ABD'NİN ORTA ASYA POLİTİKASI ve 11 EYLÜL SONRASI YENİ AÇILIMLARI. BÖLÜM 3

 ABD'NİN ORTA ASYA POLİTİKASI ve 11 EYLÜL SONRASI YENİ AÇILIMLARI. BÖLÜM 3

Görüldügü gibi, Ipek Yolu Strateji belgesi esas olarak ABD'nin ve Amerikalı girisimcilerin bölgedeki ekonomik ve ticari çıkarlarının saglanmasını kolaylastıracak bir eksen üzerine oturtulmus, bu ana hat çevresinde ise, 
demokratiklesmenin saglanmasından insan haklarının desteklenmesine kadar , ABD'nin küresellesme tanımına (30) uyan diger unsurlar serpistirilmisti. 

Nitekim, 1999 Ulusal Strateji Belgesi'nde de bölgeye iliskin olarak agırlıklı biçimde üzerinde durulan konular ekonomik nitelikliydi. Baskan Bill Clinton'un tanıklıgıyla 19 Kasım 1999'da Istanbul'da imzalanan Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı Anlasması ve Trans-Hazar Gaz Boru Hattı Deklarasyonu'na atıf yapılan belgede, "Hazar enerji kaynaklarına ve bunların dünya pazarlarına ihraç edilmesine büyük önem veriyoruz. Bunun dünya enerji arzını çesitlendirecegine ve bölge istikrarına katkı saglayacagına inanıyoruz" denilmekte, ayrıca bazı Orta 
Asya ülkelerinin Dünya Ticaret Örgütü'ne üye olmalarının da memnuniyetle karsılandıgı ifade edilmekteydi. (31) 

Esasen Vasington 1995 basından beri Kafkasya ve Orta Asya enerji kaynaklarının Türkiye üzerinden aktarılması yönünde tercihini yapmıstı. Ekim 1998'de, Azerbaycan Uluslararası Petrol Konsorsiyumu içinde yer alan bazı 
sirketlerin, Bakü-Ceyhan hattı konusunda isteksiz davranmaları karsısında ABD yönetimi, bu hattın "maliyetinin yüksekligine ragmen, bölge petrolünün uluslararası pazarlara ulasabilmesi için en iyi yol" oldugu seklinde açıklamalar yaptı. Dahası, ABD Ticaret ve Kalkınma Ajansı, Türk boru hattı sirketi BOTAS'a 823 milyon dolarlık bir yardım yaparak, Bakü-Ceyhan ve Trans-Kafkasya boru hatları konularında ABD'den teknik, mali, hukuki ve çevre konularında uzmanlık hizmeti almasına imkan sagladı. Ardından Ankara'da ABD tarafından Hazar Ticaret Yatırım ve Finansman Merkezi kuruldu. Bu merkezde, ABD Ticaret ve Yatırım Ajansı, Denizötesi Özel Yatırım Sirketleri ve Eximbank temsilcileri görev yapmaya basladılar. ABD yönetiminin Bakü-Ceyhan ve Trans-Hazar hatlarına bu denli destek vermesinin nedeni, hatların ABD ile iyi iliskiler içinde bulunan ülkelerden geçiyor olması ve hatlar sayesinde bu ülkelerin, Batı'nın çıkarları dogrultusunda, birbirlerine daha da yakınlasabilecegi düsüncesiydi. Bu son tahlilde, ABD tarafından desteklenen yönetimlerin Rusya'nın gücüne ve Iran'ın etkisine karsı bölgede dengeleyici bir yapı olusturmaları neticesini verecekti. (32) 

Öte yandan, ABD Savunma Bakanlıgı'nın hazırladıgı 2000 yılı Savunma Strateji Belgesi'nde de yukarıdaki belgelerde yer alan unsurlara dikkat çekildikten sonra, ABD'nin eski Sovyet cumhuriyetlerindeki baslıca amacının bölgenin kitle imha silahlarıyla bunları üretmeye ve fırlatmaya yarayan mekanizmalardan arındırılması oldugu vurgulanmaktaydı. Orta Asya'da yükselen yasadısı silah ve uyusturucu kaçakçılıgı egilimlerinin de altının çizildigi belgede, bu alanların yanı sıra, terörizm ve örgütlü suçlarla mücadelede de ABD'nin Orta Asya devletleriyle yakın isbirligi yapmak arzusunda oldugu belirtilmekteydi. (33) 

Özetle Bill Clinton'un Orta Asya politikası baslıca dört unsur üzerine dayanmaktaydı:  Bölge devletlerinin demokratiklesme ve pazar ekonomisine geçis süreçleri hızlandırılacak ve saglamlastırılacak; Hazar enerji kaynaklarının güvenligi saglanacak, bunun için de buradaki enerji potansiyelinin Rus denetiminde olmayan güzergahlarla dünya pazarlarına aktarılması için projeler gelistirilecek; bölgesel çatısmalar barısçıl yollarla çözüme kavusturulacak; ve Amerikan firmalarının bölgedeki ticari faaliyetleri desteklenecekti. (34) 

3.2. Orta Asya'ya Yönelik Amerikan Yardımları 

ABD, bölgeye yönelik siyasi ve ekonomik hedeflerini gerçeklestirmek maksadıyla, ekonomik yardımları sık sık basvurdugu bir araç olarak kullandı. 

1 Nisan 1992'de Özgürlük Destegi Yasası'nın (Freedom Support Act) 
yürürlüge girmesiyle baslayan ve Clinton'un ikinci dönemi sırasında yogunlasan Amerikan yardımlarının miktarı 1999 sonu itibariyle 2,3 milyar doları astı. (35) ABD yardımları esas olarak iki farklı çerçeve içinde yürütülmekteydi. 
"Ticari Finansman ve Sigortacılık" (Commercial Financing and Insurance) olarak adlandırılan ve daha ziyade bölgede yatırım yapacak Amerikan sirketlerini tesvik etmek ve desteklemek maksadıyla olusturulan birinci çerçeve 
kapsamında, ABD Ihracat-Ithalat Bankası (Eximbank) kredileri ve teminatları, Deniz Ötesi Özel Yatırım Sirketi (OPIC) kredileri, ABD Tarım Bakanlıgı (USDA) satıs ve hibeleri ile ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı (USAID) kredileri yer aldı. Bu çerçevede en büyük yardımı Özbekistan'a yatırım yapacak sirketler ve Özbekistan hükümeti aldı. Bu ülkeyi sırasıyla, Türkmenistan, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan izledi. (Bkz. Tablo-I) (36) Tablo I: 1992-1999 Ticari Finansman ve Sigortacılık Yardımları (Milyon dolar olarak) 

ABD yardımlarının ikinci çerçevesini ise, dogrudan ilgili ülkelere yapılan yardımlar olusturmaktaydı. Bu ikinci çerçeve de iki alt baslıga ayrılmaktaydı. Özgürlük Destegi Yasası çerçevesinde yapılan yardımları içeren birinci alt 
baslık kapsamında, USAID ve çesitli ABD Bakanlık ve ajanslarının yardımları bulunmaktaydı. Bu alt baslık altında yer alan yardımların alanlarını olusturan konuların baslıcaları sunlardı: Enerji etkinligi ve pazar reformu; Çevre politikaları ve Teknolojisi; Saglık; Özel sektör girisimleri; Gıda sistemlerinin yeniden insası; Demokratik reform; Konut sektörü reformu; Ekonomik yeniden insa ve mali reform; Ögrenci-memur mübadelesi ve egitimi; Ticaret bilgilendirme hizmetleri; Amerikan ticaret hizmetleri; Ticaret hukuku gelistirme programı; Nükleer reaktörlerin güvenligi; Silahlanmanın önlenmesi girisimleri; Suç örgütlerine karsı egitim; Barıs Gönüllüleri'nin (Peace Corps) (37) faaliyetleri; Zirai teknik yardımlar. Bes Orta Asya ülkesi için bu kapsamda harcanan para miktarı 632.03 milyon dolardı. Kazakistan 311.57 milyon dolarla ilk sırada gelirken bu ülkeyi, 159.87 milyon dolarla Kırgızistan, 106.23 milyon dolarla Özbekistan, 54.36 milyon dolarla Tacikistan ve 50.23 milyon dolarla Türkmenistan izlemekteydi. (38) (Bkz. Tablo II) 

Ikinci alt baslıkta ise, Özgürlük Destegi Yasası'nın kapsamına girmeyen kalemler yer almaktaydı. Bu çerçevede, ABD Savunma Bakanlıgı üzerinden verilen Ortaklasa Tehdit Azaltma Programı (Cooperative Threat Reduction 
CTR) yardımları; Tarım Bakanlıgı kanalıyla verilen gıda yardımları; Enerji Bakanlıgı üzerinden verilen nükleer enerjinin ve silahların kontrolü konusundaki yardımlar; Dısisleri Bakanlıgı'nın Uluslararası Askerî Degisim ve Egitim

(International Military Exchange and Training IMET) ve silahsızlanma yardımları yer almaktaydı. Söz konusu yardımları alan Orta Asya ülkeleri arasında 253.72 milyon dolarla Kırgızistan ilk sırada gelirken bu ülkeyi, 230.24 milyon dolarla Kazakistan, 183.47 milyon dolarla Tacikistan, 111.23 milyon dolarla Türkmenistan ve 45.81 milyon dolarla Özbekistan izlemekteydi. (39) (Bkz. Tablo II) Tablo II Ülkelere Yardım Programları (Milyon Dolar Olarak) 

Wasington'un bölge ülkelerine yardımları yukarıdakilerle sınırlı kalmadı. Yine 1992-1999 döneminde Clinton yönetimi, Dünya Bankası semsiyesi altında yer alan Uluslararası Yeniden Imar ve Kalkınma Bankası (International 
Bank for Reconstruction and Development IBRD) ve Uluslararası Kalkınma Örgütü (International Development Association IDA) ile Avrupa Yeniden Imar Bankası (European Bank for Reconstruction and Development EBRD) 
nezdinde girisimlerde bulunarak, bu mali örgütlerin diger eski Sovyet cumhuriyetlerine oldugu gibi Orta Asya ülkelerine de kredi açmalarını sagladı. IBRD kriterlerinin altında bir fakirlik düzeyinde bulunan Tacikistan Dünya 
Bankası'nın sadece IDA kredilerinden yararlanırken, diger 4 Orta Asya ülkesi IDA ve IBRD fonlarının ikisinden birden yararlandılar. Bu çerçevede 1999 Haziranından itibaren Kazakistan'a 1 milyar 679 milyon dolar, Kırgızistan'a 
500 milyon dolar, Özbekistan'a 434 milyon dolar, Tacikistan'a 180,3 milyon dolar ve Türkmenistan'a 89,5 milyon dolar Dünya Bankası kredisi açıldı. (40) 

Mart 1991'de, Orta ve Dogu Avrupa'da ekonomik reformları ve demokratik reformları desteklemek maksadıyla kurulan EBRD ise 31 Aralık 1998'den itibaren, Kazakistan'a 364 milyon ECU, Kırgızistan'a 136 milyon ECU, 
Özbekistan'a 394 milyon ECU, Tacikistan'a 13 milyon ECU ve Türkmenistan'a 126 milyon ECU'lük kredi verdi. (41) 

Son olarak, Vasington yönetimi, ABD-Israil Ortak Kalkınma Programı (US-Israel Cooperative Development Program CDP) çerçevesinde de Orta Asya ülkelerine yardım yaptı. 1988'de ABD'nin destegiyle, Israil'in gelismekte olan ülkelere teknik yardım yapabilmesi için kurulan CDP bünyesinde toplanan fonların üçte ikilik kısmını USAID, üçte birini ise Israil Dısisleri Bakanlıgı Kalkınma Destek Birimi (MASHAV) saglamaktaydı. 1999 mali yılı itibariyle 1.7 milyon dolarlık bir bütçeye sahip olan CDP kapsamında, Orta Asya ülkelerinde tarımsal sektöründe çalısanların Israil'de uzmanlık kurslarına katılımı saglandı. Ayrıca tüm bölge ülkelerinde yerinde kurslar düzenlenirken, Kazakistan ve Kırgızistan'da tarımsal ticaret merkezleri kuruldu. Yine ABD'nin mali destegiyle 1985'te kurulan 
ABD-Israil Ortak Kalkınma Arastırma Programı (US-Israel Cooperative Development Research Program CDR) çerçevesinde ise, 1992'den itibaren Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan'a yönelik çalısmalar 
baslatıldı. Asıl olarak kurak toprakların tarımsal üretime açılabilmesi ve sulama tekniklerinin gelistirilmesi konularında projelerin yürütüldügü CDR kapsamında bu ülkelerin arastırmacılarına Israil arastırma enstitülerinde egitim bursları verildi. (42) 

4 CÜ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR.

***