12 TEMMUZ BEYANNAMESİ’NİN TÜRK SİYASİ TARİHİNDEKİ YERİ ETKİSİ VE ÖNEMİ.
Fehmi AKIN *
* Yrd. Doç. Dr., Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, 03200 AFYONKARAHİSAR.
Sosyal Bilimler Dergisi
ÖZET
DP kurulduktan sonra bir süre iktidar partisinin hoşgörüsüyle karşılassa da, belediye seçimlerini boykot etmesi ve umulanın üzerinde bir örgütlenme başarısı göstermesi üzerine iktidar partisinin ona karşı tutumu giderek sertleşmiştir. Gerginliğin doruga çıkması üzerine İnönü devreye girmiş ve iki parti arasında ara buluculuğa soyunmuştur. Cumhurbaşkanı İnönü, Tarihe “12 Temmuz Beyannamesi” olarak geçen bildirisiyle muhalefetin de iktidar partisinin koşulları içinde çalışacagı güvencesini vermiş ve çok partili dizgenin süreğenliğini sağlamıştır.
Anahtar Kelimeler: Demokrat Parti, Cumhuriyet Halk Partisi, 12 Temmuz Beyannamesi, İsmet İnönü, Celal Bayar,
***
GiRİŞ;
Demokrat Parti (DP) 7 Ocak 1946’da kuruldu. 1946 Mayısında yapılan belediye seçimlerini boykot etse de 21 Temmuz 1946’da yapılan erken genel seçimlere katılarak 66 milletvekili çıkardı. Kurulmasından tam bir yıl sonra birinci büyük kongresini yaptı. 7 Ocak 1946’dan 12 Temmuz 1947 Beyannamesine degin geçen bir buçuk yıllık süre DP ile iktidar partisi
CHP arasında zaman zaman siddetini artıran gerginliklere sahne oldu. Bu makalede önce 12 Temmuz’a giden süreç ele alınmıs, sonra da beyannamenin sonuçları üzerinde durulmustur.
12 Temmuz Beyannamesi
DP Birinci Büyük Kongresi ve hemen ardından yapılan Muhtar seçimlerinden kısa bir süre sonra iki parti arasında adım adım tırmanan gerginlik “Aldogan Olayı”ndan sonra1 zirveye ulastı. İnönü, 6 Haziran’da, İngiltere’den yeni dönmş olan Fuat Köprülü’yü telefonla arayarak kendisiyle görüsmek istedigini söyledi. İki saat süren görüsmede Köprülü, İngiltere izlenimlerini anlattı2, sonra da Türkiye’deki iç politika konusuna girdi. Köprülü’nün en çok yakındıgı konu, yöneticilerin baskısıdır. Köprülü ayrıca, halkı ayaklandırma gibi, ihtilale tesvik etme gibi konuların siddetle aleyhinde oldugunu ekledi.
Bu arada, DP Ankara İl Baskanı Üzeyir Avunduk ve İşadamı Vehbi Koç’un iki parti arasında arabuluculuk girisiminde bulundugu görülmektedir.
İnönü, Avunduk ve Koç’la görüstügünü, daha sonra da 7 Haziran’da Bayar’a randevu verdigini anılarında anlatır3. Bayar, görüsme sırasında yine yöneticilerin baskısına degindi. Partisine mensup olanların dövüldügünü, tehdit edildigini, islerinden çıkarıldıgını anlattı. Muhtar seçimleri sırasında yasanan olayları gündeme getirdi. 21 Temmuz seçimlerinden sözederek yüzlerce milletvekilinin kendilerinden haksız olarak alındıgını söyledi. nönü’nün buna, bazı haksızlıkların olmu olabilecegi, ancak bunların Meclis’teki komisyonlarda görüsülüp karara
baglandıgı biçiminde karsı çıktıgı görülüyor. nönü bir de Bayar’a “Meclis çogunlugunu haklı olarak CHP’nin kazanmı oldugundan süpheniz var mı?”
sorusunu yöneltince Bayar’ın, zaten yeteri kadar aday göstermediklerini, dolayısıyla çogunlugun CHP’de olacagını söylemesi anlamlıdır4. Bayar, aynı
görüsmede, partisine hakim oldugunu, asırıların hakkından gelecek güce sahip oldugunu belirtmiştir.
Bayar bir de, ordunun politikaya karıstırılmasının tümüyle aleyhinde oldugunu göstermeye çalısmıstır. İnönü, görüsmenin sonunda bir çıkar yol bulmaya
çalısacagını ve görüsmelerin sürecegini söylüyor5. İnönü, Bayar’la görüsmesinin hemen ardından Peker’le bir araya geldi ve Bayar’ın “bundan sonra baskı
yapılmayacagı” yolunda bir genelge çıkarılmasını arzu ettigini hatırlattı. Peker’in ise buna yanasmadıgını ve kendisine, simdilik görüsmelerin kesilmesinin
daha dogru olacagını söyledigini aktarıyor İnönü 6.
11 Haziran’da nönü, Bayar’la yeniden bir araya geldi ve yakınma konularını hükümet kanadına ilettigini söyledi. nönü, ayrıca bundan sonraki görüsmenin iki tarafın da hazır bulundugu bir biçimde yapılması önerisinde bulundu ve Bayar, bu öneriyi yerinde buldu. 14 Haziran’da bu dogrultuda taraflar bir araya geldi. Görüsmede iktidar kanadını Peker’le birlikte CHP Genel Baskan Yardımcısı Mümtaz Ökmen temsil ediyordu. Bayar ise yalnız gelmeyi yeglemisti7. Basta İnönü, iki tarafı da dinleyip bir çıkar yol bulmayı amaçladıgını söyledi. Sonra Bayar söz aldı. Bayar, her zaman oldugu gibi en büyük sorunun yöneticilerin baskısı oldugundan dem vurdu. Yakındıkları konular hakkında iktidarın hiçbir islem yapmadıgını söyledi. Basbakan ise, bunun dogru olmadıgını, sikayetlerin üzerine gidildigini fakat yüzde 90’ının dogru çıkmadıgını ifade etti. Ökmen de onu onayladı. Basbakan ayrıca, muhalefetin ihtilal metotlarından yakındı. “Üç aya, altı aya kadar iktidara gelecegiz. Nasıl gelecegiz, geldigimiz zaman görürsünüz” gibi sözlerin baska anlamı olamayacagını söyledi. Bayar, bu iddiaları siddetle reddetti ve söz konusu ihtilal iddialarına dayanak olusturan olayların seçimlerin hemen ertesinde yasanan “infial”lerden ibaret oldugunu vurguladı8.
İnönü ise, iki tarafın da söylediklerinin önemli oldugunun altını çizerek yine de anlasmaya engel bir durum görmedigini söyledi.
İnönü, bu sırada Peker’e, Bayar’ı hosnut etmek için ne yapılabilecegini sordu ise de Peker’den tatmin edici bir yanıt alamadı. Görüsmenin özeti sudur:
Bayar, sikayet konularını sıralayarak, hükümetten, baskı yapılmayacagına iliskin bir genelge yayınlamasını istemektedir. Peker ise, böyle bir genelgenin
simdiye dek baskı yapıldıgı anlamı çıkarılabilecek bir itiraf gibi anlasılmasından korkmaktadır. İki taraf arasındaki diyalog bu noktada tıkanma göstermektedir. nönü ise, Bayar’ın bütün hırçınlıgına ve Peker’in de bütün vurdumduymaz tavırlarına ragmen pes etmemekte ve iki taraf arasında ortak noktalar bulmaya çalısarak, sonuna kadar hakemlik tutumunu sürdüreceginin isaretlerini vermektedir.
İnönü ile Bayar arasındaki dördüncü görüsme 17 Haziran tarihlidir.
Bu görüsme Bayar’ın istegi üzerine yapılmıstır9. Bayar, görüsmeye daha önceki görüsmelerini arkadaslarına anlattıgını söyleyerek baslamıs, partili arkadasları nın oynadıgı hakemlik rolünden dolayı nönü’ye minnet ve sükranlarını sunduklarını belirtmistir. Bayar, ardından baskı iddialarını ve hükümet tarafından kamuoyuna bir açıklamada bulunulması isteginin arkasında durduklarını yinelemistir. Ancak, Bayar, İnönü’nün, böyle bir açıklamanın soru-cevap biçiminde yapılması istegine çekince koymustur. Bayar bu endisesini su sekilde belirtmistir: “Kanun dısı hareket, ihtilal tesebbüsleri düsünmüyoruz demek bile gücüme gidiyor”10 . İnönü’nün Bayar’a bu noktada hak verdigi anlasılıyor. İnönü’nün “tatilde ne yapacaksınız?” sorusundan sonra “mitingler olacak mı?” diye de sorması, mitinglerin iktidarca etkili bir yöntem olarak kabul edildigi biçiminde yorumlanabilir. Öte yandan muhalefet kanadında, Bayar’la İnönü arasında yapılan bu görüsmelerin DP’nin tabanında “muvazaa” seklinde
algılanmaması için bir çaba içine girildigi de görülmektedir. nönü, Bayar’ın kendisini oyalanıyor olarak gördügünü, bu yüzden de kendisini örgüte
“yürüdügümüz yolda devam edecegiz” anlamında genelgeler göndermek zorunda hissettigini belirtiyor11 .
İnönü’yle Bayar arasındaki besinci görüsme 20 Haziran 1947’de bu kez İnönü’nün istegi üzerine gerçeklesmistir. İnönü Bayar’a, konustuklarını
Peker’e aktardıgını söyledi. Peker’in iki parti arasındaki iliskilerden övgüyle söz ettigini belirtti. Bayar ise buna, henüz fiili bir sonuca ulasamadıkları biçiminde karsılık verdi. İnönü, geçmisteki olayların sürekli gündeme getirilmesinin yanlıslıgından bahsetti. “Siz baskıdan sikayetçisiniz. Yani çalısma emniyeti istiyorsunuz. Hükümet sizin ihtilal metotları takip ettiginizi ileri sürüyor. İlk isimiz, bu iki nokta üzerinde arada bir emniyet kurulmasıdır” dedi12 . İnönü, görüsmeler sürerken gösterdigi anlayı ve hosgörünün, muhataplarında, yalnız kendilerini haklı görmek egiliminin güçlenmesine neden oldugundan yakınmaktadır13 . İnönü, Bayar’ın bir yandan kendisiyle görüsürken, bir yandan da örgütünün heyecanını gönderdigi genelgelerle ayakta tutma çabalarını yadırgadıgını saklamamaktadır. İnönü, Bayar’la yaptıgı görüsmelerin kamuoyunda yanlı yorumlara yol açmaması için bir tebli yayımlamıstır. İnönü, tebliginde, Bayar’la memleket sorunları etrafında görüstüklerini, görüsmenin ardından Bayar’ın “Cumhurbaskanından baskının kaldırılması için delaletlerini rica ettim. Herhalde hükümetle görüstükten sonra olacak, baskının kaldırılacagını hükümetin vadettigini söylediler” dedigini, sonra da muhalefet liderinin Sivas’a hareket ettigini belirtmistir14 . İnönü, H. Suphi Tanrıöver’i Bayar’la görüsmesi için görevlendirmis, Tanrıöver de Bayar’la görüsmesini İnönü’ye aktarmıstır. Tanrıöver, Bayar’ın ardından Köprülü ile de bir görüsme
yapmıstır. Görüsmede, nönü’nün partiler arasındaki arabuluculuk tutumunun takdire sayan oldugu yinelenmis. Köprülü, karsılarında CHP gibi bir partinin bulunmaması durumunda bir yıl bile dayanamayacaklarını söylemis. Çünkü, DP’nin içinde “ihtiras adamları, muvazenesizler, kötü ruhlu ve hesapsız unsurlar” vardır15 .
Bayar, bu arada, 27 Haziran’da Sivas’ta halka yönelik bir konusma yaptı16 . Bayar, her zaman yaptıgı gibi, Sivas’taki konusmasına da, Sivas’lıları överek basladı. Bayar’a göre, “Sivas ve Sivas’lılar, mazideki tarihi medeniyet eserleriyle birlikte Türk inkılabının temelinin kendi sehirlerinde atılmı olmasıyla da haklı olarak ögünebilirler”. Bayar, yurttasların siyasal görüsleri yüzünden baskılara ugramaması gerektigini, DP iktidara geldiginde bu ilkeyi içtenlikle uygulayacagını söyledi. Bayar, radyonun ve halkevlerinin yalnızca iktidar partisine hizmet ettiginden yakındı ve esit muamele istedi. Bayar’a göre, memleketin çıkarı DP Kongresinde alınan Hürriyet Misakı kararları geregince Meclis’ten çekilmeyi gerektirirse bunda tereddüt edilmeyecektir. Suikast, hükümet darbesi gibi seyler asla akıllarından geçmiş degildir. Bayar, son zamanlarda İnönü ve Peker’le yaptıgı görüsmelere temas etti ve Peker’e, partinin kurulusundan bu yana geçirilen asamaları ve zorlukları anlattıgını ve bunların çözümünü istedigini belirtti. Bayar’a göre Peker, DP’nin hükümetin düsmanlıgına maruz kalmadıgını düsünmektedir ve hükümetin DP’ye karsı tarafsız davrandıgı kanısındadır17 . Bayar, bir de her zaman oldugu gibi, devlet baskanı ile parti baskanının aynı kiside birlesmemesi geregi üzerinde durmustur. Bayar’a göre Atatürk, Serbest Fırka zamanında Ben particilere karsı bitarafım. Reisicumhur oldugum müddetçe partinin reisligini yapmayacagım. Bu vazifeyi bilfiil İsmet Pasa görecektir” anlamına gelen bir söz söylemi ve böylelikle geçmiste hayırlı bir yol açmıs. Bayar, aynı tutumu Atatürk’ün ardılından da beklemektedir18 .
İnönü, 5 Temmuz’da Bayar’la bir kez daha görüstü. Bu görüsmede, muhalefetin İnönü’den bekledigi hakemlik müdahalesinin içerigi üzerinde duruldu. İnönü’nün düsündügü formül, simdiye kadarki durumun hikaye edilmesi ve güvenceleri de içeren dileklerin kagıda dökülmesidir19 .
İnönü ile Bayar, 7 Temmuz günü bir kez daha görüstüler20 . Bu görüsmede kamuoyuna duyurulacak bildirinin biçimlendigi anlasılıyor.
İnönü, tasarladıgı bildiri metnini Bayar’a verdi21 .
Bu arada Bayar ile Peker arasında karsılıklı demeç düellosu basına yansımaktadır. Peker, Bayar’ın Sivas konusmasına sert bir sekilde karsılık
verdi22 . Bayar ise Peker’in bu açıklamasıyla, iç politikada memleket ve dünya sartlarının gereklerini yerine getirme yeteneginden uzak oldugunu
ortaya koydugunu söyledi23 .
İnönü, Bayar’ı 10 Temmuz günü yeniden kabul etmis, bu görüsmede “beyanname” üzerinde uzlasmaya varılmıstır. nönü’den beyanname
örnegini alan Bayar, DP Genel dare Kurulunu toplantıya çagırdı. Bayar, toplantıda o güne dek yaptıgı görüsmeleri anlattı ve bildiri örnegini okudu.
Bu noktada DP önde gelenleri ikiye ayrıldı. Üyelerin bir bölümü bildiriyi olumlu karsılarken, bir bölümü de karsı çıkıyordu. Partideki ılımlı kanat, bildirinin DP’ye yönelik baskıyı ortadan kaldırması bakımından yararlı olacagını vurguluyorlardı. “Müfrit”ler ise, nönü’nün devlet baskanlıgı ile parti baskanlıgından hiç birisini bırakmadan demokrasi oynamak istedigini iddia ediyor ve bildirinin kabul edilmemesini, görüsmelerin kesilmesini istiyorlardı24. Yusuf Kemal Tengirsenk, Ahmet Tahtakılıç ve Ahmet Oguz partideki asırıları temsil ediyorlardı. DP’nin kurucuları ise, ılımlı kanattandı ve Bayar’ın bunlara dahil olması güçlerini artırıyordu. Toplantının ilerleyen bölümlerinde Tengirsenk’in dısındaki asırıların yumusadıgı anlasılıyor.
Ancak asırılar, bildiri metninde ufak tefek bir takım degisiklikler yaptırmayı basarıyorlar. Bildirinin sonuna ise, “beyanatın nesrinden önce basbakanla
muhalif parti lideri görmüslerdir” kaydının konması çogunlukla benimseniyor25. Aykırı kalan tek kisi Yusuf Kemal Tengirsenk’tir26 .
“12 Temmuz Beyannamesi” adıyla ünlenen bildiri, 11 Temmuz günü radyoya ve Ajans’a verilmis, 12 Temmuz günü ise ulusal gazetelerde yayımlanmıstır27 . nönü’nün bu bildirisi, muhalefete verilen güvenceler açısından çok önemlidir. İnönü, bildiride önce, iktidar ve muhalefet kanadıyla yapmı oldugu görüsmeleri hikaye etmis, sonra da iki taraftan beklentilerini açıga vurmustur. nönü, bildirinin amacını, iki taraf arasında dügümlenen iliskileri yansız konumuyla çözmek olarak açıklıyor. Ona göre, suasamada kimin haklı kimin haksız oldugunu ortaya koymanın bir yararı yoktur.
İnönü, asırıya kaçmakla birlikte iki tarafın da yakınmalarında haklılık payı oldugu kanaatini tasımaktadır. İnönü’nün bu sözlerinden, Peker’e ragmen, muhalefetin dillendirdigi baskı iddialarını kabul ettigi anlamı çıkıyor. İnönü, iki partiye de esit uzaklıkta oldugunu, “ihtilalci bir tesekkül degil, bir kanuni siyasi partinin metotları ile çalısan muhalif partinin, iktidar partisi sartları içinde çalısmasını saglamak gerekir” sözleriyle ortaya koyuyor28 . İnönü’ye göre, “mesru ve kanuni siyasi partilere karsı tarafsız ve esit muamele mecburiyeti, siyasi hayat emniyetinin temel sartıdır”. Ancak siyasi partiler de, mensuplarının ya da öyle görünen özel amaç sahiplerinin “sirretliklerini pervasız olarak tesirsiz bırakmak hususunda” dikkat göstermelidirler. İnönü’nün varmak istedigi sonuç, iki partinin birbirlerine güven duymalarını saglamaktır. “Muhalefet, teminat içinde yasayacak ve iktidarın kendisini ezmek niyetinde olmadıgından müsterih olacaktır. İktidar, muhalefetin kanun haklarından baska bir sey düsünmediginden emin bulunacaktır”. Bu sözlerden de anlasıldıgı
gibi, 12 Temmuz Bildirisi, ülkenin geri dönülmez bir biçimde çok partili yasama geçmiş oldugunu ortaya koyan bir belge niteligindedir. İnönü, 1959 yılında
Akis’ten Hamdi Avcıglu’nun, Türkiye’de çok partili yasama geçilmesinin asamaları hakkında sordugu bir soruya su yanıtı vermistir: “Demokratik
hayata geçmek kararımızın ciddiyetine inanılmak için oldukça zaman geçmistir. DP’nin kurulmasından sonra da endiseleri yenmek için uzun müddet sabır ve yardım göstermemiz lüzumlu olmustur. Kararın dönülmez tabiatta oldugu anlasıldıktan sonra, gittikçe artan bir siyasi cesaret havası yayılmıstır. Ölçülerin kaçtıgı, sabırların tükendigi devreye girmistik. 1947 hakiki bir buhran noktasıdır. Ümitsizlik asikar bir hale geldigi zaman 12 Temmuz Beyannamesiyle demokrasi hayatının yerlesmesi için kat’i tedbir tarafımızdan alınmıştır”29 .
Muhalefete en yetkili agız tarafından güvence verilmistir. nönü bu bildirisiyle muhalefetin kurumsallasmasına çok önemli bir katkıda bulunmustur.
Bildiriden sonra, iki parti arasındaki iliskilerin tümüyle bahar havasına girdigi sanılmamalıdır. DP yönetiminin, içindeki “müfrit”leri zaptetmek için tuttugu
iki yönlü politikanın bundan sonra da sürdügü görülüyor. İnönü’nün ise partiler üstü konumunu iyice kanıksadıgı bir döneme giriliyor.
Beyannamenin Yankıları ve Sonuçları
Bildirinin yayımlanmasından sonra, parti baskanlıgından çekilecegi söylentileri ortalıkta dolasmaya baslayınca İnönü, bunu yalanlama geregi duydu 30.
CHP zmir Bölge Müfettisi Kamran Örs’ün Genel Merkeze yazdıgı 18 Temmuz 1947 tarihli raporda Örs, bildirinin İzmir ve çevresinde uyandırdıgı yankıları anlatmıstır31 . DP’liler, İnönü’nün yüksek hakemliginden dolayı sevinçlidir. “Her vesile ile edep ve terbiye sınırlarını asan zehirli ve mütecaviz dillerini kısmıslardır”. Rapora göre bildiri, tarafsızlar üzerinde olumlu bir etki yapmı olsa da, CHP’ye mensup olanlar üzerinde o denli olumlu bir izlenim bırakmamıstır. Çünkü CHP’liler, İnönü’nün Genel Baskanlıktan ayrılmasını istememektedirler. “DP’lilerin İnönü’yü “harp dısı” ilan etmesi yani ona dokunulamayacagına hükmetmesi ise, bundan sonra hücumların, kin ve husumetlerin bir taraftan CHP’ye, öte yandan Peker Hükümetine yönelmesine neden olacaktır.” DP’lilerin istedikleri yasalar Meclis’ten geçerse, bu kez de, “eski kanunlarla bu
Meclis’in devamı demokratik sayılamaz” savıyla Meclis’in yenilenmesi mücadelesine baslayacaklardır. Örs’e göre, nönü’nün, Parti Baskanlıgından
ayrılma düsüncesinin kendisinin içten isteginden çok, Bayar’ın baskısı sonucu olustugu hakkında DP’lilerin sasmaz bir kanaatı vardır. İnönü’nün
Genel Baskanlıktan ayrılmasının, DP’nin daha anlayıslı ve daha makul bir dogrultuda ilerlemesine yardımı dokunacagı kuskuludur. Ayrıca, eger bu
çekilme gerçeklesecek olursa, üç sene sonraki seçimde CHP iktidarı kaybedecektir. Öte yandan bu çekilme, örgütün bünyesinde siddetli bir kriz
doguracaktır. “İlk zamanlarda, dagılmalar, firarlar olacaktır, bocalama olacaktır. Fakat kalanlar daha mütecanis ve daha mistik bir baglanısla partiyi
kuvvetlendirmeye çalısacaklardır.” Örs’e göre, eger, bundan sonraki seçimi DP kazanır da, çok zayıf bir olasılıkla nönü’yü cumhurbaskanı yapmak
isterlerse, İnönü’nün bunu kabul etmeyerek azınlıkta kalan partisinin basına geçmesi gerekir. Bu durum, CHP’yi kısa zamanda iktidara götürecek en
kestirme yoldur.
Anlasıldıgı kadarıyla, 12 Temmuz Beyannamesi, CHP’liler arasında, İnönü’nün Genel Baskanlıktan ayrılacagı ve parti gelecek seçimlerde iktidarı kaybetse bile devletin basında kalmaya devam etmeyi düsündügü yolunda kuskular uyanmasına neden olmuştur.
12 Temmuz niçin önemlidir? Çünkü bu tarih, iki parti arasındaki gerginligin yerini yumusamaya bırakmaya basladıgı tarihtir. İnönü, açıkça arabuluculuga soyunmus, CHP Genel Baskanı olmasına ragmen iki partiye de esit uzaklıkta duracagına iliskin söz vermistir. Öte yandan bu tarih, iki partide de asırıların güç yitirdigi ve partilerinden dıslanmasına kadar varan bir sürecin baslangıcını olusturması itibariyle de önemlidir. Ancak içeride bu olup bitenleri dı iliskilerden soyut degerlendiremeyiz. İçerideki bu gelismeler, ABD ile iliskilerdeki ilerleme ve yardım kararı çıkmasıyla kosut degerlendirilmelidir. Beyannamenin imzalandıgı gün Ankara’da, ABD ile Türkiye arasında ABD’nin Türkiye’ye yapacagı yardıma iliskin bir anlasma imzalanması rastlantı degildir.
12 Temmuz, nönü’nün CHP Genel Baskanı gibi degil, Cumhurbaskanı gibi davrandıgı bir olaydır. 12 Temmuz’la nönü, partilerüstü bir durusla iki partiye de esit uzaklıkta oldugunu ifade etti. 12 Temmuz ile yönetenler çok partili süreci tescil ettiler ve muhalefetin sürekliligini güvence altına aldılar. Yani 12 Temmuz, geçi sürecinin geri dönülemez bir süreç haline dönüstügünün bir belgesidir. 12 Temmuz ile ülkedeki ihtilal havası ortadan kalktı. Siyasi tansiyon yumusadı. Bu aynı zamanda adı konmamı bir siyasi sözleşmedir.
12 Temmuz’la muhalefetin yasal yöntemlerle çalısması durumunda iktidar partisinin olanakları içinde etkinlikte bulunabilecegi belirtildi.
Böylece mesru olmayan muhalefete izin verilmeyecegi açıkça vurgulanmı oldu. Hangi muhalefetin mesru oldugunu belirleme yetkisi ise, iktidar seçkinlerine aitti. Mesru olduguna karar verilen muhalefet, rejimin varlıgını tehlikeye düsürmeyecegine inanılan muhalefetti. Dolayısıyla ne irtica anlamındaki saga, ne de komünist sola yasama sansı verilmedi. Sol ise konjonktürel olarak asırı saga göre bile daha sanssız bir konumdaydı.
Erogul’un deyisiyle halk, siyaset sahnesine, ancak sınıf bilincinin gelismesi yasaklanarak kabul edildi32 . Bir diger husus da, CHP’nin muhalefetin
varlıgını kendisi için tehlikeli görmedigini deklare etmi olmasıdır33 .
12 Temmuz’dan önce DP, halkın destegini arkasına almak suretiyle hükümete baskı kurmaya çalıstıysa da, beyannameden sonra isteklerini daha
çok Meclis yoluyla gerçeklestirmeye özen gösterdi34 .
12 Temmuz’dan sonra nönü, (özellikle 1947 Kurultayında) yetkilerini fiilen Genel Baskan Vekiline bırakarak daha partiler üstü bir konuma geçmeye çalıstı. Belki iktidarı kaybederse Cumhurbaskanı olarak kalmanın hesaplarını yapıyordu 35 . İnönü, daha sonraları 1 Kasım 1949’da Meclis’i açı konusmasında 12 Temmuz Beyannamesi’nin iktidarla muhalefetin karsılıklı yükümlülüklerini ve sorumluluklarını ifade etmek için yazıldıgını ve iyi sonuçlar verdigini söylemistir. İnönü, bu bildirinin tek taraflı bir borç senedi gibi anlaşılmasının niteliğine ve yazılı amacına aykırı olduğunu belirtmiştir 36 .
Bayar daha sonra 1949 yılında bildiri hakkında sunları demistir: “12 Temmuz Beyannamesi... 21 Temmuz seçimlerindeki hareketin ve ondan sonra Recep Peker Hükümetinin tedhi ve tazyik politikasının yürüyemeyecegine dair olan kanaatin ifadesidir... Bu beyanname sırasında bizim karsımıza iki yol çıkmı idi. Birisi ihtilal yolu idi, igtisa ve isyan yolu idi. İkinci yol, memlekette istikrarı muhafaza ederekten müskül dahi olsa, zaman kaybetmek bahis mevzuu dahi olsa istikrar yolu idi. Bizler sizlere itimat ederek ikinci yolu seçtik... Eger beyannameyi reddetseydik elimize ne geçecekti? Kabul ettik... Simdi onlar, bizim reddettigimiz takdirde düsecegimiz vaziyete düsmek istidadındadırlar... Her seyi o günkü sartlarında mütalaa etmek lazımdır”37. Menderes de, bildiriden sonra DP’nin tuttugu yolun haklılıgını, 15 Subat 1948 tarihli zmir konusmasında söyle ifade etmistir: “12 Temmuz’dan sonra bizim sadece taktigimiz degismistir. Daha evvel bize karsı siddetle hareket edenlere misli ile mukabeleden
çekinmedik... Artık karsı taraftan bize hücum ve taarruz gelmiyordu ki, biz hücum ve taarruzlarda bulunalım.” Menderes, ayrıca DP’nin taktiginin
isabetini, sıkıyönetimin kaldırılmı olması ve valilerin degismesini örnek göstererek destekliyor38 .
12 Temmuz Bildirisinin en önemli sonuçlarından birisi, iki partide de asırıların tasfiye edilme sürecini baslatmı olmasıdır. Aslında bu sürecin daha nönü ile Bayar arasındaki görüsmeler devam ederken, Haziran ayında basladıgı da söylenebilir. Haziran’da DP Haysiyet Divanı, Dr. Mustafa Kentli’nin partiden çıkarılmasına, General Rasim Altu ve Harun Dikmen’e ihtar cezası verilmesine karar verdi39 . 12 Temmuz’la birlikte muhalefetin iyice mesruiyet kazanmasında, DP’den ayrılan “müfrit”lerin tutumunun da etkisi oldu. DP’den ayrılan bu kisiler, kurdukları olusumlarla, DP’yi “merkez”e çekmi oldular.
Bu bildiriyle iktidar, muhalefetin varlıgına tahammül etmeyi, onunla bir arada yasamayı kabul ediyordu. Bu arada nönü, çıktıgı dogu gezisine DP’li Nuri Özsan’ı da götürdü. nönü, bu gezisinde yaptıgı konusmalarda, partiler arasındaki iliskilerin iyilestirilmesi geregi üzerinde durdu ve gittigi yerler de DP merkezlerini de ziyaret etti. Böylece bir yılı askın bir savasımdan sonra artık DP, iktidar tarafında tahammül edilen bir muhalefet olarak güçleniyordu. Ancak bu güçlenme, beraberinde kimi sakıncalar da dogurmus, DP’nin içindeki sertlik yanlıları, DP yönetimini İnönü ile isbirligi yapmakla suçlamışlardır40 .
Beyannamenin İktidar ve Muhalefet Partisi Üzerindeki Etkileri
12 Temmuz’un CHP üzerindeki etkisi, Peker’in başbakanlık tan çekilmesi ve muhalefete karsı ılımlı bir politika izlenmesini savunan grubun partide etkili bir duruma gelmesi oldu. Peker’in 12 Temmuz Beyannamesi’yle muhalefetin yüreklendirilmesinden ve İnönü’nün hükümetin islerine karısmasından rahatsız oldugu biliniyordu. 26 Agustos 1947’de Peker, CHP Meclis Grubundan güvenoyu istedi. 35 kisi aleyhte oy verdi 41.
Bu hareket bu kisilerin sayısından hareketle “ 35’ler Hareketi” olarak tarihe geçti. Bu kisilerin İnönü’yle sıkı ilişki içinde olmaları kuvvetle muhtemeldir.
35 güvenoyu eksigine ragmen Peker istifa etmedi ve karsı atak olarak hükümette kimi üyeleri degistirmek için Meclis Grubu’ndan izin istedi. Bu kez aleyhte oy kullananların sayısı 47’ye ulasınca 9 Eylül 1947’de İnönü’ye istifasını sunmak zorunda kaldı. nönü, hükümeti kurma görevini Hasan Saka’ya verdi. Peker ise, Aralık 1947’deki Kurultay’da genel baskanlık yarısında neredeyse hiç oy alamadı. Ardından Genel Baskan Vekilligine adaylıgını koydu. Bu seçimde oylarını bir miktar artırdıysa da İnönü’nün adayı Hilmi Uran’a karsı yenilgiye ugradı. Peker’in tasfiyesiyle kosut ve e zamanlı olarak Falih Rıfkı da yıllardır sürdürdügü Ulus basyazarlıgı görevinden ayrıldı.
Beyannamenin DP üzerinde hemen yıkıcı bir etki yapmadıgı görülüyor. DP’nin içindeki hareketlilik, Aralık 1947’de hükümetin milletvekili maaslarına zam yapılması yolundaki önerisiyle siddetlendi. DP, grup kararı alarak, önerinin reddedilmesine karar verdi fakat Kemal Silivrili bu karara uymayarak kabul oyu verdi. Silivrili’ye göre, aslında DP yöneticileri bu farkı almak istiyorlar fakat nasıl olsa onların hayır oyuna ragmen öneri geçecegi için siyasal bir taktik olarak muhalefet ediyorlardı42 . Hatta, Köprülü’nün “kırmızı oylar sandıga, paralar cebe” dedigi her yerde konusuluyordu. Öneri Meclis’te kabul edildikten sonra, DP Genel Merkezi, maaş farklarının partiye verilmesini istedi. Bir kısım milletvekilleri bu çagrıya uymadı. Öte yandan DP Meclis Grubu, grup yöneticilerini istifa etmiş sayarak yenilerini seçmeye karar verdi43 . Yapılan seçimde Köprülü,
yeniden Meclis Grubu ikinci baskanlıgını kazanamadı. Bunun üzerine Bayar da Meclis Grup Baskanlıgından istifa ettigini duyurdu44. Ardından DP Genel
İdare Kurulu, parti-içi dayanısmayı zayıflattıkları savıyla be milletvekilini Haysiyet Divanı’na verdi. Haysiyet Divanı da bu milletvekillerinin partiden
ihracına karar verdi. Bu milletvekilleri sunlardır: Osman Nuri Köni, Necati Erdem, Mithat Sakaroglu, Sadık Aldogan ve Kemal Silivrili 45. Genel İdare
Kurulu’nun altı üyesi bu kararı boykot amacıyla GİK’ten istifa ettiler ancak onlar da Haysiyet Divanı’nın kararıyla partiden ihraç edilmekten kurtulamadılar46 .
Bu çıkarılmalardan sonra DP’nin milletvekili sayısı 31’e indi. DP’den ayrılanların bir kısmı Millet Partisi’ni kurdular47 .
Partinin baskanlıgına da Hikmet Bayur’u getirdiler. Bir kısım milletvekilleri de Müstakil Demokratlar Grubu adıyla bir olusum kurdular.
Bu grup da bir süre sonra Millet Partisi’ne katıldı. Millet Partisi, yayın organı olan Kudret gazetesi aracılıgıyla hem CHP’ye, hem de DP’ye saldırıyordu.
DP’ye saldırılarının baslıca konusunu, bu partinin bir “muvazaa” eseri oldugu suçlaması olusturuyordu.
Bayar’ın DP’yi kurmadan önce, İnönü’yle görüsmesi bu suçlamaların dayanak noktasıydı. Bu görüsmede, Bayar’ın İnönü’ye kurulacak parti hakkında
garantiler verdigi ve gizli pazarlıklar yapıldıgı ileri sürülüyordu. K. Öner de anılarında, DP’nin iktidarın izni ve hosgörüsü dahilinde kuruldugunu ve DP’ye
girmeden önce “muvazaa” haberleri aldıgını iddia ediyor48 . Ancak bu kisilerin neden DP’nin bünyesinde yer alırken degil de, partiden ayrıldıktan sonra
bu iddiaları dillendirmeye basladıkları sorulmaya deger. İnönü’nün DP kurulur ken bazı sözler aldıgı zaten anılarında yazılan bir husustur. Bunun dısında İnönü ve Bayar arasında, Serbest Fırka olayında oldugu gibi bir danısıklılık olmadıgı söylenebilir. Çünkü Atatürk ile Okyar arasındaki iliskiyle nönü ve Bayar arasındaki iliski aynı degildir49 . Yani İnönü, Bayar’a “muvazaa” ile parti kurdurtacak bir konumda degildi.
SONUÇ
İktidar kanadında Basbakan Peker, asırıları temsil ediyor ve karsıt partiye ödün vermeye yanasmıyordu. Sonuçta nönü, Aralık 1946’da oldugu
gibi yeniden devreye girdi ve arabuluculuga soyundu. nönü bu amaçla Basbakan Peker’i ve muhalefet lideri Bayar’ı bir araya getirdi. Yaklasık bir
ay süren görüsmeler sonunda İnönü, “12 Temmuz Beyannamesi” adıyla ünlenen bildiriyi yayımladı. DP’nin 12 Temmuz Beyannamesi’yle resmiyet
kazandıgı ve varlıgını güvence altına aldıgı söylenebilir. DP’nin kurumsallasmasında bildirinin çok önemli yeri vardır. Bildiri muhalefete
önemli mevziler kazandırdı ve çok partili süreci bir daha geri dönülemez biçimde saglamlastırdı. Her iki partideki asırılar ya partilerinden ayrıldılar ya
da etkisizlestirildiler. DP’den ayrılanlar kurdukları olusumlarla ve temsil ettikleri asırı sagcı fikirlerle DP’yi merkeze çekmi oldular.
12 Temmuz Beyannamesi, hem geriye dönüsün artık olanaksız oldugunu belgelemis, hem de iktidar-muhalefet iliskilerinde yeni bir çıgır
açmıstır. 12 Temmuz Beyannamesi, muhalefetin mesruiyetini ve kurumsallasmasını güçlendiren bir belge olarak kabul edilebilir. Ancak
yukarıda anılan yasal düzenlemelerle bu mesruiyet daha da güçlendirilebilirdi ki, bu da geçi sürecinde adım adım yapılmıştır.
Örneğin sıkıyönetim, Aralık 1947’de temelli kaldırıldı. İdare amirlerine, mıntıkaları içinde, emniyet ve asayi bakımından süpheli kabul ettigi
kimseleri 3 aya kadar varan süreyle nezarette bulundurma yetkisi veren 4 Temmuz 1934 tarih ve 2559 sayılı Polis Vazife ve Selahiyetleri
Kanunu’nun 18. maddesi, 2 Şubat 1948 tarih ve 5188 sayılı yasayla degistirildi. İstiklal Mahkemeleri Kanunu ise, 4 Mayıs 1949’da çıkarılan
5384 sayılı yasa ile yürürlükten kaldırıldı. Muhalefetin sürekli üzerinde durdugu adil ve serbest seçim yasasına ise 1950 Şubatı’ nda kavuşuldu.
EK _ 12 Temmuz Beyannamesi (Cumhurbaskanı İsmet İnönü tarafından 12 Temmuz 1947 tarihinde yayımlanmıstır.)
Hükümet Reisiyle ve Muhalefet Lideri ile son günlerde memleketin iç durumu üzerindeki konusmalarımı ve bu hususta kanaatlerimi ve fikirlerimi söylemek zamanı gelmiştir.
7 Haziran tarihinde görüsmek üzere çagırdıgım Bay Celâl Bayar bana, Demokrat Partinin, idare mekanizmasının baskısı altında bulundugunu beyan ve sikayet etti. Haberdar ettigim Basbakan aynı mevzuları daha evvel aralarında görüstüklerini hikaye ederek, böyle bir baskının olmadıgını, idare mekanizması nın memleketin huzurunu bozacak mahiyette tahriklere karsı çok güç durumda kaldıgını beyan eyledi. Bundan sonra, iki tarafı bir arada dinlemek için 14 Haziran tarihli bulusmayı tanzim ettim. Basbakan ve yardımcısı Devlet Bakanı ile Demokrat Parti Baskanı hazır bulundular. İki taraf arasında karsılıklı tartısma içinde iki buçuk saat devam eden bu konusma, basladıgı noktada bitti. Demokrat Parti Baskanı, partisinin baskı altında bulundugu noktasında ısrar ve partisinin kanun dısı maksatlar ve ihtilal usulleri takip ettigine dair ihtimalleri reddetti. Hükümet Reisi, idare mekanizmasının baskı yaptıgı iddiasını kabul etmeyecegini ve sikayet vesikalarını tetkik ve takibe hazır oldugunu tekrar söyledi ve muhalif partinin çalısma usullerini düzeltmesi lazım oldugu iddiasında kaldı.
17 Haziran tarihinde Bay Bayar’ı tekrar kabul ettim. Bana vaziyeti arkadasları ile görüstügünü, benim durumuma karsı tesekkürle mütehassis olduklarını söyledikten sonra, baskı vardır kanaatında olduklarını teyit eyledi. Bunun üzerine, iki defa görüstügüm Basbakan, iktidar partisi ile muhalefet partisinin Büyük Meclisteki münasebetleri ve karsılıklı çalısmaları yolunda hayırlı terakkiler oldugunu takdirle söyledikten sonra, “biz de kendimize düsen vazifeleri sadakatla ifa edecegiz, size söz veriyorum.” dedi ve iki ay sonra Büyük Millet Meclisi toplanıncaya kadar partilerin münasebetlerinde itimadı artıran terakkiler olacagına ümidi kuvvetli oldugunu ilave eyledi.
Bu beyanatı Bayar’a 24 Haziran tarihinde naklettim. Bay Bayar bana, fiili neticeye intizar edilmesi lazım gelecegini bildirdi. Bundan sonraki tartışmalar, muhalefet liderinin Sivas nutkunda ve Hükümet reisinin 2 Temmuz tarihli beyanatında ve ondan sonraki karsılıklı cevaplarda görülmüştür. Vaziyet hülasa olunursa, iki taraf sikayetlerinde ve savunmasında ısrar etmi ve siddetli tartısmalar esnasında karsılıklı iyi niyetlerinin ifadesi olan bazı tatmin edici parçalar hatırda kalmıstır. Siyasi havayı yumusatan bir iyilik olmak üzere, dertleri bilenlerin kendilerinden, karsı tarafı teskin edici tedbirler alacakları ümidi uyanmıstır. Bunun dısında olarak durum, muhalefet partisi liderinin “fiili bir netice bekleme” seklinde ifade ettigi hükümde görülür. Yani, bir baska türlü söylenirse vaziyet, karsılıklı iddialar bakımından dügüm halini muhafaza etmistir.
Simdi ben bu dügümü çözmeye çalısacagım. İki tarafın sikayet ve müdafaaları nın delillerini tafsil etmekte faide görmüyorum. Zaten bunlar umumi efkarca da kafi derecede bilinmektedir. Gördüm ki taraflardan hangisinin haksız, yahut hangisi daha evvel karsısını kırmaya baslamı oldugunu aramakta da fayda yoktur. Ben, idare mekanizmasının baskı yaptıgını hükümet reisinin kabul etmemesini bir teminat ifadesi olarak aldım ve bunu Bay Bayar’a söyledim. Ben, muhalefet liderinin kanun dısı maksatlar ve metotlar isnadını reddetmesini, muhalif parti çalısması için şart olan kanun içinde kalmak esasının göz önünde tutulduguna ve tutulacagına dair tatmin edici bir teminat olarak kabul ettim ve Basbakana bunu söyledim.
Her iki tarafla uzun konusmalardan çıkardıgım bu neticelere inanmak istiyorum ve inanıyorum. Bizi bu inanısa getiren bugünkü durumu, memlekette siyasi partilerin çalısıp gelisecegine kati ümit veren en mühim merhale sayıyorum. Simdiye kadar, memlekette geçen iktidar ve muhalefet tecrübesinin muvaffak olmamasını bir seneden beri geçirdigimiz tecrübelere onların dayanamamı ve bugünkü siyasi durumu elde edememi olmalarında görüyorum. Benim kanaatimce, bir buçuk seneden beri geçirdigimiz tecrübeler agır ve bazen ümit kırıcı olmustur. Ama gelecek için her türlü ümitleri haklı çıkaracak bir muvaffakiyet de temin edilmistir. Bu durumu muhafaza etmek ve onun gelismesini saglamak, iktidar ve muhalefet partilerinin vazifeleri olmak lazım gelir.
Gelecek için tedbirler, benim kabul ettigim gibi, su noktadan hareket etmekle bulunabilir. Benim bu son dinledigim karsılıklı sikayetler içinde
mübalaga payı ne olursa olsun, hakikat payı da vardır. htilalci bir tesekkül degil, bir kanuni siyasi partinin metodları ile çalısan muhalif partinin, iktidar
partisi sartları içinde çalısmasını temin etmek lazımdır. Bu zeminde ben, devlet reisi olarak kendimi her iki partiye karsı müsavi derecede vazifeli gördüm.
İdare mekanizması, yani valilerimiz ve maiyetleri bir seneden beri çok agır bir tecrübe geçirmislerdir. Öyle zamanlar oldu ki, memlekette hükümetin mevcut olup olmadıgı bile süphe götürür idi.
Sorumlu hükümetin huzur ve asayi vazifesi münakasa götürmez. Fakat, mesru ve kanuni siyasi partilere karsı tarafsız, esit muamele mecburiyeti, siyasi hayat emniyetinin temel sartıdır. Bu arada, siyasi partilere mensup olan veya görünen hususi maksat sahiplerinin sirretliklerini pervasız olarak tesirsiz bırakmak hususunda partilerin dikkat göstermeleri icap eder. Siyasi partilerin hangisi i basına gelirse gelsin, onlar, idare mekanizmasında çalısanların haklarına ve itibarlarına karsı adaletli bir zihniyette olacaklarına inandıracaklardır.
Zannediyorum ki, hükümet reisi ile muhalefet lideri arasında son tartısma, iki tarafı sebat ettikleri noktadan ayırmak gayretine düsmeksizin, her iki tarafın bekledikleri seyleri söylemi ve temin etmi oluyorum.
Vatandaslarıma, hükümetle ve iktidar partisi ile muhalefet arasında görüsme ve araya girme safhalarını oldugu gibi anlatmı oldugumu ümidi ederim.
Varmak istedigim netice, baslıca iki parti arasında temel sartın yani emniyetin yerlesmesidir. Bu emniyet, bir bakımdan memleketin emniyeti manasını tasıdıgı için gözümde çok ehemmiyetlidir. Muhalefet, teminat içinde yasayacak ve iktidarın kendisini ezmek niyetinde olmadıgından müsterih olacaktır. İktidar, muhalefetin kanun haklarından baska bir sey düsünmediginden müsterih bulunacaktır. Büyük vatanda kütlesi ise, iktidarın su partinin veya öteki partinin elinde bulunması ihtimalini vicdan rahalıgı ile düsünebilecektir. Bu neticeye varmak için karsılastıgım güçlükler, çok zaman yalnız ruhi mahiyette olan âmillerdir. Bu güçlükleri yenmek için siyasi hayatımızı idare eden, iktidarda ve muhalefetteki liderlerin samimi yardımlarını isterim.
Bu beyanatımı, neşrinden önce başbakanla muhalefet lideri görmüşlerdir. (Kaynak: Ulus, 12 Temmuz 1947)
KAYNAKÇA
Agaoglu, Samet ; Siyasi Günlük, (Yay. Haz. Cemil Koçak), 2. (1993) Baskı, letisim Yay., İstanbul.
Avcıoglu, Hamdi ; “Çok Partili Hayatın Ondördüncü Yılında (1959) İnönü ile Mülakat”, Akis, Cilt XVI, Sayı 269, 22 Eylül.
Baban, Cihad (1970) ; Politika Galerisi (Büstler ve Portreler), Remzi Kitabevi, İstanbul.
Bayar, Celal (Tarihsiz) ; Basvekilim Adnan Menderes, (Der. İsmet Bozdag), Birinci Basım, Baha Matbaası, İstanbul.
Bozdag, İsmet (1975) ; Demokrat Parti ve Ötekiler, Kervan Yay., İstanbul.
Cihan, Ali Rıza (Der.) (1993) ; İsmet nönü’nün TBMM’deki Konusmaları (1920-1973), , Cilt 2, TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yay., No.57, Ankara.
Çavdar, Tevfik (1983) ; “Demokrat Parti”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 8, İletisim Yay., İstanbul.
Derin, Haldun (1995) ; Çankaya Özel Kalemini Anımsarken (19331951), (Yay. Haz. Cemil Koçak), Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul.
Erogul, Cem (1997) ; Anatüzeye Ankara. Giris, Besinci Bası, İmaj Yay.,
Esirci, Sükrü (1967) ; Menderes Diyor ki, Birinci Kitap, (7 Ocak 1946-14 Mayıs 1950), Demokrasi Yay., İstanbul.
Gologlu, Mahmut ; Demokrasiye Geçi 1946-1950, Kaynak Yay., (1982) İstanbul.
İnönü, İsmet (2001) ; Defterler (1919-1973), Cilt 1, (Haz. Ahmet Demirel), Yapı Kredi Yay., 1. Baskı, İstanbul.
Kara, Nihal (1982) ; Türkiye’de Çok Partili Sisteme Geçi Kararı (1945), Yayımlanmamı Doktora Tezi, Ankara Ü. Siyasal Bilg. Fak.
Karpat, Kemal (1996) ; Türk Demokrasi Tarihi, Afa Yay., stanbul.
Öner, Kenan (1948) ; Siyasi Hatıralarım ve Bizde Demokrasi, Osmanbey Matbaası, İstanbul.
Toker, Metin (1990) ; Tek Partiden Çok Partiye (1944-1950), Bilgi Yay., Ankara.
Turgut, Nükhet (1984) ; Siyasal Muhalefet, (Batı Demokrasileri-Sosyalist Ülkeler-Türkiye), Birey ve Toplum Yay., Ankara.
Uran, Hilmi (1959) ; Hatıralarım, Ayyıldız Matbaası, Ankara. Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, 490 01 165 658 1.
Vatan, Ulus, Cumhuriyet ve Tanin Gazeteleri
DİPNOTLAR;
1 DP Milletvekili Sadık Aldogan, meclis kürsüsünden, o zaman yürürlükte olan sıkıyönetimin “Mutlakiyet idaresine rahmet okutacak zalimane bir idare
tarzı” oldugunu söyleyince meclis başkanlıgı sözlerini geri almasını istedi. Aldogan buna yanasmayınca 15 gün süreyle meclisten çıkarma cezası aldı.
2 10 Mayıs 1947’de Meclis’ten bir delege heyeti, İngiltere’ye iyi niyet ziyaretinde bulundu. Heyette CHP’den H. C. Yalçın, N. Erim, N. Esat Sümer, Fuat Sirmen, Esat Uras ve Sait Odyak, DP’den ise, F. Köprülü ve Enis Akaygen yer alıyordu. Ulus, 11 Mayıs 1947. Yolculuk sırasında Erim’le Köprülü arasında sıcak bir diyalog kurulmu ve partiler arasında daha ılımlı bir siyaset izlenmesi gerektigi konusunda görüş birligine varılmıştır. Dönüste İnönü, heyetin tamamını Çankaya’ya yemege çagırarak iki parti arasındaki buzların erimesine katkıda bulunmuştur. İsmet İNÖNÜ, Defterler (1919-1973), Cilt 1, (Haz. Ahmet DEMİREL), Yapı Kredi Yay., 1. Baskı, İstanbul, Aralık 2001, s.456. Köprülü’nün Londra gezisinde N. Erim’le “Can Ciger Kuzu Sarması” olması ve Londra’da verdigi demeçler Tahtakılıç ve arkadaslarını rahatsız etmistir. Cihad BABAN, Politika Galerisi (Büstler ve Portreler), Remzi Kitabevi, İstanbul, 1970, s.421.
3 İNÖNÜ, A.g.e., s.454.
4 A.g.e., s.455.
5 A.g.e., s.455.
6 A.g.e., s.456. Her ne kadar Bayar ile Peker arasında ciddi anlasmazlık noktaları görülüyorsa da Bayar anılarında Peker’i hayırla anıyor. Bayar anılarında, Peker’in hükümet
üyeleri ve kurtuluş Şavasına katılmı bazı yüksek rütbeli eski askerlerle birlikte bir toplantı yaptıgını ve bu toplantıda DP’nin kapatılmasının gündeme geldigini
anlatır. Bakanlardan biri, Bayar ve Maresal’in mahkemeye verilmesi kosuluyla DP’nin kapatılmasından yana oldugunu söylemiş.
Peker ise bu öneriye, DP’yi kuran insanların vatansever ve namuslu insanlar oldukları, onlardan memlekete bir kötülük gelmesine imkan olmadıgı gerekçesini
ileri sürerek karşı çıkmıs. Bayar bunu aktardıktan sonra, siyasi mücadeleleri sırasında ve o günün koşulları içinde “Recep Peker’le demokrasi yapılamaz”
dedigi için pişman oldugunu belirterek Peker’in ruhundan af diliyor. Celal BAYAR, Başvekilim Adnan Menderes, (Der. İsmet
Bozdag), Birinci Basım, Baha Matbaası, İstanbul, (Tarihsiz), s.74-75.
7 İnönü, “Defterler”de, Bayar’ın gelirken yanında “Grup Baskan Vekili” sıfatıyla Köprülü’yü de getirmesini istedigini belirtiyor. Defterler, s.457.
Agaoglu da bunu dogruluyor. Samet AGAOGLU, Siyasi Günlük, (Yay. Haz. Cemil KOÇAK), 2. Baskı, İletisim Yay., İstanbul, 1993, s.78. Ancak anlaşılan
Bayar oralı olmamış.
8 İNÖNÜ, A.g.e., s.458-459.
9 A.g.e., s.460.
10 A.g.e., s.461. Haldun DERN, Çankaya Özel Kalemini Anımsarken (1933-1951), (Yay. Haz. Cemil Koçak), Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul, Ocak 1995, s.211.
11 İNÖNÜ, A.g.e., s.461.
12 İNÖNÜ, A.g.e., s.462.
13 DERİN, A.g.e., s.212.
14 İNÖNÜ, A.g.e., s.463.
15 A.g.e., s.464.
16 Vatan, 28 Haziran 1947.
17 Bayar, burada Sivas’lılara, hükümet DP’ye karsı tarafsız mıdır diye sormu ve kalabalık hep bir agızdan “hayır” diye bagırmıstır. Vatan, 28 Haziran 1947.
18 Vatan, 28 Haziran 1947.
19 İNÖNÜ, A.g.e., s.465.
20 Ulus, 8 Temmuz 1947.
21 İNÖNÜ, A.g.e., s.466.
22 Ulus, 3 Temmuz 1947.
23 Vatan, 8 Temmuz 1947.
24 Mahmut GOLOGLU, Demokrasiye Geçi 1946-1950, Kaynak Yay., İstanbul, 1982, s.169.
25 AGAOGLU, A.g.e., s.430. (DP Genel dare Kurulu’nun 18 sayılı kararı, 10/7/1947)
26 A.g.e., s.430.
27 Ulus, Cumhuriyet, Tanin, Vatan, 12 Temmuz 1947.
28 O tarihte İçisleri Bakanı olan Hilmi Uran’a göre, bildirinin ilk biçiminde İnönü, Cumhurbaskanının aynı zamanda Parti Genel Baskanı olmasını anayasaya
baglıyor ve ilk parti kurultayında bu durumun düzeltilecegini söylüyordu. Böylece arabuluculuk yapmasını haklı ve mazur göstermeye çalısıyordu.
Nedense bu ifadeler, asıl metinde yer almadı. Hilmi URAN, Hatıralarım, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1959, s.475.
29 Hamdi AVCIOGLU, “Çok Partili Hayatın Ondördüncü Yılında İnönü ile Mülakat”, Akis, Cilt XVI, Sayı 269, 22 Eylül 1959.
30 “Defterler”de 16 Temmuz 1947 tarihli bir not: “Parti üyelikten çekilecegim havadisini yalanlama”. İNÖNÜ, Ag.e., s.468.
31 Basbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490 01 165 658 1.
32 Cem EROGUL, Anatüzeye Giriş, Besinci Bası, maj Yay., Ankara, 1997, s.230.
33 Nükhet TURGUT, Siyasal Muhalefet, (Batı Demokrasileri-Sosyalist Ülkeler-Türkiye), Birey ve Toplum Yay., Ankara, 1984, s.268.
34 Kemal KARPAT, Türk Demokrasi Tarihi, Afa Yay., stanbul, 1996, s.270.
35 Toker, Nihat Erim’in ve kimi DP’lilerin (Köprülü gibi), baslarda İnönü’yü seçimleri yitirse bile Cumhurbaskanı kalmaya devam
edecegine inandırmayı basardıklarını ancak 1950’ye yakın böyle bir olasılıga nönü’nün pirim vermeyi bıraktıgını yazar. Metin TOKER, Tek
Partiden Çok Partiye (1944-1950), Bilgi Yay., Ankara, 1990, s.240-242.
36 İsmet İnönü’nün TBMM’deki Konusmaları (1920-1973), (Der. Ali Rıza Cihan), Cilt 2, TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yay., No.57, Ankara, 1993, s.88.
37 Vatan, 24 Haziran 1949.
38 Sükrü ESİRCİ, Menderes Diyor ki, Birinci Kitap, (7 Ocak 1946-14 Mayıs 1950), Demokrasi Yay., İstanbul, 1967, s.125-126.
39 Vatan, 19 Haziran 1947.
40 Tevfik ÇAVDAR, “Demokrat Parti”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi,Cilt 8, İletisim Yay., İstanbul, 1983, s.2067.
41 Bu milletvekilleri su isimlerden olusuyordu: Nihat Erim, Vedat Dicleli, Kasım Eren, Kasım Gülek, Cevat Dursunoglu, İ.Rüstü Aksal, Cavit Oral,
Sinan Tekelioglu, Fahri Kurtulus, Mahmut N. Gündüzalp, Hamdullah S. Tanrıöver, C. Sait Siren, Sevket Hatipoglu, Ali Fuat Cebesoy, Nazif Erkin,
Tahsin Banguoglu, Tezer Taskıran, İhsan Hamit Tigrel, Sait Odyak, Sedat Çumralı, M. Adil Binal, Hasan S. Adal, Avni Refik Bekman, Muhtar Ertan, Ali Kemal
Yigitoglu, Abdurrahman Melek, Vehbi Sarıdal, Hilmi Atlıoglu, Kamil Kitapçı, Hilmi Öztarhan, S. Kemal Yetkin, Rasit Börekçi, Osman Agan, Bekir Kaleli
ve Memduh Sevket Esendal. TOKER, A.g.e., s.200.
42 KARPAT, A.g.e., s.182.
43 Gelinen noktada partide bir Meclis Grubu-Genel Merkez karsıtlıgından söz etmek mümkündür. Bayar-Köprülü-Menderes üçlüsü, Genel Merkeze hakimken,
Meclis Grubuna o denli sözleri geçmiyordu.
44 KARPAT, A.g.e., s.182.
45 A.g.e., s.183.
46 A.g.e., s.183.
47 Bozdag’a göre, bazı kimselerin DP’den ayrılarak ayrı bir olusum kurma yoluna gitmeleri bazı nedenlere baglanabilir:
1) Demokrat Parti’ye hizmeti geçmiş bazı kimselerin parti içinde hizmetleri ölçüsünde söz sahibi olmak istemeleri ve Genel İdare Kurulu egemenligini kabul
etmemeleri,
2) Bazılarının kisisel çıkarlar nedeniyle, bazılarının da politik mizaçları bakımından siddet taraftarı olmaları. İsmet BOZDAG, Demokrat Parti ve Ötekiler,
Kervan Yay., İstanbul, 1975, s.31.
48 Kenan ÖNER, Siyasi Hatıralarım ve Bizde Demokrasi, Osmanbey Matbaası, İstanbul, 1948, s.9.
49 Nihal KARA, Türkiye’de Çok Partili Sisteme Geçi Kararı (1945), Yayımlanmamı Doktora Tezi, Ankara Ü. Siyasal Bilg. Fak., 1982, s.350.
***
