VARLIK VERGİSİ GERÇEĞİ
Arslan Başer Kafaoğlu
Perşembe, 28 Temmuz 2011 14:37
Son Güncelleme Pazar,
01 Ocak 2012 16:44
Varlık Vergisi Gerçeği Arslan Başer Kafaoğlu
Yayınevi: Kaynak Yayınları ISBN: 975-343-343-3
Basım tarihi: Şubat 2002
A. Başer Kafaoğlu bu kitabında, 11 Kasım 1942 yılında çıkarılan " Varlık Vergisi " hakkındaki kanunun uygulanışı ve sonuçlarıyla ilgili tartışmalara ışık tutuyor.
Yazar, Salkım Hanımın Taneleri adıyla yayımlanan kitabın ve aynı isimle kamu olanakları harcanarak çevrilen, ödüllerle donatılan filmin çarpıttığı gerçekleri yerli yerine oturtuyor.
Kafaoğlu, Batı´ nın Türkiye´ye dayattığı azınlık politikalarının bir devamı olan " Varlık Vergisi ile azınlıklara baskı ve zulüm uygulandı " iddialarına karşı, aynı dönem, köylülerin ve emekçilerin çektiği sıkıntıları ve acıları bütün çıplaklığıyla gözler önüne seriyor .
Üç bölümden oluşan kitapta yer alan bazı konu başlıkları şunlardır:
" Savaş Türkiye´yi Dünyadan Koparıyor ",
" Gelir Politikaları ", " Harcama ve KİT Politikaları",
" Büyük Kentlerin Beslenmesi ",
" Varlık Vergisi ",
" Köylüye Vergiyle Binen Yük ",
" Fiyat Mekanizmasıyla Köylüye Ek Yük ",
" Kim, Ne Ödedi? "...
I. SAVAŞ, TÜRKİYE'Yİ DÜNYADAN KOPARIYOR
Savaş Tehlikesinin Yaklaşması
İki Deniz Subayının Romanya Serüveni 24 4 / 25
II. SAVAŞ VE EKONOMİMİZ 25
A. Savaş ve Ekonomi 26
B. Terk Edilen İsabetli Politikalar-Enflasyon 27
C. Çöken Yerel Yönetim Maliyesi 30
D. Vergi Sistemi de Çöküyor 31
E. Giderlerin Hızla Artısı 32
F. Ekonominin Genel Durumu 34
Sonuç 36
İKİNCİ BÖLÜM
I. GELİR POLİTİKALARI
Savaş Nasıl Finanse Edildi? 38
A. Dönemin Vergileri 39
B. Cari Vergi Uygulamalarının Sonuçları 45
C. Ne Yapılabilirdi? 47
II. HARCAMA VE KIT POLİTİKALARI 52
Ne Yapılabilirdi? . 54
III. BÜYÜK KENTLERİN BESLENMESİ 55
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 56
VARLIK VERGİSİ 56
Yasa ve Vergi Tekniği 56
Basın. Vergiyi Genellikle Beğendi 57
Niçin En Çok Gayrimüslimden? 59
Vergi Nasıl Yasalaştı, Nasıl Uygulandı? 61
Güdülen Hedeflere Ne Kadar Yaklaşıldı? 63
İs Sahiplerinin Türkiye'den Kaçtığı İddiası 64
Ülkenin ve Köylünün Acıklı Durumu 66
Köylü Enflasyonu 68
I. KÖYLÜYE VERGİ İLE BİNEN YÜK 69
Hayvanlar Vergisi 69
Toprak Mahsulleri Vergisi 69
II. FİYAT MEKANİZMASIYLA KÖYLÜYE EK YÜK 72
Maaşsız Askerlik 74
III. KİM, NE ÖDEDİ? 75
Acaba Bunları Hangi Gruplar Yüklendi? 75
Dolaylı Vergiler 77
Varlık Vergisi ve Toprak Mahsulleri Vergisi'nin Tahakkuk Usullerinin Tartışılması 80
EKLER 83
EK 1: VARLIK VERGİSİ VE DEVLET ADAMLIĞI 85
EK 2: SALKIM HANIM: TERSİNE TARİH! 88
EK 3: SALKIM... SALKIM... TRT'LEME... 95
EK 4: VARLIK VERGİSİ HAKKINDA KANUN 100
EK 5: VARLIK VERGİSİ KANUNU'NA EK KANUN 107
EK 6: BAKAYANIN TERKİNİ HAKKINDA KANUN 108
EK 7: 1. MÜKELLEFLERİN TESPİTİ VE
İŞ MAHALLERİNE GÖNDERİLMESİ 109
2. MÜKELLEFLERİN ÇALIŞTIRILMASI 112
ÖZ YAŞAM ÖYKÜSÜ 115
Bu kitabı İkinci Dünya Savası'nın en ağır yükünü taşıyan köylü kadınlarımıza, bugüne kadar kimsenin farkına varmadığı özverilerine, bu ulusun sade bir bireyi olarak
duyduğum şükran ve minnet duygularımı ifade edebilmek için yazdım.
ÖNSÖZ YERİNE
1949 yılında Siyasal Bilgiler okulunu bitirdim. Memurluk yaşamımın ilk yılları sönük geçti. Sonra 1951 yılında giriş sınavını kazanarak Maliye Bakanlığı Hesap Uzman Yardımcısı oldum. İstanbul'da görev verdiğim ilk yılda iş dünyası Varlık Vergisi'nin taze anıları içindeydi. Varlık Vergisi uygulamasında en çetin görevi
Maliye Bakanlığı Teftiş Heyeti yüklenmişti, bizim grubumuzdaki kıdemliler de bazı görevler almışlardı. Aslında ne Maliye Müfettişleri, ne de bizim kıdemlilerimiz bu anılarından konuşmak istemezlerdi. Bir kötülüğe zorunlu olarak karıştırılmış olmakla, aslında öfkeliydiler bu konuda.
Uzmanların bugün de çalıştığı Karaköy'deki binasında üçüncü katta bir Büyük Salon vardı. İşten artan zamanlarda burada buluşur, sağdan solda konuşurduk.
Aslında benim yaşımdaki arkadaşların bu salondan epeyce anıları vardır. Salonun bizim dönemlerdeki bülbülleri rahmetli Tuğrul Bora , yine rahmetli İsmail Ertan ,
bir de Ramazan Göçmen idi. Vergicilik dışında günlük olaylarda konuşulurdu. En çok konuşulan da, o yılların genç iktidarı Demokrat Parti ile CHP arasındaki çekişmelerin yorumları, lig maçları olurdu. Lig maçları konuşulurken Beşiktaş'ın eski yıldızlarından Faruk ağabey de (Bilginoğlu) gelir ve zengin futbol anılarıyla bizi büyülerdi. Ayrıca bir de Küçük Salon vardı. Genellikle Hayrullah Korgan, Cemil Uzunoğlu, Necati Karsel, Halûk Uğurlu gibi daha kıdemli üstadlarımız orada sohbet ederlerdi.
Her iki salonda da yukarıda anlatılanlar dışında birçok mali, siyasi konu üzerinde söz açılırdı da, yakın anıları hâlâ sıcak Varlık Vergisi'nden söz açıldığını
bir tek istisna dışında anımsamıyorum.
Karşı binanın alt katında Maliye Müfettişleri Grubu vardı. Ağabeyim Maliye Müfettişi olduğu için ziyaretine giderdim. Orada Varlık Vergisi uygulamasına katılmış Nezih Sirel, Necmi Tansu, Münir Mostar, Barık Uluğ gibi kıdemli müfettişlerle konuşurduk çeşitli konuları. Her iki kurulda, Varlık Vergisi konusunun, olayın çok yakın zamanda olmasına rağmen, konuşulduğunu anımsamıyorum.
Her iki Örgüt.
Varlık Vergisi uygulamasında parlak bir sınav verip, basında ve kamuoyunda övgü ve itibar görmüşlerdi. Böylesine her şeyin, uygulayıcılarının takdirine bırakılmış konularda, dürüst bir uygulayıcı notunu almak kolay değildi.
Özellikle uygulamanın en sorumlu görevlerinin verildiği müfettişler, doğrusu Türk Bürokrasisi için yıllarca övünülecek bir sınav başarısı vermişlerdi
(Hesap Uzmanları Kurulu, Merkez'e bağlı bir birim olarak Varlık Vergisi'nden daha sonra kuruldu).
Ben Hesap Uzman Yardımcısı olduğumda, gerek Teftiş ve gerekse Hesap Uzmanları Kurulu, Kazanç Vergisi yerine getirilen Gelir Vergisi Reform yasalarının başarıya ulaştırılması çalışmaları içindeydi. Reform yasaları 1950 yılında yürürlüğe girmişti ve henüz ben kurula girdiğimde (Şubat 1951) ilk gelir ve kurumlar vergileri yıllık bildirimleri yapılmamıştı. Ve heyecanla bekleniyordu. Bu yeni yasalardan her iki kurul çok umutluydu. Ama Mart ve Nisan'da ilk beyanlar verildi. Sonuç büyük bir hayal kırıklığı getiriyordu. Özellikle, Hesap Uzmanları Kurulu'nda hayal kırıklığı ve üzüntü derindi. Gelir Vergisi Reform yasalarının hazırlığında görevde bulunan Maliye Bakanları Şevket Adalan olsun, İsmail Rüştü Aksal olsun, eski bir maliye müfettişi idiler. Ancak bu kurulun çalışma kapasitesini düşürmemek için olacak hazırlıklarda daha çok Hesap Uzmanlarından yararlanmışlardı. Reformun stratejisi, o yıllar Türkiye'de ders okutan büyük Alman iktisatçısı Prof. Neumark ile Hesap Uzmanları Kurulu'nun, bu kurul durdukça anılardan düşmeyecek üyesi, büyük insan Ali Alaybek tarafından çizilmişti. Hatta büyük kısmıyla Reformun ana çizgilerini rahmetli Alaybek çizmişti denilebilir.
Rahmetli Rasim Saydar
Reform Komisyonu'nun 1943'ten beri üyesiydi. Kanunlar şekillendikçe, hatta TBMM geçmeden Vergi Daireleri'nin eğitimine başlanmış ve burada da işi kurul yüklenmişti. Yasalar çıktıkça nasıl uygulanacağını anlatan izahnameler, yine kurul üyeleri İhsan Gürsan, İlyas Seçkin, Muzaffer Egesoy gibi uzmanlarca kaleme alınmıştı. Eğitim konularında Mehmet Ali Adalan, Adil Yücefer ve Muhtar Güredin rehberliğinde çalışılmaya başlanmıştı. O günlerde TV yoktu; fakat radyolar çok etkiliydi. Devlet radyolarında, Vergi Reformu'nun anlatılması için oldukça geniş saatler ayrılmıştı. Bu saatlerde Sabri Kayralcı, Sezai Kurdoğlu, İlyas Seçkin ve Tarık Hatusil son derece duru açıklamalarla aydınlık saçıyorlardı. Ayrıca her defterdarlıkta danışma büroları açılmıştı. Bir gün, bu kursa devam eden bir memurun konuşmasına rastlantıyla tanık oldum:
"Birader orada bize ders veren uzmanı görsen şaşırır kalırsın. Adam sadece muhasebe ve maliye bilmekle kalmamış. Ayakkabıcı geliyor onun nasıl çalıştığını biliyor.
Şekerciyle şekerci, kumaşçıyla adeta kumaşçı, kuyumcuyla kuyumcu gibi konuşuyor. Nerede öğrenmiş, nasıl öğrenmiş bütün bunları? Bir de böylesi bilgi sahibiyken öylesine alçak gönüllü, sorma..."
Kısaca içine girdiğim ve hâlâ oradaki çalışmalarımla övündüğüm, kurul kendi çocuğu öldürülmüş ya da sakat bırakılmış bir annenin kızgınlığına benzer duygular içine girmişti.
Uzmanlar arasında sakin olanlar pek azdı. Bunlar arasında Ali Alaybek anılmaya değer. Üstadımız Gelir Vergisi'nin zamanla oturacağına inanıyordu.
Kısa sürede aksaklıklar olabilirdi, hatta mutlaka olacaktı. Sabırla, akılla, bilimle düzeltmeler yapılarak, ama hiç öfkeye ve benzer duygulara kapılmadan, o düşük tarifelerle (en düşük oran yüzde beş, en yüksek oran yüzde 35) yola devam edilmeliydi. Ama o bilge adamın bu öğütleri bile hiddet uyandırıyordu. Kolay değildi; o yıl ilk kez bütçe milyar liraya sığmamış, bir milyar eşiği aşılmıştı. Beyannameli mükellefler beyanlarına bakılırsa, sadece 155 milyon ödeyecek lerdi. Doğrusu kızmamak elde değildi. Bu kızgınlığın, hem TBMM'de ve hem de Maliye Bürokrasisi'ndeki sonuçları, çalışmasına başladığım
20. Yüzyılda Türkiye iktisat Tarihi kitabında anlatılacaktır. Buraya, Varlık Vergisi'nin ilk kez bu günlerde Maliye Bürokrasisi'nde konuşulmaya başlandığını anlatmak için geldim.
İnsanlar ve insan toplulukları, umutlarını kıran olaylarda, çok üzüldükleri dönemlerde, geçmişe bakıp oralarda işlenen hatalara yanarlar. Hele o hataları kendileri değil de başkaları işlemişse, herşeyi o hata ile açıklamayı yeğ tutarlar. Bu nedenle, grubumuzda, Varlık Vergisi ile yapılan hatalar ve Varlık Vergisi anıları konuşulmaya başlandı.
Hiç unutmam bir gün, Küçük Salon'da bizden oldukça kıdemli bir hesap uzmanı yüksek sesle anlatıyordu, bir gelir vergisi yükümlüsünün kendisine söylediklerini
aktarıyordu:
"Varlık Vergisi'nde altın yumurtlayan tavuğu kestiler. Şimdi akıllanan tavuklar yumurtalarını kolay kolay vermeyecekler. R... Bey, vermem yumurtamı öyle kolayca..."
Konuşma hemen hemen salonu dolduran herkesçe onaylanıyordu. Gelir ve Kurumlar Vergisi'ndeki düşük performansın suçunu, -eski iktidarların, kuşkusuz büyük teknik hatalarıyla da dolu- Varlık Vergisi'ne yüklemek... Bu iyi fikirdi ve hükümetle onu destekleyen basınca hemen sahip çıkıldı. İste o sıralarda piyasayı ayağa kaldıran bir kitap yayımlandı.
Varlık Vergisi Faciası.
Kitabın yazarı, verginin uygulanmasında en çok payı olan eski İstanbul Defterdarı Faik Ökte'ydi. Ökte daha sonra Maliye Bakanlığı Teftiş Heyeti Başkanlığı'na atanmış ve oradan emekli olmuştu. İstanbul'da bir mali müşavirlik bürosu açmıştı ve memurken söyleyip yazamadıklarını bu kitaba dökmüştü. Kitap ilgi görerek bu konudaki tartışmaları alevlendirdi.
Kitabın Önsöz'ünde Faik Ökte söyle yazıyordu: " Varlık Vergisi Cumhuriyet mali tarihinin yüz kızartan bir sahifesidir. ''
Bu verginin tatbikinde benimle beraber çalışan arkadaşlarımın çoğu ondan nefret ederler ve ceninin gömülmesini isterler.
Ben bu fikirde değilim. Bu faciada siyaset adamlarının, memurların, mükelleflerin karşılıklı rolleri, hataları, ıstırapları vardır: onları olduğu gibi belirtmek, bu faciayı bütün çıplaklığıyla meydana çıkarmak ve bu suretle benzeri yeni yeni faciaların tekrarlanmasına mani olmaya çalışmak hepimize düsen vazifedir.
" Ben bu kitabı, iste bunun için yazıyorum. Kitabın tetkikinden anlaşılacağı veçhile, bu vergi bir siyaset adamının dimağından doğmuştur; teknik servislerin bunda hiçbir dahli yoktur.
Memleketimizin bünyesi bu çeşit siyaset adamlarının doğmasına, daha doğrusu, siyaset adamlarının bu gibi ucubeler doğurmasına müsaittir. Bu sebeple, bu faciayı gömmektense, bilakis açmak ve meydana çıkarmak daha faydalı olur. Kitapta CHP, sadece Varlık Vergisi nedeniyle değil, bütün ekonomi siyasetiyle ağır biçimde eleştiriliyordu.
Adeta iktidardaki Demokrat Parti'ye malzeme verecek yöndeydi. Ne var ki, DP, bu malzemeye pek yüz vermedi. Çünkü onun liderlerinin silmek istedikleri kişi,
yani İnönü, bu olayla hiç bağlanmış değildi. Suç varsa yoksa zamanın Başbakanı Şükrü Saraçoğlu 'na yükleniyordu. Bu nedenle kitabın yazdıklarıyla çok ilgilenmediler.
Ama bir umutları vardı; belki Saraçoğlu bu ağır suçlamalara karşı söyle bir savunmaya geçebilirdi: "
O devrin mutlak Egemeni İnönü'ydü. Böyle büyük bir olaya onun haberi ve talimatı olmadan başvurulabilir miydi? "
Aslında böyle bir savunma, inandırıcı da olabilirdi. Gerçekten devletin savaş yıllarındaki egemeni İsmet İnönü'ydü. DP iktidarı, Saraçoğlu'ndan böyle bir beyan yapılmasının umudu içinde, onun dışarıda tedavi gördüğü yerden dönmesini bekledi. Saraçoğlu daha yurda döndüğü vapurun merdivenlerinde gazetelerin soru yağmuruyla karşılandı.
Ona Varlık Vergisi'nin kimler tarafından telkin edildiği soruldu; yanıt, son derece yalındı: " Eser benimdir. O kadar benimdir ki, bugün aynı mevkide, aynı mali şartlarla karşılaşırsam, bu kanunun tecrübelerinden aldığımız dersleri de göz önünde tutarak, bir yenisini yapmakla tereddüt etmem."*
DP liderleri ve medya için işin " Zevki! " kaçmıştı. DP hükümeti ve o günlerde çoğunluğu DP'yi tutan basın, bu nedenle işe boş verdi.
Faik Ökte kamuoyu ilgisinden uzak kaldı, üstelik bir bilirkişilik skandalına karıştı. Varlık Vergisi tartışmaları da gündemden düştü. Ta 2000 yıllarına kadar.
2000'li yıllara girerken ülke çeşitli haksız saldırılara uğrama durumuyla karşı karşıya geldi. En büyük eleştiri ve yerme Türk ve Müslüman olmayanlara yapılan zulüm ve ayrımdı. Kürtlere ve Kürtlerin çoğunlukta olduğu bölgelere Türk devletince oldukça ayrım ve hukuk dışı baskılar yapıldığı iddiaları ile yetinilmeyip, 85 yıl önce uygulanan Ermeni Tehciri gündeme getiriliyordu.
Bazı ulusal ve yerel parlamentolar Türkiye devletinin Ermeni Tehcirini kabul (itiraf) etmesi yolunda kararları alırken, siyasette ağırlığı olan bir yazar, 60 yıl önce kabul edilip uygulanan Varlık Vergisinde gayrimüslümlere zulüm yapıldığını, kuskusuz edebi bakımdan nefisliği yadsınamayacak bir kitapla anlatıyordu: Salkım Hanımın Taneleri. Yılmaz Karakoyunlu cidden hünerli bir yazar. Kitap kısa sürede birçok baskı yaptı. Aslında bu iddia, ülkemizi zayıf düşürme gayretleri içinde olanların ekmeğine yağ sürmekten başka bir şey değildi. Durup durup hep Müslüman olmayan yurttaşlarımızın haksızlığa uğradığı belirtiliyordu. Ama haksızlığa uğrayan sadece onlar mıydı?
* Bkz. bu kitapta. Hasan Pulur'un yazısı. Ek 1, s.85.
1942 yılında üniversite ve lise mezunları 38 ay askerlik yaparken; memur, isçi ve emekçiler ağır bir enflasyonla gelirlerinin üçte ikisini yitirirken; bazı genç ve orta yaşlılarımız dört yıl askerlik yaparken; bunlar, ne o zaman ne de daha sonra dile getirilmedi, yazıya dökülmedi.
Hele o Köylülerin Çektikleri!..
Ülkemiz aydınları ve bilim adamları, köylülerimizin ve hele elleri öpülecek köylü kadınlarımızın uğradığı ve çektiği haddini aşmış haksızlıkları fark etmediler bile. Eğer bugün bağımsız bir devlet olarak yasıyorsak; bunu en çok, çocuğunun kundağını sırtına sarmış tarladan biçtiği ekinleri (askerdeki kocasının hasreti yüreğini kanatırken, kör olası sıtma nöbetleriyle tüm vücudu titrerken) kağnılarla köyün harman yerine taşıyan, döğenle daneyi samandan ayıran, uygun rüzgâr gelince savuran köylü kadınlarına borçluyuz. Varlık Vergisi'nde yapılan haksızlıklar üzerinde bu kadar kâğıt, mürekkep harcarken her birinin destansı özverilerine tanık olduğum elleri öpülesi bu bacılarımızın özverilerine ve acılı yaşamlarına dair, gereği kadar demiyorum, çünkü gereği kadarına ne kâğıt, ne insanların ömrü yeter- hiçbir anlatıma rastlamayışımı ben büyük bir
kadirbilmezlik sayarım hep.
Bu nedenle Faik Ökte'nin kitabının alevlendirdiği tartışmalara, köylü bacılarımızın katlandığı onca azabı dile getiren yazılarla katılmayı, o günlerde çok istedim.
Ama buna cüret edemedim. Bunun bir nedeni de, edebi yapıt verme konusundaki yeti eksikliğim oldu.
Ancak Yılmaz Karakoyunlu'nun kitabı, ( SALKIM HANIMIN TANELERİ FİLMİ SEYREDİNİZ ) Salkım Hanımın Taneleri esas alınarak, hem de kamu olanakları harcanarak çevrilen ve ödüllerle donatılan aynı isimli bir filmle sinemalarda on binlerce insana Varlık Vergisi konusunda, azınlıklara hükümetimizin Hitlerimsi gaddarlıklar yaptığı anlatılmaya çalışılması hız kazanınca dayanamadım. Hamide, Şehriban, Hikmet, Şaziye, Elbis, Yeter ablaların çektiklerini anlatmaya niyet ettim.
Aslında İkinci Dünya Savası'nın sürdüğü yıllarda her sınıf ve gruptan yurttaşlar ( İstifçi ve o zamanın ünlü deyimiyle Muhtekirler, Karaborsacılar , bir de toprak ağaları dışında) büyük sıkıntı çekmiştir. Kent emekçileri, altı yıla kadar varan sürelerle çadırlı, barınma olanakları sınırlı ordugâhlarda askerlik yaptılar.
Varlık Vergisi'ni ödemeyen yükümlülerinin gönderildiği Aşkale'nin berbat yaşam koşullarından çok söz edilmiştir.
Ama yüz binlerce ana evladı.
Aşkale'den çok beter sınır kasabalarında askerlik yapıyordu. 1910, 1911 ve 1912 doğumlular üç kez askere alındılar ve çoğu da bu yerlerdeki bazısı çadırlı ordugâhlarda vatan borcunu ödediler. Çoluk çocuğunun geçimi için çalışan esnaf, topraksız ya da az topraklı köylüler askere gidince geride kalanlar büyük sıkıntılar çektiler.
Büyük kentlerde, özellikle İstanbul'da karneyle verilen ekmek o kadar azaltıldı ki, sofradan aç kalkma, her günkü yaşam biçimi oldu. Sıkıntı çeken sadece Varlık Vergisi mükellefleri değildi; Karadeniz Bölgesi'nde halk süpürge tohumu yemeye başladı. Köylerde sıtma, Karadeniz kasabalarında ve İstanbul'da eksik beslenme ve ilaçsızlıktan akciğer hastalıkları yaygınlaştı.
İstanbul ve Ankara'da Birinci Dünya Savaşı'ndan beri unutulan Tifüs hastalığından ölenler oldu. Salgın zorlukla önlenebildi. Sadece bir savaş olgusuyla izah edilemezdi bütün bu sıkıntılar. Üç baskı yapan Enflasyon kitabımda buna değindim, bu kitapta daha genişçe ele alacağım.
Umarım bu konular ilginizi çekecek, Varlık Vergisi'nde azınlıklara zulüm edebiyatı hiç olmazsa bu gerçeklerin deşilmesine yol açarsa mutlu olurum.
..
