SURİYE’YE KOMŞU ÜLKELERDEKİ SURİYELİ MÜLTECİLERİN DURUMU. BÖLÜM 1
BULGULAR, SONUÇLAR VE ÖNERİLER
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ
SURİYE’YE KOMŞU ÜLKELERDE SURİYELİ MÜLTECİLERİN DURUMU: BULGULAR, SONUÇLAR VE ÖNERİLER
ORSAM Rapor No: 189
Nisan 2014
ISBN: 978-605-4615-87-2
Rapor No: 189, Nisan 2014
Hazırlayan:
Oytun Orhan, Proje Koordinatörü, ORSAM
Proje Ekibi:
Doç. Dr. Ferhat Pirinççi, Uludağ Üniversitesi
Doç. Dr. Serhat Erkmen, Ahi Evran Üniversitesi
Dr. Tuğba Evrim Maden, ORSAM
Dr. Seyfi Kılıç, ORSAM
Bilgay Duman, ORSAM
A.Selcan Özdemirci, Sakarya Üniversitesi Ortadoğu Uygulama ve Araştırma Merkezi
ORSAM
Rapor No: 189, Nisan 2014
İçindekiler
Takdim ............................................................................................ 5
Giriş ................................................................................ ............... 7
I. TÜRKİYE’DEKİ SURİYELİLERİN DURUMU ............................................ 9
1. Türkiye’deki Suriyelilerin Sayısına İlişkin Veriler .................................. 9
2. Türkiye’deki Suriye Vatandaşlarının Hukuki Statüsü ............................. 11
3. Türkiye’deki Suriyelilerin Genel Durumu ..............................................11
a. Kamplarda yaşayan Suriyeliler ve kampların genel durumu ................... 11
b. Kamp dışında yaşayan Suriyeliler ..................................................... 15
4. Suriyelilere Yönelik Türk Vatandaşlarının Tutumu.................................16
a. Yerleşilen Yerin Demografik Özellikleri .............................................. 17
b. Suriyelilerin Yerel Halka Oranı .......................................................... 18
c. Akrabalık İlişkileri ........................................................................... 18
d. Ekonomik Faktörler ......................................................................... 18
e. Zaman Boyutu................................................................................ 19
f. Güvenlik ve Siyasi Gelişmeler ............................................................ 19
Sonuç ............................................................................................... 19
II. ÜRDÜN’DE SURİYELİ MÜLTECİLERİN DURUMU .................................... 20
1. Ürdün’de Suriyelilerin Durumuna İlişkin Temel Veriler ............................20
2. Ürdün’deki Suriyelilerin Hukuki Statüsü ................................................22
3. Ürdün’e Suriyeli Göçünün Genel Trendi ............................................... 23
4. Ürdün’de Suriyeli Mülteci Kamplarının Genel Durumu ............................ 25
a. Zatari Kampı .................................................................................. 25
b. Emirates-Jordanian Kampı ................................................................ 27
c. Azrak Kampı ................................................................................... 28
5. Suriyelilerin Ürdün’e Etkileri ve Mültecilerin Temel Sorunları .................. 28
a. Ekonomik Etkiler ............................................................................. 28
b. Eğitim ........................................................................................... 30
c. Sağlık ............................................................................................ 30
d. Su Sorunu ...................................................................................... 31
e. Diğer Sosyal Problemler ................................................................... 31
Sonuç ............................................................................................... 32
III. LÜBNAN’DA SURİYELİ MÜLTECİLERİN DURUMU ................................. 33
1. Lübnan’da Suriyelilerin Durumuna İlişkin Veriler ................................... 33
2. Lübnan’daki Suriyelilerin Hukuki Statüsü ...............................................34
3. Lübnan’a Yapılan Göçlerin Genel Trendi .............................................. 34
4. Lübnan’daki Suriyelilerin Başlıca Sorunları ............................................ 36
a. Barınma .......................................................................................... 36
b. Eğitim ............................................................................................. 37
c. Sağlık ............................................................................................. 38
d. Diğer Sosyal Problemler ..................................................................... 38
5. Lübnanlıların Suriyelilere Yönelik Tutumu............................................... 39
Sonuç .................................................................................................. 41
IV. IRAK’TA SURİYELİ MÜLTECİLERİN DURUMU ......................................... 42
1. Irak’a Yönelik Suriyeli Göçünün Genel Trendi .......................................... 42
2. Suriyeli Mültecilere İlişkin Temel Veriler ve Irak’ta Mültecilerin Hukuki Statüsü ... 44
3. Kampların Genel Durumu ve Temel Sorunlar ........................................... 49
4. Mültecilerin Göç Nedeni, Geri Dönüş Olasılığı ve Siyasi Tavırlarına İlişkin Durum .......51
5. Yerel Halk-Suriyeli Mülteci İlişkisi.......................................................... 53
Sonuç .................................................................................................. 54
GENEL DEĞERLENDİRME ......................................................................... 55
ORSAM
Rapor No: 189, Nisan 2014
Tablo ve Grafikler
Tablo-1 Türkiye’de Suriyeli Sığınmacıların Barınma Merkezlerine İlişkin Temel Veriler ..........10
Tablo-2 Türkiye’de Barınma Merkezleri Dışında Yaşayan Suriyeliler .................................. 10
Tablo-3 Türkiye’deki Suriyeli Sığınmacıların Geldikleri Vilayetlere Göre Dağılımı ................. 10
Tablo-4 Irak’taki Suriyeli Mülteci Kampları ve Temel Veriler ............................................ 47
Tablo-5 Irak’ta Kamp Dışında Yaşayan Suriyeli Mültecilere İlişkin Temel Veriler ................. 47
Tablo-6 Irak’ta Kamp ve Kamp Dışında Yaşayan Suriyeli Mültecilerin Vilayetlere Göre Dağılımı .. 47
Grafik-1 UNHCR Kayıtlarına Göre Ürdün’deki Suriyelilerin Demografik Yapısı ........................21
Grafik-2 UNHCR Kayıtlarına Göre Suriye’den Ürdün’e Göç Eden Kişi Sayısı .......................... 21
Grafik-3 UNHCR Kayıtlarına Göre Lübnan’daki Suriyelilerin Demografik Yapısı ...................... 34
Grafik-4 UNHCR Kayıtlarına Göre Suriye’den Lübnan’a Göç Eden Kişi Sayısı ..........................34
Grafik-5 Irak’a Suriyeli Göçü Trendi .............................................................................. 45
Grafik-6 Irak’a Göç Eden Suriyelilerin Geldikleri Vilayete Göre Dağılımı ............................... 45
Grafik-7 Irak’ta Kamp ve Kamp Dışında Yaşayan Suriyelilerin Dağılımı ................................ 45
Grafik-8 UNHCR Kayıtlarına Göre Irak’taki Suriyelilerin Demografik Yapısı ve Suriye’den Irak’a
Göç Eden Kişi Sayısı ................................................................................................... 48
ORSAM
Şaban Kardaş
ORSAM Başkanı
ORSAM Rapor No: 189, Nisan 2014
ORSAM Rapor No: 189, Nisan 2014
ORSAM ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ
Hazırlayan: Oytun Orhan,
Proje Koordinatörü, ORSAM
SURİYE’YE KOMŞU ÜLKELERDE SURİYELİ MÜLTECİLERİN DURUMU: BULGULAR, SONUÇLAR VE ÖNERİLER,
GİRİŞ
Üç yıldır aşkın süredir devam eden Suriye iç savaşı şimdiden Ortadoğu bölgesinde siyasal, ekonomik ve toplumsal etkiler bırakmıştır.
Bu sonuçların yanı sıra Suriye krizini önemli kılan unsurlardan biri insani boyuttur. Suriye’de resmi rakamlara göre 150 bine yakın kişi hayatını
kaybetmiştir. 3 milyona yakın Suriyeli ülke dışına göç etmek durumda kalmış, 6 milyona yakını evlerini terk ederek ülke içinde güvenli bölgelere
göç etmiştir. Dolayısıyla 10 milyon civarında Suriyeli iç savaştan doğrudan etkilenmiştir. İç savaş öncesi toplam nüfusun yaklaşık 23 milyon
olduğu düşünülecek olursa, Nisan 2014 itibarıyla nüfusun neredeyse yarıya yakını iç savaşın etkilerine doğrudan maruz kalmıştır. Mültecilerin
%75’inden fazlasını çocuk ve kadınlar oluşturmakta ve büyük çoğunluğu kamplar dışında zor koşullar altında yaşamlarını sürdürmektedir.
Suriyeliler iyi bir yaşam sürmekten ziyade; güvenlik, beslenme, barınma, sağlık gibi temel ihtiyaçlarını karşılama arayışındadır.
3 Milyon mültecinin büyük çoğunluğuna Suriye’nin dört komşu ülkesi Türkiye, Lübnan, Ürdün ve Irak evsahipliği yapmaktadır. Ancak
mülteci krizi dört ülkenin kendi başına altından kalkabileceği boyutu aşmıştır. Türkiye ve Irak Kürt Bölgesi, imkanları itibarıyla nispeten daha
az risk altında olsa da ekonomik olarak zayıf, kaynakları sınırlı, hassas siyasal ve toplumsal yapıya sahip Lübnan ve Ürdün için mülteciler
giderek bir güvenlik sorununa dönüşmektedir.
Buna karşılık çeşitli ülkeler ve kuruluşlardan gelen yardımlar Suriyelilerin ihtiyacının sadece %54’ünü karşılamaya yetmektedir. Mülteci
meselesi ne sadece Suriye’nin ne de Ortadoğu bölgesinin sorunudur. Kitlesel göç ve insani trajedi bölge ve uluslararası sistemin güvenlik ve
istikrarını da tehdit eder boyuta ulaşmıştır. Bu çerçevede, Suriyeli mülteci krizinin çözümünü sadece evsahibi komşu ülkelerin sorumluluğu
gibi düşünmemek gerekir. Suriye krizinden birinci derecede etkilenen komşu ülkelere daha fazla destek sunulmalıdır.
Bu çerçeve, Suriyeli mülteciler meselesine yönelik uluslararası kamuoyu ilgisinin sıcak tutulması gerekmektedir. Süreci desteklemek
adına, ORSAM olarak karar alıcıların, uluslararası kuruluşların ve sivil toplum örgütlerinin Suriyeli mülteciler konusundaki çalışmalarına
altyapı sağlayacak bilgiye ulaşmalarının önemli olduğu düşüncesinden hareketle, Konrad Ade-nauer Stiftung Derneği Türkiye Temsilciliği’nin
desteği ile Suriyeli mültecilere ilişkin 6 ay süreli bir proje yürütülmüştür. Şimdiye kadar Suriyeli mültecilere ilişkin birçok çalışma yapılmıştır.
Bu çalışmayı farklı kılan unsur Suriye’ye komşu dört ülkedeki Suriyeli mültecilerin durumunu birarada ortaya koyuyor olmasıdır. Böylece Suriyeli
mültecilerin büyük çoğunluğunu ağırlayan ülkelerdeki Suriyelilerin durumunu toplu halde görme ve karşılaştırmalı olarak değerlendirme
imkanı elde edilecektir. Çalışmayı önemli kılan diğer unsur ORSAM proje ekibinin 6 ay içinde Suriye’ye komşu dört ülkeyi ziyaret ederek durumu
yerinde görmesi ve konuyla ilgili yetkili, akademisyen, kanaat önderi, sivil toplum kuruluşu temsilcisi ve en önemlisi Suriyelilerle bire
bir görüşme gerçekleştirmesidir. Çalışma saha araştırmalarında elde edilen bilgi ve gözlemlere dayanmaktadır. Raporda dört ülkedeki durum
ayrı başlıklar şeklinde ele alınmıştır. Her ülke başlığı altında Suriyelilere ilişkin temel veriler, hukuki statüleri, kampların ve kamp dışında yaşayan
Suriyelilerin durumu, göç trendi, mültecilerin o ülkeye etkileri, yerel halk-mülteci ilişkisi gibi konular ele alınmıştır. Çalışma, dört ülkedeki
durumun karşılaştırmalı olarak ele alındığı ve önerilerin sunulmaya çalışıldığı genel değerlendirme bölümü ile sonlandırılmıştır.
I. TÜRKİYE’DEKİ SURİYELİLERİN DURUMU
Türkiye Suriye’deki olaylardan siyasi, toplumsal ve ekonomik olarak etkilenen ülkelerin başın-da gelmektedir. Ancak bu kısımda, Suriye’deki olayların Türkiye üzerindeki güvenlik ve siyasi etkilerinden ziyade toplumsal ve ekonomik etkileri üzerinde durulacaktır. Özellikle Türkiye’de bulunan Suriyelilerin neden oldukları ya da karşılaştıkları sorunlara odaklanılacaktır. Bunun yanı sıra Türkiye’deki mülteci kamplarının genel durumu, kamplarda ve kamp dışında yaşayan mültecilerin sorunları, sınırın sıfır noktasında Suriye tarafında yerlerinden edilmiş Suriyelilerin durumu gibi başlıklar ele alınacaktır.
8 gün süren saha çalışması boyunca Türkiye-Suriye sınırının büyük bir kısmı ziyaret edilmiştir. Bu kapsamda Hatay, Gaziantep, Şanlıurfa ve Kilis illeri ile bunlara bağlı ilçeler, nahiyeler ve köylerde çalışma yürütülmüştür. Suriyelilerin geçiş noktası olarak bilinen ve Suriyelilerin varlığının en çok etkilediği yerler olarak kabul edilen Şanlıurfa’daki Akçakale, Kilis şehir merkezi, Gaziantep’te İslahiye, Hatay’da Reyhanlı, Altınözü ve Samandağ gibi yerleşimlerde üst düzey yetkililer, sivil toplum kuruluşu temsilcileri, Suriyeliler ve yöre halkıyla görüşmeler yapılmıştır.
1. Türkiye’deki Suriyelilerin Sayısına İlişkin Veriler
Adıyaman AFAD çadırları
Türkiye’deki Suriyelilerin sorunlarına ya da ihtiyaçlarına ilişkin çalışmalar temel olarak Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetim Başkanlığı (AFAD) tarafından yürütülmektedir. Bununla birlikte, AFAD bu çalışmalarını Dışişleri Bakanlığı ve yerel mülki amirliklerle eşgüdüm içinde gerçekleştirmektedir. Bu nedenle Türkiye’deki Suriyelilerin sayısına ilişkin resmi veriler AFAD tarafından yayınlanmaktadır. AFAD bu konudaki son veriyi 30 Aralık 2013 tarihinde resmi web sayfası aracılığıyla ilan etmiştir. Buna göre halihazırda Türkiye’de Suriye’den gelenler için kurulan 15 çadırkent, 1 geçici kabul merkezi ve 6 adet konteynerkentte 210.358 Suriye vatandaşı bulunmaktadır. Hatay’da 4, Şanlıurfa’da 3, Gaziantep’te 3, Kahramanmaraş, Osmaniye, Adıyaman, Mardin ve Adana’da 1’er olmak üzere toplam 15 çadırkent ile Kilis’te 2, Şanlıurfa,
Malatya, Hatay ve Gaziantep’te 1’er olmak üzere toplam 6 adet konteynerkent kurulmuştur. Ayrıca kampların dışında çeşitli illere dağılmış olan
yaklaşık 600 bin Suriye vatandaşının günlük insani ihtiyaçları ve sağlık hizmetlerinin karşılandığı belirtilmektedir. Resmi rakamlara göre
Türkiye’de bulunan Suriyeli sayısı 800 bin kişiyi aşmıştır. Ayrıca bugüne değin barınma merkezlerine toplam 432.769 Suriye vatandaşının giriş
yaptığı ve bunların 222.411’inin ülkelerine döndüğü açıklanmıştır.
Tablo – 1 Türkiye’de Suriyeli Sığınmacıların Barınma Merkezlerine İlişkin Temel Veriler
Tablo – 2 Türkiye’de Barınma Merkezleri Dışında Yaşayan Suriyeliler
Tablo – 3 Türkiye’deki Suriyeli Sığınmacıların Geldikleri Vilayetlere Göre Dağılımı
Resmi rakamlara rağmen Türkiye’deki Suriye vatandaşlarının gerçek sayısının çoktan 1 milyonu aştığı söylenebilir. Başta sınır vilayetleri olmak üzere Türkiye’nin pek çok ilinde ülkeye kaçak yollardan geçen Suriyelilerin bulunduğu görülmektedir. Ülkeye kaçak yoldan giriş yapanların güvenlik güçleri tarafından tespiti halinde haklarında hukuki işlem yapılarak sınır dışı edildikleri görülmekle birlikte, bu durum yüz binlerce Suriye vatandaşının Türkiye’ye geçişini engellememektedir.
2. Türkiye’deki Suriye VatandaşlarınınHukuki Statüsü Türkiye’de bulunan Suriye vatandaşlarının hukuki statüsü belirsizliğini korumaktadır. Başlangıçta,
Suriye’deki iç savaşın uzun süreli olmayacağı varsayıldığından herhangi bir hukuki statüye dayanmaksızın insani gerekçelerle kabul edilen Suriyelilerin durumu iç savaşın uzama-sıyla birlikte belirsiz hale gelmektedir. Temelde, Türkiye, 1951 tarihli Mültecilerin Hukuki Durumuna İlişkin Cenevre Sözleşmesi’ne taraftır. Ancak bu Sözleşme’yi “coğrafi sınırlama” çekincesi ile kabul ettiğinden, Avrupa dışından gelip iltica talep edenlere “mülteci” statüsü tanımamakta, Avrupa dışından gelenlere “geçici sığınma” koruması sağlamaktadır.
2011 yılı Nisan ayından itibaren Türkiye’ye gelen Suriyeli mülteciler, önce “misafir” şeklinde tanımlanmıştır. Ancak bu tanımlamanın hukuki bir karşılığı bulunmadığı için Suriyelilere yönelik keyfi uygulamalara yol açma riski bulunmaktadır. Bu nedenle, Ekim 2011 tarihinden itibaren Suriyeli misafirler İçişleri Bakanlığı’nın 1994 Yönetmeliği’nin 10. Maddesi gereğince “geçici koruma statüsü”ne alınmıştır. Bu tarihten sonra Suriyelilerin durumuna ilişkin ilk hukuki düzenleme 30 Mart 2012 tarihli, 62 sayılı “Türkiye’ye Toplu Sığınma Amacıyla Gelen Suriye Arap Cumhuriyeti Vatandaşlarının ve Suriye Arap Cumhuriyetinde İkamet Eden Vatansız Kişilerin Kabulüne ve Barındırılmasına İlişkin Yönerge”
olmuştur. Bu yönerge ile Suriyelilerin “geçici koruma” altında oldukları kabul edilmiştir. Halihazırda geçici koruma statüsü devam etmektedir.
Asgari uluslararası standartlarla uyumlu olan bu rejim, açık kapı politikası, geri dönmeye zorlamama, bireysel statü belirlemenin yapılmaması,
kamplarda barınma ve temel hizmetlerin sunulması gibi ilkeleri içermektedir.
3. Türkiye’deki Suriyelilerin Genel Durumu Türkiye’de bulunan Suriyeliler gerçeği diğer ülkelerde olduğu gibi kamplarda ve kamp dışında yaşayanlar olarak iki ayrı başlıkta ele alınmalıdır.
a. Kamplarda yaşayan Suriyeliler ve kampların genel durumu Kamplarda yaşayan Suriyelilerin büyük bir kısmının durumu refah ve sosyal imkanlar açısından kamp dışındakilere göre çok daha iyi durumdadır. Saha araştırması sırasında Gaziantep, Kilis, Şanlıurfa ve Hatay’daki kamplar ziyaret edilmiş, yetkililer ve Suriyeli mülteciler ile görüşmeler gerçekleştirilmiştir. UNHCR’ın sorumluluğu altındaki dünyadaki diğer mülteci kamplarının aksine Türkiye’deki Suriyeli mülteci kamplarının idaresinden AFAD sorumludur. Kamplar içinde büyük ölçüde Türk yetkililer görevlendirilmekte ve bazı sivil toplum kuruluşlarına destek rolü verilmektedir. Düşük orandaki dış yardımlar dikkate alınmaz ise kampların
mali yükünü AFAD koordinasyonuyla Türkiye Cumhuriyeti karşılamaktadır. Nisan 2014 tarihi itibarıyla Türkiye’nin harcamaları 2,5 milyar doları aşmış durumdadır. 500 milyon doların üzerinde de Türk sivil toplum kuruluşlarının yardımları söz konusudur. Buna karşılık Türkiye sadece 183 milyon dolar civarında uluslararası yardım almıştır. Bu yaklaşım bir taraftan Türkiye üzerinde artan bir mali yük yaratırken diğer taraftan kamplar üzerinde tam kontrol kurma imkanı sağlamaktadır. AFAD esasen kampların sorumluluğunu tek başına üstlenme mektedir. Kendi sorumlulukları olmakla birlikte ilgili kamu kurumları arasında koordinasyon sağlamaktadır. AFAD kamplarla ilgili altyapıyı kurmakta ve tüm lojistik imkanları sağlamaktadır. Ancak sistemin kaliteli bir biçimde sürdürülmesi konusunda ilgili kuruluşlardan destekalmaktadır. Örneğin kamplarda eğitim ile ilgili konularda Milli Eğitim Bakanlığı, sağlık hizmetleri konusunda Sağlık Bakanlığı, güvenlik konusunda İçişleri Bakanlığı sorumluluk üstlenmiştir. Yine, yemek dağıtımı konusunda özel sektör ile ilişki kurarak AFAD kampın ihtiyaçlarının karşılanması konusunda tüm kurum ve kişiler arasında koordinasyon görevini yürütmektedir. Türkiye’nin birçok alanda sahip olduğu tecrübe ve bilgi birikimi kampların idaresine yansıtılmaya çalışılmaktadır. Kampta çalışan devlet görevlileri kamp müdürlerine rapor vermekte, kamp
müdürleri de doğrudan valiye bağlı olarak görev yapmaktadır.
2 Cİ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR
***
