toplamak ve iddia makamı için davaları hazır hale getirmek amacıyla ara vermeksizin çalıştı. Suçlanan 592 kişinin mahkemesi, Kurulun bu çalışmasını tamamlayabilmesi için dört aydan fazla bir süre ertelendi.32 Mahkemede Ömer Altay Egesel'in başkanlığını yaptığı bir savcılar heyeti ve Milli Birlik Komitesi (MBK) tarafından seçilen dokuz yargıcın oluşturduğu bir jüri vardı. 11 aylık yargılama dönemi boyunca 202 duruşma yapıldı ve duruşmaları yaklaşık 150 000 kişi izledi. Duruşmaların tamamlanmasını takiben kararlar 15 Eylül 1961'de açıklandı. Sonuçta, 15 ölüm cezası, -bunlardan dördü oy birliği ve on biri oy çokluğu ile alınmıştı- ve 31 ömür boyu hapis cezası verilmişti. 418 sanığa altı ayla yirmi yıl arasında değişen hapis cezası verildi, 123 sanık berat etti ve beş sanık hakkında takipsizlik kararı verildi.33
Anayasaya göre ölüm cezaları MBK tarafından onaylanmalıydı. Yargılama sürecine otoritelerin müdahalede bulunmadığı söylenemez. Hakimler ve savcılar doğrudan MBK'nın oluşturduğu hükümet tarafından atanmıştı. Ankara'daki İngiliz büyükelçisi mahkemelerin kurulmasının değişik sebepleri olduğuna dikkat çekti. En önemli neden muhtemelen müdahaleyi haklı kılma arzusuydu. Büyükelçi, "Türklerin hukukun detaylarına önem veren bir halk" olduğu yorumunu yaptı.34
Bu isabetli bir tahlildi, çünkü İstanbul Üniversitesi'nden hukuk dalındaki öğretim üyeleri -Rektör Profesör Sıddık Sami Onar dahil- MKB'ya darbeyi hukuki bir zemine oturtmaları tavsiyesinde bulundular. Darbe yapıldığında, darbeci subayların niyeti üç ay içinde yeni seçimleri yapmak ve arkasından da iktidarı sivil hükümete devretmekti. Akademisyenler, eski hükümetin bakanlarının ve Demokrat Parti üyelerinin yeni seçimler yapılmadan önce yargılanmaları konusunda darbe liderlerini teşvik ettiler. Onlara göre, şayet bu kişiler seçimlerden önce yargılanıp suçlu bulunmazlarsa yeniden seçilmeye hak kazanırlar ve daha sonra tekrar iktidara gelebilirlerdi. Hükümeti kurmaları ile yargılanmalarının sona ermesi arasındaki dönemde darbeye katılan askeri görevlileri tutuklayabilirlerdi. Akademisyenlerin hukuki sürecin gereği gibi takip edilmesi yönündeki tavsiyesi mahkemenin 11 ay geç sonuçlanmasına yol açtı. MBK üyelerinin, kısa süren bir mahkeme sonucunda eski hükümet üyelerinin daha çabuk bertaraf edilebileceklerini düşündükleri anlaşılmaktadır. Yargılamanın uzayıp kararın çıkmaması seçimlerin ertelenmesine ve sivil rejime dönüşün daha sonraya bırakılmasına neden oldu.
Bazı entelektüellerin Türkiye'deki askeri darbeyi doğrudan desteklediği ve onların tavsiyelerinin basit bir darbeyi bir ihtilale dönüştürdüğü söylenebilir.35 MBK, mevcut anayasayı yürürlükten kaldırdı ve bir komisyon tarafından yeni bir anayasanın hazırlanmasını emretti. Onlar, önceki anayasaya göre kendilerinin suçlu olduğunun farkına vardılar, anayasayı değiştirdiler ve ordunun hem önceki hem de mevcut anayasaya göre vatan sever olmanın gereklerini yerine getirmekten öteye bir şey yapmadığını iddia ettiler.36 Böylece başlangıçtaki darbeyi hukuki bir zemine oturttular.
Askeri hükümetin "hareketlerinin herhangi bir kişinin veya sınıfın lehine ya da aleyhine" olmadığını ifade eden ilk kamuoyu açıklaması37 ile Yassıada mahkemelerinin yapılması arasında bir tezat söz konusuydu. Burada tek suçlanan eski iktidar partisi üyeleri ve destekçileriydi. Bu, darbenin aslında kesinlikle Demokrat Partiye karşı yapıldığı anlamına gelmekteydi. Bununla birlikte askeri hükümetin başı General Gürsel, eski bakanlardan hiç birinin idam edilmeyeceğinin altını çizdi.
İngiliz hükümeti Türkiye'deki gelişmelerin aldığı yönden önemli ölçüde kaygılıydı. İhtilalden hemen sonra ve duruşmaların başlangıcında büyükelçi, yargılamalar ve muhtemel kararlar -özellikle de eski Başbakan ve diğer bakanlara ilişkin olanlar- hakkında düzenli raporlar gönderdi. İngiliz büyükelçisi 21 Haziran'da Sarper ile yaptığı görüşmede özellikle seçim tarihi ve ilk seçime Demokratların katılıp katılamayacağı hakkında bilgi edinmek istedi. Aynı zamanda önceki hükümetin üyelerine ne yapılması düşünüldüğünü özellikle öğrenmek istedi. Sarper, eski hükümet üyelerinin yargılamasının tamamen tarafsız olduğunu ve siyasal baskılara maruz kalmadan yapıldığını iddia etti. Sarper'in açıklamalarına inanmayan büyükelçi, "Sayın Sarper'in mahkemelere ilişkin açıklamaları şimdi, görüşme esnasında inandığımdan daha az gerçeği yansıtmaktadır" şeklindeki görüşünü üstlerine bildirdi. Rapor, örneğin sadece ölüm cezalarının MBK tarafından onaylanacağına ilişkin hükmün, yargılamalar sona erene kadar askeri hükümetin iş başında kalacağını açıkça belirtir nitelikte gibi göründüğünü ifade ederek devam etti. Görüşmeden bu yana geçen sürede büyükelçilik MBK'ya yakın bir kaynaktan, MBK'nın iktidarı devretmeden önce mahkemelerin tamamlanması niyetini taşıdığını öğrendi.38
Dışişleri Bakanı Sarper, Ankara'da yabancı temsilcilerle yaptığı toplantıda onlara Türk hassasiyetlerini dikkate alarak, meselenin en iyi biçimde nasıl ele alınabileceği konusunda tavsiyelerde bulundu. İngiliz Dışişleri Bakanlığı'nın Güney Dairesi başkanı R. F. G. Sarell, Sarper'in tavsiyelerini tuttuğu notta şöyle özetledi:
(Türk hükümeti ile yapılacak herhangi bir) Yazışmada ölüm cezası konusu gündeme getirilmemelidir, çünkü bu şahsen idamlara karşı olduğunu kesin bir dille ifade eden Gürsel'i sadece üzer ve rahatsız eder. O, Sarper'e bundan öteye bir şey sormayacağını belirterek ölüm cezalarından herhangi birinin ifa edilmesi durumunda istifa etmeye karar verip vermediğini sordu... Sarper ölüm cezası verilmesi ihtimalinin yüzde elli olduğunu ve ölüm cezası verilmesi halinde 80/20 ihtimalle cezanın uygulanmayacağını tahmin etti.39
Diğer bir Dışişleri Bakanlığı bilgi notunda şunlar belirtildi:
Çok ilginç. Eminim ki Sarper'in tavsiyelerine uymalıyız. Başbakan bu notu görmek isteyebilir. Bunun üzerine Başbakan'a şu tavsiyede bulunuldu:
Anlaşıldığı kadarıyla gelişmeler şu anda istediğimiz doğrultudadır.
Bakanlığın görüşü, Sarper'in tavsiyelerini kesinlikle takip etmemiz gerektiği yönündedir.40
Burrows bu görüşe katıldığını ifade etti:
Yabancı basına yapılacak bir yorumun, eğer Türk hassasiyetlerini rencide etmemek amacıyla iyi bir zamanlama ve özenle seçilmiş ifadeler kullanılarak yapılırsa, genel olarak Batı dünyasının düşüncelerinin belirtilmesi açısından en etkin yollardan biri olabileceğine inanmaktayım.41
Burrows, CHP'nin önde gelen genç üyelerinden ve partinin gazetesi Ulus'un günlük köşe yazarlarından Ecevit ile yaptığı görüşmede şu açıklamalarda bulundu:
Mahkemeler konusu hemen her görüşmede olduğu gibi bu görüşmede de gündeme geldi ve ona yabancıların yargılamaların sonucuna ilişkin fikirlerinin Türk yetkilileri etkileyip etkilemeyeceğini sordum. Milli Birlik Komitesi (MBK) üyeleri ve diğer yetkililerin, dış basında yazılanların yabancı ülkelerde oluşan kanaat üzerindeki etkisi konusunda net bir fikre sahip oldukları ve bunun onlar nazarında bir ölçüde önemi olduğunu söyledi. Yine de herhangi bir resmi yabancı müdahale olması durumunda bunun büyük ihtimalle onları rahatsız edebileceği ve onların idamları yerine getirmek konusunda daha kararlı yapabileceği görüşündeydi. (Burrows'a göre) Ecevit'in daha önce eğer idamlar yerine getirilmezse demokrasiye geçişin önemli ölçüde kolaylaşacağını ifade etmesi, bu görüşünü daha ilginç kılmıştı.42
Burrows herhangi bir dış müdahalenin MBK ile ilişkilerde güçlüklere neden olacağını anladı ve ekledi: ifade ettiğim gibi oldukça, eminim ki, şimdilik resmi bir girişimde bulunulması bir hata olabilir.43
Burrows içerdeki gelişmelere ilişkin bilgiyi genellikle Sarper'den almaktaydı. Ankara'daki İngiliz diplomatları ve Dışişleri Bakanlığı, Sarper'in verdiği bilgilere ve askeri hükümet ve Gürsel'in politikasına ilişkin tavsiyelerine bel bağlamışlardı. Burrows'un önerileri Dışişleri Bakanlığı'nca benimsendi ve eski Başbakan ve iki eski bakanın idamlarını önlemek amacıyla MBK'ya doğrudan müdahale etmekten kaçınıldı.
Dışişleri Bakanlığı, İngiliz görüşünün belli edilmesi için Başbakan'dan Gürsel'e bir mektup gönderilmesinin yeterli olacağı görüşündeydi. Kasım 1960'ta Başbakan Macmillan, Yassıada yargılamalarına ilişkin Ankara'daki büyükelçi vasıtasıyla iletilecek bir şahsi mektubun Gürsel'e gönderilmesini onayladı. Büyükelçiye mesajda istediği değişiklikleri yapma yetkisi ve ne zaman ve nasıl Gürsel'e mesajın iletileceği konusunda inisiyatif verildi. Burrows 9 ay bekleyerek bu mesajı 4 Ağustos 1961'de, yargılamalar sona yaklaşırken ve olumsuz hüküm verilmesi ihtimali doğduğu bir zamanda iletti. Mesajın içerdiği başlıca görüşler şunlardı:
Bu Türkiye'nin bir iç hukuk meselesidir ve yargılamalar ve kararlara ilişkin yorum yapmak bize düşmez. Başbakan sadece, idamların 'Birleşik Krallık'ta yapacağı muhtemel etkilere General Gürsel'in dikkatini çekmek ister. Biz Türkiye ile dostluk ve ittifaka büyük önem vermekteyiz. Sayın Menderes ve
iş arkadaşları Türkiye'nin Batı bağlantısı ile NATO ve CENTO'nun sadık savunucuları olarak tanınmışlardı. Onlar Kıbrıs anlaşmasının yapılmasında büyük rol oynadılar. Bu kişilerin idam edilmesi, Birleşik Krallık'ta, Türkiye ve İngiltere'nin (eksik) Batı toplumunun yüksek idealleri ile uyuşmadığı şeklinde değerlendirilebilir.44
Burrows, Başbakan'ın mesajının önemli komutanlar arasında yaygın biçimde okunduğunu bildirdi.45 Dışişleri Bakanlığı mesajın önemli ölçüde etki bıraktığını belirten iyimser bir yorum yaptı.
Dışişleri Bakanlığı Burrows'a konuya müdahale etmesini, ancak bu müdahalenin Türkiye tarafının dış müdahale suçlamalarında bulunarak yarardan çok zarar getirmesinden kaçınmak amacıyla mümkün olan son ana kadar beklemesini tavsiye etti.46 Bakanlık yazısında belirtildiğine göre, resmi yazıyı Türkiye'nin Batı dünyasındaki dostlarını etkileyebilecek gereksiz yere sert cümlelere dayandırma tehlikesine karşı Burrows'un her halükarda önlem alması tavsiye edildi. İngilizlerin bu tavrının, İngiltere'nin temasta bulunduğu Ankara'daki yabancı misyonun ve ABD hükümeti dahil diğer hükümetlerin genel yaklaşımı ile aynı doğrultuda olduğu anlaşılmaktaydı. Burrows'un başlıca müttefik ülkelerden meslektaşları ile ortaklaşa çalışması istendi ve Dışişleri Bakanlığı ona Ankara'daki İran büyükelçisi ile de yakın ilişki içinde olmasını tavsiye etti.47
Macmillan'ın mesajı ulaştırılmadan bile önce, İngiliz hükümeti her fırsatta Türk yetkililere düşüncelerini ifade etti.48 Aralık 1960'da, şimdiki Maliye Bakanı ve eski Dışişleri bakanı Selwyn Lloyd, OECD toplantısı esnasında Türk Dışişleri Bakanı Sarper ile görüştü. Lloyd Sarper'e mahkemeleri hakkında soru sordu. Sarper, sanıklara kendilerini savunmaları için bütün imkanların sağlandığı ve yargılamanın adil olduğunu söyledi. Lloyd yargılamaların sonuçlarını da soruşturdu. Sarper, General Gürsel'in de içinde bulunduğu güçlü bir baskı grubunun ölüm cezalarına karşı olduğundan bahsetti. Maliye Bakanı bunu duymakla rahatladığını, çünkü kan dökülmesinin her zaman tekrar kan dökülmesine yol açtığını ve eğer herhangi bir idam infaz edilirse bunun Türkiye için bir trajedi olabileceğini söyledi. Yine yargılananların zamanında Batı'nın iyi dostları olduklarına vurgu yaptı. Sarper bu sözlere tamamen katıldığını ve hiç bir ölüm cezasının infaz edilmeyeceğine dair Bakana güvence verebileceğini düşündüğünü söyledi.49
İngiliz büyükelçisi, mahkemelerin sonunda ölüm cezası verilmesi ihtimaline ilişkin müttefik ülkelerin Ankara'daki diplomatik misyonları ile sıkı bir ortak çalışma yaptı. Bundan başka, Dışişleri Bakanlığı da müttefik ülkelerin Londra'daki büyükelçilikleri ile irtibat kurdu. Federal Alman büyükelçisi 7 Kasım 1960'da Dışişleri Bakanlığı Müsteşarı Hoyar Miller ile görüştü. Her ikisi de zamansız bir müdahalenin yanlış olacağı ve herhangi bir resmi şikayette bulunulmasının bu tür belgelerin en etkili olabileceği ortaya çıktığı ana kadar ertelenmesi üzerinde görüş birliğine vardılar. Hoyar Miller bu vesile ile, Federal Alman hükümetinin bir zaman bu sorunu, Almanya'nın Türkiye ile ekonomik ilişkileri ile alakalandırdığını İngilizlerin düşündüğünü ekledi. Hoyar Miller, iki meseleyi birbiri ile ilişkilendirmenin yanlış olacağı ve bu türden bir baskının kendi kendini bozguna uğratıcı bir nitelik taşıyabileceğini düşünmekteydi. Federal Alman büyükelçisi bunu anladığını ifade etti ve Alman otoritelerinin şimdi bu düşünceyi bir kenara bıraktıkları izlenimini verdi.50
***
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder